درباره آیت‌الله سیدمصطفی خمینی
تهران - ایرنا - یکم آبان سالروز شهادت آیت‌الله سیدمصطفی خمینی یار و مشاور امین بنیانگذار جمهوری اسلامی است. او از روحانیان و علمای شاخص حوزه‌های نجف و ایران محسوب می‌شد که در جریان تثبیت نظام و تصمیم‌گیری‌های کلان انقلاب نقشی اساسی ایفا کرد و در همه حال مصالح ملت را اولویت اصلی نظام می‌دانست.
43 سال از عروج عارفانه فرزند شهید انقلاب اسلامی، آیت‌الله سیدمصطفی خمینی می‌گذرد، بزرگمردی که با نگارش تفسیر ارزشمند خود، توانایی‌اش را در علوم قرآنی و تفسیر فعلیت بخشید. گرچه درگذشت نابهنگام و زودرس آن دانشور دوران، فرصت تکمیل و اتمام آن مجموعه تفسیری ارزشمند را از او سلب کرد اما همان مقدار نوشته شده که در چهار جلد انتشار یافته گواهی روشن بر مقام بلند او در میان مفسران شیعه در عصر جدید دارد. سیدمصطفی خمینی به مثابه یک انقلابی پویا، مدیر میانی انقلاب و بازوی اجرایی امام خمینی (ره) و نیز استراتژیست نهضت نقش‌آفرین بود.
از منظر تمام نظریه‌پردازان انقلاب، رهبری یکی از ارکان سه یا چهارگانه هر انقلاب است، نقش راهبردی آیت‌الله مصطفی خمینی در این بخش به خوبی هویداست. با نگاهی موسع به کلمه رهبری، او را می‌توان یکی از راهبران نهضت پس از امام راحل دانست.
او، مؤمن پارسایی از تبار پاکان بود که سراسر زندگی‌اش در هجرت و جهاد، همراه با تعلیم و تعلم سپری شد و برکات وجودش به جامعه اسلامی رسید؛ چنانکه سوگ شهادت او بهانه تجمع مبارزان مسلمان در مساجد و آغاز انقلاب اسلامی ایران شد. (1)
زندگینامه سیدمصطفی خمینی از تلمذ تا اجتهاد
سراسر ایران، سوگوار مرگ انقلاب مشروطه خود بود و رژیم کودتا با حمایت پنهان و آشکار انگلیس، به عنوان وارثان نظام 2 هزار و 500 ساله ستم شاهی در ظاهر، مسلط بر اوضاع بر اریکه قدرت و حکمرانی تکیه داشتند که در شهر مذهبی قم، کودکی چشم به جهان گشود و او را مصطفی نامیدند. پدر بزرگوار و حکیم و دانشمند این کودک، دانشمندی بنام و شناخته شده در حوزه علمیه آن روز، قم بود و در میان روحانیون به عنوان «حاج آقا روح الله خمینی» مشهور و مورد احترام بود.
او هرچند که در بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی خود مانند دیگر کودکان شهر بود اما گاه به گاه برخی حرکات و رفتارهای فردی و اجتماعی شگفت‌آور و نادر از او سر می‌زد که هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کرد و چنان می‌نمود که نشانه‌هایی از نبوغ در این کودک دیده می‌شود.
علاقه مفرط او به اسلام و جامعه روحانیت و راهنمایی‌های پدر بزرگوار، سبب شد که بعد از پایان دوره ابتدایی به جرگه طلاب حوزه قم بپیوندد. یکی از دوستان و معاشرت‌کنندگانش در این باره می‌گوید: «او در سن 15 سالگی به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و از ایشان شنیدم که در سن 27 سالگی شایستگی و قوه استنباط احکام پیدا کردند، یعنی به درجه اجتهاد رسیدند.»
روی همین اصل بود که او در طول 2 سال و چند ماه کتاب‌های سیوطی، معالم، حاشیه ملا عبد الله، شمسیه، مجموع مطول و قسمتی از شرح لمعه را با درس خصوصی به پایان رسانید و وارد دوره‌ای شد که در اصطلاح حوزه به آن دوره عالیه سطح یا به طور خلاصه سطح می‌گویند.
این دوره را نزد اساتید مهمی همچون آیات حاج شیخ مرتضی حائری، شهید صدوقی، سلطانی، حاج شیخ محمد جواد اصفهانی و... تلمذ کرده و در 12 سالگی به حوزه درس خارج فقه آیت الله العظمی بروجردی پیوست و خارج علم اصول را نیز در محضر پدر بزرگوار خود استفاده کرد. سیدمصطفی در 1340 خورشیدی در مدرسه حجتیه منظومه حکمت تدریس می‌کرد و در درس او شاگردان فاضل و دانشمند حاضر می‌شدند. در اواخر اقامت حاج آقا مصطفی در قم، ورودش به صحنه سیاست و مبارزه با طاغوت، چهره محققانه و علمی جوان او را، عظمت و ابهت دیگری بخشید و در ردیف رجال جوان و امیدهای آینده حوزه علمیه قرار داد. در این مرحله، او دیگر به عنوان یک استاد مبارز و شجاع برای فرزندان حوزه مطرح بود و در دل‌های طلاب آگاه جای داشت. خواص او را به عنوان مجتهد مسلم می‌شناختند و عموم نیز به او با دید بزرگی و عظمت می‌نگریستند.
بر کرسی تدریس
حاج آقا مصطفی تا زمانی که از قم به ترکیه تبعید نشده بود، همچنان در کنار تحقیق به تدریس علوم حوزوی ادامه می‌داد و زمانی هم که از ترکیه به نجف اشرف منتقل و مجبور به اقامت اجباری در آنجا شد، افزون بر اینکه یار و مددکار امام خمینی (ره) در مبارزه بود، اداره دفتر و پاسخگویی به مراجعین مختلف و ایفای نقش رابط امام راحل با برخی از مراجع بزرگ نجف، همچون آیت الله سید محسن حکیم و دیگر کارهای لازم را نیز به عهده داشت. با این همه به تحقیق و تألیف کتب و تدریس خارج اصول نیز اشتغال داشت، چنانکه در کتاب شهدای روحانیت نیز آمده: «ایشان هنوز به سی سالگی نرسیده بود که به مرتبه اجتهاد برآمد و 10 سال در نجف خارج اصول تدریس می‌کرد.» (2)
در صحنه سیاست و مبارزه
سیدمصطفی پیش از آغاز نهضت اسلامی فعالیت‌های سیاسی خود را آغاز کرد. با نواب صفوی آشنا بود و در جلسات فداییان شرکت می‌کرد. اوج‌گیری مبارزات امام خمینی (ره) در اوان دهه 40 آغاز خروش سیدمصطفی علیه رژیم بود زیرا افزون بر مبارزات سال 41 در جریان حماسه مردمی 15 خرداد 42 و نیز واکنش به دستگیری امام (ره) بعد از سخنرانی تاریخی علیه کاپیتولاسیون، نقش محوری و پویا داشت. رژیم پهلوی پس از چندبار بازداشت و تهدید وقتی دید وجود سیدمصطفی در ایران به معنای ضرورت تحمل رهبر دومی در کشور است، او را به امام خمینی (ره) ملحق کرد، البته این اقدام رژیم زمینه‌ساز خدمات بی‌بدیل او به نهضت خروشان اسلامی مردم ایران شد.
بر همین اساس واکاوی تلاش های سیدمصطفی در جریان نهضت اسلامی در لایه‌ها و ابعادی بر اساس اسناد بازمانده از ساواک، تحلیل‌ها و داده‌های کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی مبارزات او از زبان کنشگران نهضت اسلامی می‌تواند ابعاد جدیدی از مبارزات و خط و مشی وی را نمایان سازد. به طور قطع نقش آیت‌الله مصطفی، محدود به بازوی اجرایی صرف نبوده و در چند لایه روبنایی، میانی و راهبردی قابل طبقه‌بندی است.
در جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی که مبارزه امام راحل با دستگاه وابسته رژیم پهلوی آغاز و وارد مرحله تازه‌ای شد، حاج آقا مصطفی نیز در پیگیری فعالیت های سیاسی قبلی خود به طور جدی‌تری وارد صحنه سیاست و مبارزه با رژیم طاغوت شد. او در این مبارزه دشوار و بلندمدت که سال‌ها به طول انجامید، همچنان نستوه و استوار در کنار پدر و مقتدای خود، امام خمینی (ره) به انجام تکلیف مبارزه مشغول بود. (3)
این دانشمند مبارز از بینش و آگاهی ژرف سیاسی برخوردار بود و در هماهنگ‌سازی مسایل ظریف مبارزه و هدایت آن در مسیر درست، یار و مددکار امام راحل و رابط او با اقشار مبارز کشور به ویژه مبارزان مقیم خارج بود و این مسوولیت سنگین را به خوبی انجام داد.
در ارتباط با حوادث سیاسی گوناگون، مطالب فراوانی درباره کوشش و فعالیت‌های او توسط اشخاص مختلفی گفته شده است که در مجموع روشنگر نقش مؤثر و حضور دایمی او در صحنه مبارزه با رژیم طاغوت و استکبار جهانی است.
حاج سید مصطفی خمینی در نجف اشرف نقش مؤثر و فعالی در هدایت و تسریع مبارزه اسلامی علیه رژیم طاغوت داشت. تکثیر و ارسال سخنرانی‌ها و بیانیه‌های امام به ایران و دیگر نقاط جهان، اداره بیت امام که محل مراجعات عامه مردم و مبارزان بود، هماهنگ‌سازی تلاش‌های طلاب و روحانیون مبارز، راه اندازی و تقویت نشریه موسوم به «پانزده خرداد» در عراق، ارتباط با مبارزین فلسطین و حمایت سیاسی و مالی از آنان، اعزام برخی از روحانیون و طلاب به لبنان برای گذراندن دوره آموزش نظامی، مسوولیت تنظیم و اجرای ارتباطات آیت الله سید محسن حکیم با امام خمینی در جهت هماهنگی و تسریع و مبارزه اصولی علیه 2 رژیم طاغوتی ایران و عراق و بسیاری دیگر... از جمله فعالیت های مؤثر و نقش سیاسی او در دوران اقامت در نجف اشرف است. (4)
حاج آقا مصطفی، یادداشت‌های دست نویسی با عنوان «قضیه آقای حکیم و دولت عراق» دارد که درباره مسایل روز است. در آن یادداشت ها با تحلیل سیاسی عمیق، نشان داده که رژیم بعث عراق از درگیری با آیت الله حکیم چه مقاصدی دارد و اهداف شوم خود را با چه وسایلی پیش می‌برد. این تحلیل سیاسی با اینکه یک یادداشت شخصی و پاکنویس نشده است، نشان می‌دهد که نویسنده آن یکی از تحلیل‌گران برجسته سیاسی بوده است.
پالایش قلب انقلاب
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های شخصیتی و راهبردی سید مصطفی خمینی قاطعیت در برابر ورود افراد ناخالص و التقاطی به لایه‌های درونی نهضت اسلامی و قلب تپنده نهضت یعنی بیت امام خمینی (ره) بود. با مقایسه زندگی برخی بزرگان و آسیب هایی که از این ناحیه متوجه آنان شد و نیز سرنوشت تلخ نهضت‌هایی چون مشروطه و ملی شدن صنعت نفت، می توان دریافت که در تارک ویژگی‌ها و خدمات شهید مصطفی خمینی، بینش بسیار عمیق، جریان‌شناسی داهیانه و قاطعیت وی در برابر افراد سودجویی که تنها مرور سال‌ها ذات آنها را هویدا ساخت، قرار دارد. (5)
حاج مصطفی این ویژگی را از نخستین سال مبارزه یعنی 1341 خورشیدی و در برابر خط نفوذ لیبرال‌مآب به یادگار داشت. وی بدون هیچ رودربایستی ورود و خروج‌ها را به بیت امام مدیریت می‌کرد و گاهی به اذن امام (ره) و برخی اوقات با تصمیم خویش سران رژیم یا مبارزان التقاطی و ناخالص را بیرون می‌کرد.
حجت‌الاسلام برقعی می‌گوید: «به برخی افراد اصلا اجازه ملاقات با امام (ره) را نمی‌داد؛ مثلا، تیمور بختیار زیاد سعی کرد که با امام در ارتباط باشد به وسیله بسیاری از افراد پیغام و سلام فرستاد که به نحوی برای حفظ وجهه خود در مخالفت با رژیم با امام دیدار کند، ولی به او اجازه داده نشد».
هرچند وجود امام (ره) بزرگترین سد نفوذناپذیر در برابر تحریف انقلاب بود اما در زلال ماندن بیت و اطرافیان امام در مقطع مبارزات نجف، حاج آقا مصطفی تاثیری قاطع داشت. (6)
در مسند تألیف
او نه تنها در زمینه تدریس و شاگردپروری، فردی پرتلاش و موفق بود، بلکه در زمینه پژوهش و نگارش و تألیف کتاب‌های سودمند نیز، بسیار موفق و پیشاهنگ به حساب می‌آمد. برخی از آثار قلمی و تألیفات او که به چاپ رسیده و پخش شده است، نشانگر عظمت علمی وی و ژرفایی و گستردگی پژوهش‌های او در زمینه‌های مختلف است.
القواعد الحکمیه، کتاب البیع، مکاسب محرمه، کتاب الاجاره، مستند تحریر الوسیله و... از جمله آثار شهید سیدمصطفی به شمار می رود.
چنان که گفته شد، یکی از آثار قلمی ارزشمند سیدمصطفی، کتاب تفسیر او در قرآن کریم است که متأسفانه ناتمام ماند. این کتاب پر محتوا که دربردارنده تفسیر آیات سوره حمد و سوره بقره است در چهار جلد به اهتمام سید محمد سجادی اصفهانی در 1362 خورشیدی به وسیله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
روش تفسیری حاج آقا مصطفی مبتنی بر تفصیل و توضیح کامل است. او نخست آیات مورد نظر را درج می‌کند و سپس با عنوان «المسائل اللغوی و الصرفی» به واژه‌شناسی و اشتقاق صرفی کلمات می‌پردازد، پس اگر بحثی راجع به نحوه نگارش و «رسم الخط» واژه‌های آن باشد، راجع به آن سخن می‌گوید، آن‌گاه بحثی درباره «اختلاف قرائت ها» می‌گشاید، سپس بحثی درباره چگونگی «اعراب و علم نحو» انجام می‌دهد. بعد از آن، آیات مورد نظر را از نگاه «علم معانی و بیان و فن بلاغت» مورد کاوش قرار می‌دهد و بعد به استخراج و دسته‌بندی نکته‌هایی می‌پردازد که امکان برداشت آنها از آن آیات، راجع به علم «اصول فقه» وجود دارد. آن گاه با عنوان «الحکم و الفلسف» نکته‌های فلسفی آیه را مورد دقت و گفت وگو قرار می‌دهد. بعد از آن به نکته‌های اخلاقی و پند و موعظه‌ای که از آن آیه استفاده می‌شود، اشاره می‌کند و نیز اگر مطلبی عرفانی و اشراقی وجود داشته باشد، آن را بیان می‌کند و در پایان با عنوان «التفسیر و التأویل علی اختلاف المسالک و المشارب» به جمع‌بندی مباحث گذشته و آراء و نظرات تفسیری گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبیین کامل و نهایی مفهوم آیه دیدگاه خود را نیز بیان می‌کند.
شهادت حاج آقا مصطفی
فرا رسیدن پاییز 1356 از رسیدن خزان زندگی حاج آقا مصطفی خمینی که امام (ره) او را «امید آینده اسلام» می دانست، حکایت داشت. او هدف توطئه ستمکاران تاریخ قرار گرفت و شمع زندگی اش ناباورانه خاموش شد.
پی نوشت:
1. روحانی، حمید، شهید هجرت و جهاد؛ آیت الله حاج سید مصطفی خمینی، به انتشار: بسیج مسجد الرسول5/.
2. یادها و یادمان‌ها، پیشین، ص 282
3. مجله پیام انقلاب، ش 43/19، مصاحبه با حضرت آیت الله فاضل لنکرانی.
4. خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الأصول، به تصحیح: سید محمد سجادی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 01/1(مقدمه مصحح).
5. مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آرشیو، پرونده آیت‌الله سید مصطفی خمینی؛ شماره بازیابی 391، ص 6؛ اسناد ضمیمه، سند شماره 8
6. روحانی، حمید؛ نهضت امام خمینی؛ ج 1، ص 511
*س_برچسب‌ها_س*