دستور کار جدید سعودی ها: جذابیت در جهان اسلام با نزدیک شدن به ایران

به گزارش الف "اندیشکده کوئینسی" در گزارشی، به روند تنش زدایی میان ایران و عربستان پرداخته و به طور خاص به این نکته اشاره کرده که تداوم این جریان، با توجه به تحولات منطقه ای و بین المللی، در راستای منافع تهران و ریاض است و درست به همین دلیل است که بسیاری از ناظران و تحلیلگران معتقدند این روند در سال 2022 نیز همچنان ادامه پیدا خواهد کرد.

اندیشکده کوئینسی در این رابطه می نویسد: «تلاش های عربستان سعودی جهتِ کاستن از وابستگی خود به صادرات نفت و در عین حال متنوع سازیِ اقتصادش، در حال شکل دهی به الگوهای جدیدی از همکاری و رقابت‌های منطقه ای است. جاه طلبی های پادشاهی سعودی برای تبدیل شدن به قطب مالی منطقه خاورمیانه در زمینه های تجارت جهانی و توریسم (که مرتبط با هدف بنیادین و اساسیِ بقای آل سعود است)، عملا رژیم سعودی را به بازنگری در نزاع ها و روابط طولانیِ آکنده از تنش و بحران آن با ایران سوق داده است.

در هفته های پایانی سال 2021، "سازمان همکاری های اسلامی" در اسلام آباد پایتخت پاکستان نشستی را برگزار کرد تا بحران انسانیِ جاری در افغانستان را مخاطب قرار دهد. در این چهارچوب، همزمان با رایزنی های دیپلماتیکِ وزرای خارجه کشورهای مختلف اسلامی راجع به بحران افغانستان، یک تحول کلیدی در مورد سیاست منطقه ای، بی سرو صدا خود را در حاشیه نشست مذکور نشان داد: وزیر خارجه ایران"حسین امیر عبداللهیان" با "فیصل بن فرحان" همتای سعودی خود دیدار کرد. این دیدار در نوع خود پنجمین دور از گفتگوهای مستقیم میان مقام های ارشد ایرانی و عربستانی در راستای تنش زدایی های اخیر آن ها بوده است.

"محمد بن سلمان" ولیعهد عربستان ابراز امیدواری کرده که «گفتگوها با ایران به نتایجی ملموس جهتِ اعتمادسازی و احیای روابط دوجانبه ختم شود». "ابراهیم رئیسی" رئیس جمهور ایران نیز گفته است که «هیچ مانعی در زمینه ازسرگیریِ پیوندهای دیپلماتیک با عربستان، از سوی ایران وجود ندارد». گفتگوهای ایران و عربستان، تحولی قابل توجه و مهم را برای دو رقیب مهم منطقه ای نمایندگی می کند. رقابت هایی که در بیش از یک دهه اخیر با شدتِ تمام در جریان بوده اند. با این حال، تغییر جهت اخیر در سیاست خارجی عربستان و حرکت به سمت تنش زدایی با ایران نشان می دهد که ریاض، اضطرابی جدی را به دلیل ناامنی ها و بی ثباتی‌های اقتصادی و سیاسیِ جاری خود تجربه می کند و سعی دارد روابط خود با جهان اسلام را مجددا تنظیم کند.

*علت تغییر رویکردهای عربستان در رابطه با ایران چیست؟

در سال های اخیر، ریاض از حیث اقتصاد و چشم اندازهای اقتصادی، با نگرانی های فزاینده ای رو به رو بوده و از منظر سیاسی نیز تا حدی بواسطه جاه طلبی های رقبایِ عرب خود در منطقه مخصوصا امارات متحده عربی، با احساسی ناامنی و عقب ماندگی رو به رو شده است. برای خاندان آل سعود، این نگرانی ها ماهیتی "وجودی" به خود گرفته اند و دلیل اصلی این مساله نیز این است که بقایِ پادشاهی عربستان، تا حد زیادی متکی بر توانایی آن جهت ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی برای ملت این کشور است. برای ولیعهد عربستان، جنگ نیابتی با ایران در یمن، به مثابه اصلی ترین مانع در روندِ تبدیل شدن کشورش به قطب مالی و اقتصادی منطقه تلقی می گردد.

محمد بن سلمان در سال 2016 با هدف متنوع سازی اقتصاد عربستان، از پروژه موسوم به "چشم انداز 2030" پرده برداری کرد. پروژه ای چند میلیارد دلاری که معطوف به انجام اصلاحات گسترده اقتصادی و اجتماعی در عربستان است. در این میان، یکی از نکات کلیدیِ چشم انداز 2030، توسعه صنعت توریسم عربستان است که شدیدا به دلیل پاندمی ویروس کرونا و در عین حال موقعیت برتر شهر "دوبی" در امر گردشگری، تضعیف شده است. پاندمی کرونا در نوع خود 45 درصد از میزان "گردشگریِ مذهبی" عربستان را کاهش داده که این مساله ریاض را از درآمدی بالغ بر 28 میلیارد دلاری، تنها در سال 2020 محروم ساخته است.

اخیرا نیز عربستان سعودی تا حدی زیادی این احساس را داشته است که از حیث سیاسی و دیپلماتیک، تحت الشعاعِ همسایگان خود قرار گرفته است. به طور خاص، امارات نقش مهمی در دیپلماسیِ منطقه ای بازی می کند. این کشور روابط گسترده ای را با محوریت قدرت نرم با ترکیه تعریف کرده (و البته با اسرائیل نیز دست به عادی‌سازی روابط زده است) و در عین حال، در تحولات ژئوپلیتیکِ منطقه شاخ آفریقا نیز کنشگریِ موثری دارد. این در حالی است که صرفِ گیر افتادنِ عربستان در باتلاق جنگ یمن، تا این لحظه بر اساس ارزیابی ها، چیزی در حدودِ 265 میلیارد دلار هزینه روی دستِ حکام سعودی گذاشته است.

از منظر سنتی، پادشاهی سعودی همواره جهت حمایت از خود، چشم به ایالات متحده آمریکا و غرب داشته است. با این حال، ترور "جمال خاشقچی" توسط عواملِ رژیم عربستان در سال 2018، تا حد زیادی تصویر عربستان را در عرصه روابط بین الملل مخدوش کرد و محمد بن سلمان را در ادامه روابط دوستانه کشورش با دولت ترامپ و در عین حال جلب حمایت دولت بایدن، با چالش هایی اساسی رو به رو کرد. در عین حال، تصمیم واشنگتن مبنی بر عقب‌نشینی نظامی از خاورمیانه نیز نشان داد که دولت آمریکا دیگر بنا ندارد به حمایت های بی قید و شرط خود از پادشاهی سعودی ادامه دهد.

در حالیکه عربستان سعودی می توانست روی کاغذ روابط خود را با اسرائیل عادی سازی کند، با این حال بعید است که حکام عربستان با توجه به شعارهای طولانی خود مبنی بر ضرورت پایان بخشیدن به اشغال فلسطین توسط اسرائیل، دست به یکچنین اقدامی بزنند. جدای از این ها، مردم عربستان نیز تل آویو را اساسا یک تهدید برای خود و جهان اسلام در نظر می گیرند. از این رو، عربستانی ها به این درک رسیده اند که باید "جذابیت" خود را در قالب جهان اسلام بیش از هر زمان دیگری تقویت کنند. دستورکاری که با تداومِ خصومت های آن ها علیه ایران، شانس کمی جهت محقق شدن دارد.

*چرخش ناگهانی پادشاهی سعودی

دو سال قبل، عربستان سعودی که سال هاست "سازمان همکاری های اسلامی" را به تسخیر خود در آورده، ایران را از شرکت در نشست این سازمان در شهر جده، با عدم صدور ویزا برای نمایندگان و دیپلمات های ایرانی محروم ساخت. سال 2016 نیز که عربستان روابط دیپلماتیک خود با ایران را قطع کرد، سازمان همکاری های اسلامی در حمایت از عربستان، اقدام به صدور قطعنامه ای شدید الحن کرد و ایران را متهم به دخالت در امور منطقه کرد.

با این همه، ملاقات اخیر میان وزرای خارجه ایران و عربستان در اسلام آباد، نشانه ای از حرکتِ دو کشور به سمت گرم کردن هر چه بیشترِ روابط دوجانبه آن ها بود. در واقع، اکنون بویژه سعودی ها، تنش زدایی با ایران را بیش از هر چیزی دیگری در راستای منافع خود و ارتقای جایگاه کشورشان در منطقه می بینند. مهم تر از همه اینکه همکاری میان ایران و عربستان به حکام عربستانی اجازه می دهد تا کنترل بیشتری را روی قیمت نفت داشته باشند. این مساله مخصوصا با توجه به اینکه سعودی ها 35.5 درصد از منابع نفتیِ سازمان اوپک را دارا هستند، بیش از پیش از اهمیت برخوردار می شود. به طور کلی، قیمت های با ثبات نفتی، هم برای ثبات اقتصادیِ عربستان و هم ایران کاملا ضروری و مفید هستند و همین موضوع، یکی از محرک های اصلیِ تنش زدایی در روابط دو کشور است.

*روند آتیِ تنش زدایی ایران و عربستان چگونه خواهد بود؟ 

دو دولتِ ایران و عربستان به احتمال زیاد در سال جدید نیز روند تنش زدایی و تلاش جهت بهبود روابط دوجانبه خود را ادامه خواهند داد. این مساله بویژه از این جهت که در راستای منافع هر دو کشور است، بیش از پیش برجسته خواهد شد. برای ایران... تنش‌زدایی با عربستان می تواند مشوق های مناسبی را جهت بهبود نسبی اقتصاد ایران ارائه کند. در عین حال، برای عربستان سعودی نیز تنش زدایی با ایران، حامل مزایای چشمگیر اقتصادی است. ریاض در مدت اخیر تحت تاثیر پاندمی ویروس کرونا، به شدت کاهش درآمدهایِ نفتی خود را حس کرده است. بر اساس آنچه نهادِ موسوم به Capital Economicsاعلام کرده، پادشاهی سعودی که زمانی 30 درصد از صادرات نفت جهانی را به خود اختصاص می داد، در شرایط کنونی، شاهد این است که این رقم، به 12 درصد کاهش یافته است. باید توجه داشت که ذخایر اقتصادی 444 میلیارد دلاری عربستان با تداوم روند کنونی، تنها می توانند دو سال هزینه های جاری این کشور را پوشش دهند.

اگر پادشاهیِ سعودی نتواند اهدافِ تعیین شده در چشم انداز 2030 خود را محقق سازد، این مساله برای محمد بن سلمان و اقتصاد عربستان فاجعه بار خواهد بود. در این چهارچوب، با پیگیری نشانه های مختلف از سال 2021 این نکته روشن می گردد که کامل شدنِ روند تنش زدایی در روابط ایران و عربستان، نه تنها قریب الوقع است بلکه برای هر دو طرف کاملا ضروری است».

*لینک:

https://responsiblestatecraft.org/2022/01/11/the-origins-and-future-of-the-budding-saudi-iran-detente/?_ga=2.80759575.1607926290.1641980731-932842662.1636291719