دولت موقت و زمینه چینی برای استقرار نظام جمهوری اسلامی

جناب آقای مهندس مهدی بازرگان بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط و حزبی بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می‌نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصا انجام رفراندوم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید. مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده‌ام، تعیین و معرفی نمایید. کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل کرده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امور کشور خواهند داشت. موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله حساس تاریخی از خداوند متعال مسئلت می‌کنم؛ این متن حکم نخست وزیری است که امام خمینی(ره) در 15 بهمن 1357 خورشیدی خطاب به مهدی بازرگان صادر کردند تا وی مامور تشکیل دولت شود. در این جستار به مناسبت سالروز آغاز به کار دولت موقت به سنخ‌شناسی شماری از دولتمردانی که در این دولت بودند، پرداخته شده است.

تشکیل کابینه

دولت موقت در یکی از پرهیجان‌ترین دوره‌های تاریخی ایران، قدرت سیاسی را به دست گرفت. در آن زمان شرایطی حاکم بود که از هر حزب، گروه و شخصی که دولت را به دست می‌گرفت، انتظار می‌رفت که انقلابی رفتار کند و بنابر گفته صادق زیباکلام در 1358 خورشیدی همه ما مسحور گفتمان انقلابی بودیم... به مردمی که اسیر گفتمان انقلابی بودند، نمی‌شد گفت که مهندس بازرگان به دردتان می‌خورد. در چنین شرایطی مهندس بازرگان کابینه دولت موقت خود را بیشتر از اعضای نهضت آزادی ایران و جبهه ملی ایران انتخاب کرد؛ افرادی که سابقه مبارزاتی در دوره پهلوی داشتند و بیشتر لیبرال و با تحصیلات عالیه به امانت داری و درستکاری مشهور بودند. خود وی نیز گفته است که برای انتخاب وزرا چهار شرط را در نظر گرفته است: 1- مسلمان عامل به‌فرایض 2- سابقه مبارزاتی مشخص و عدم همکاری با نظام شاهنشاهی 3- حسن شهرت و شایستگی اخلاقی، اجتماعی، پذیرش شخصی و اداری در وزارتخانه مربوطه 4- سابقه، آشنایی و صلاحیت اداری و فنی در وظیفه ارجاعی.

مهدی بازرگان

مهدی بازرگان فرزند یکی از تجار دیندار، روشنفکر و سرشناس بود که در 1286 خورشیدی در تهران به دنیا آمد. وی جزو نخستین گروه از فارغ التحصیلانی به شمار می رفت که در تاریخ ایران با عنوان بورسیه به تحصیل در کشور دیگری پرداخته بود و به عنوان نخستین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و توانست ریاست دانشکده فنی را به دست آورد. بازرگان همزمان با تدریس در دانشگاه، فعالیت هایی سیاسی هم انجام می داد در تشکیل جبهه ملی دوم، فعالیتی موثر داشت و از پایه گذاران نهضت آزادی ایران بود به همراه روحانیونی همچون مرتضی مطهری، سید محمد بهشتی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدجواد باهنر و اکبر هاشمی رفسنجانی عضو شورای انقلاب شده بود و در بهمن 1357 خورشیدی به عنوان نخستین نخست وزیر جمهوری اسلامی منصوب شد.

بازرگان فردی میانه‌رو، معتقد به اصلاحات دموکراتیک و سیاست گام‌به‌گام بود. این در حالی بود که جامعه ایران به شدت از هیجانات فزاینده انقلابی متاثر بود و توده جامعه، اقدامات انقلابی را طلب می‌کرد. وی یک اندیشمند مذهبی بود و از طریق دانشگاه، جنبش دانشجویی و بیان و قلم، افکار و دیدگاه های خود را معرفی کرده بود در میان قشر تحصیل‌کرده و روشنفکر نفوذ داشت و به نظر نمی رسد که عامه مردم با وی ارتباطی خاصی داشتند.

مصطفی کتیرایی

مصطفی کتیرایی در 1307 خورشیدی در ملایر به دنیا آمد. در رشته راه و ساختمان از دانشکده فنی دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد و همزمان عضو انجمن اسلامی دانشگاه بود. از مدیران سازمان مسکن بود اما بعدها که ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) به فعالیت های او حساس شد از کار برکنارش کرد هرچند مدتی بعد به عنوان کارشناس به کار خود در سازمان مسکن ادامه داد.

کتیرایی در 1357 خورشیدی با حکم امام خمینی(ره) همراه با مهدی بازرگان و اکبر هاشمی رفسنجانی، عضو هیات تنظیم‌کننده اعتصاب در شرکت ملی نفت شد و در دولت موقت به عنوان وزیر مسکن و شهرسازی انتخاب شد.

یوسف طاهری‌قزوینی

طاهری قزوینی متولد 1306 خورشیدی و فارغ التحصیل از دانشکده فنی دانشگاه تهران بود. وی سابقه اشتغال در اداره کل نظارت فنی وزارت راه، شرکت شهرآرا و اداره کل ساختمان وزارت راه را در کارنامه خویش داشت و در دولت موقت به عنوان وزیر راه و ترابری انتخاب شد.

علی‌اکبر معین‌فر

علی اکبر معین‌فر متولد 1307 خورشیدی در تهران بود که در رشته راه و ساختمان از دانشکده فنی دانشگاه تهران فارغ التحصیل شده بود و به گفته خودش در دوران دانشجویی، همراه با دیگر دانشجویان در تظاهرات حمایت از ملی شدن نفت شرکت داشت.

وی پس از پایان تحصیل در مرکز شرکت ملی نفت ایران در آبادان و سپس در بانک ساختمان به عنوان مهندس ناظر مشغول به کار شد. معین‌فر از طریق همکاری با گروه مهندسان ژاپنی که در اجرای طرح بررسی شرایط زلزله شناسی به ایران آمده بودند، توانست در رشته مهندسی زلزله در آن کشور پذیرفته شود و در 1341 خورشیدی این دوره را به پایان برساند. وی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دولت موقت ابتدا وزیر مشاور و رییس سازمان برنامه و بودجه و سپس به عنوان نخستین وزیر نفت منصوب شد.

کاظم سامی

کاظم سامی متولد 1314 خورشیدی در مشهد بود که رهبری جنبش انقلابی مردم ایران (جاما) را از زمان تأسیس در 1342 خورشیدی برعهده داشت. وی در دولت بازرگان به عنوان وزیر بهداری و بهزیستی معرفی شد اما پیش از استعفای دولت موقت در 14 آبان 1358 چندین بار استعفای خود را به خاطر نارسایی‌ها و کمبودها تقدیم بازرگان کرد اما در نهایت در اوایل آبان استعفا کرد که مورد پذیرش بازرگان قرار گرفت و چند روز بعد نیز دولت موقت به طور کامل کناره‌گیری کرد.

اسدالله مبشری

اسدالله مبشری متولد 1288 خورشیدی، دانش‌آموخته دانشکده حقوق دانشگاه تهران و دارنده مدرک دکتری از فرانسه بود که در دهه 20 خورشیدی مسوولیت دادستان شیراز و اصفهان را برعهده داشت و در دولت موقت به عنوان وزیر دادگستری انتخاب شد اما پس از چند ماه استعفا کرد تا احمد صدر حاج‌سیدجوادی به این عنوان منصوب شود که تا آخر مأموریت دولت موقت ادامه داشت.

علی شریعتمداری

علی شریعتمداری در 1302 خورشیدی در شیراز به دنیا آمد و دارای مدرک کارشناسی فلسفه را از دانشگاه تهران، کارشناسی ارشد از دانشگاه میشیگان و دکتری از دانشگاه تنسی بود. او از اعضای شورای مرکزی حزب مردم ایران بوده و از زمان تأسیس تا 1357 خورشیدی در این حزب فعالیت می‌کرد تا اینکه در دولت موقت به عنوان وزیر علوم و فرهنگ و هنر منصوب شد. شریعتمداری به دلیل برخی اختلاف نظرها، کناره‌گیری کرد و به جای وی حسن حبیبی عهده دار این مسوولیت شد.

غلامحسین شکوهی

غلامحسین شکوهی متولد چهارم تیر 1305 در شهر خوسف از توابع شهرستان بیرجند بود که پس از گذراندن دوره دانشسرای مقدماتی در بیرجند به حرفه معلمی پرداخت. وی پس از اخذ دیپلم، برای ادامه تحصیل وارد دانشسرای عالی تهران شده و در 1335 خورشیدی لیسانس خود را در رشته آموزش و پرورش ابتدایی اخذ کرد و سپس به عنوان شاگرد اول دانشسرای عالی با بورس دولتی به سوییس اعزام شد و در 1341 خورشیدی دکتری خود را در رشته تعلیم و تربیت اخذ کرد.

شکوهی پس از بازگشت به ایران در وزارت آموزش و پرورش مشغول به خدمت شد و در دولت موقت به عنوان وزیر آموزش و پرورش منصوب شد.

محمدحسین اسلامی

محمد اسلامی متولد 1312 خورشیدی در تهران بود که پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی از 1330 تا 1331 خورشیدی، دوره مدرسه پست در آموزشگاه اختصاصی وزارت پست و تلگراف و تلفن را گذراند و سپس از دبیرستان دارالفنون تهران در رشته ریاضی در مقطع دیپلم فارغ التحصیل شد.

وی در اواخر 1335 خورشیدی برای ادامه تحصیلات در رشته الکترونیک و مخابرات به کشور آلمان غربی عزیمت کرد و در 1343 خورشیدی به ایران بازگشت و به دلیل تعهدات قبلی در وزارت پست و تلگراف و تلفن به خدمت پرداخت تا اینکه در دولت موقت به عنوان وزیر در این وزارتخانه منصوب شد.

علی‌محمد ایزدی

ایزدی در 1306 خورشیدی در شیراز متولد شد. در 1347 خورشیدی به قصد مهاجرت به آمریکا رفت و در رشته اقتصاد کشاورزی دکتری گرفت. در 1353 خورشیدی برای اشتغال به خدمات فرهنگی در دانشگاه پهلوی شیراز به ایران بازگشت و با عقد قراردادی چهار ساله با آن دانشگاه در بخش اقتصاد کشاورزی مشغول تدریس شد. بعد از نخستین سخنرانیش در سطح دانشگاه، ساواک دستور برکناری او را صادر کرد اما بعد از پیگیری مسوولان دانشگاه، اجازه تحقیق بدون تدریس به او داده شد و به سرپرستی موسسه تحقیقات کشاورزی دانشگاه منصوب شد.

او در مهر 1357 خورشیدی پس از پایان دوران قراردادش به آمریکا بازگشت تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یدالله سحابی تلفنی به او اطلاع داد که برای تصدی وزارت کشاورزی کابینه مهندس بازرگان انتخاب شده‌است. ایزدی در اسفند همان سال وارد ایران شد و در تمام مدت حکومت کابینه موقت با مهندس بازرگان همکاری کرد.

• وزارت جهاد کشاورزی
• حسینیه ارشاد
• مهدی بازرگان
• نهضت آزادی ایران
• وزارت امور خارجه
• شیراز
• محمد مصدق
• پاریس
• انقلاب اسلامی ایران
• حسن حبیبی
• دانشگاه تهران
• اصفهان
• وزارت آموزش و پرورش