قلعه پولاد صعودی به قدمت تاریخ مازندران

حرف مازندران که پیش می آید اولین چیزی که به ذهن خطور می کند دریا و سواحل شنی، جنگل های اننوه و دشت های سرسبز آن است که البته در جای خود بی نظیر است. گردشگری مازندران نیز همواره بر پایه همین سه عنصر سنتی برنامه ریزی شده و اغلب مسافران نیز مازندران را به طبیغت آن می شناسند، اما تاریخ مازندران و میراث بر جای مانده از این تاریخ که ریشه عمیق و حرف های ناگفته بسیاری دارند، همواره به همان دلایل گفته شده از چشم گردشگران دور مانده است؛ میراثی به قدمت تاریخ که حتی برخی از آنها نشان از کهن بودن این دیار دارد.

صحبت از بناهای تاریخی که می شود همیشه مناطقی همچون شیراز، اصفهان، همدان و دیگر نقاط کشور به ذهن متبادر می شود، غافل از اینکه نه تنها در برخی مناطق قدمت تمدن در استان مازندران بیش از این استان ها است، بلکه تنوع و گستردگی بناهای تاریخی طعنه به استان های تاریخی کشور می زند.

یکی از این بناهای تاریخی قلعه پولاد در منطقه کوهستانی بلده در شهرستان نور است که بر بلندای کوه و در دل رشته کوه های البرز جا خوش کرده و در بی توجهی گردشگران و مسئولان گرد فراموشی بر آن نشسته است. این درحالی است که در سال های اخیر شهر بلده و روستاهای اطرافش جولانگاه ویلاسازی و بازار داغ املاک شده است.

از اینها که بگذریم، قلعه پولاد از آن دسته از آثار تاریخی است که از نوع و طریقه ساخت تا نوع استفاده و مکانی که ساخته شده سرشار از معما است. قلعه ای بر بالای تپه ای سنگی در سینه کش کوه که حتی با ابزارهای امروزی نیز رفتن به این قلعه سخت و دشوار است.

قلعه پولاد یا قلعه بلده که در کتب تاریخی به نام قلعه نور شناخته می شود، در شمال شهر بلده، بر بالای پوزه کوهی رو به جهت جنوبی بنا شده است. این قلعه در بالای کوهی واقع شده که از سه سمت شمال، جنوب و شرق به دره های عمیق و پرشیب منتهی می شود و همین وضعیت سختی احداث این قلعه را به وضح نشان می دهد.

قدمت قلعه پولاد بر اساس برآوردهای باستان شناسان به زمان سلسله باد و سپانان طبرستان در حدود 700 سال پیش می‌رسد.

رونمایی از سرسختی تاریخ 

سفر به قلعه پولاد اگر چه مسیری هموار دارد، ولی نیازمند زمان زیادی است. بهترین و نزدیکترین راه دسترسی به این قلعه تاریخی استفاده از جاده هراز است. البته از جاده چالوس و از شهرستان نور مازندرا ن نیز می توان به این قلعه سفر کرد، اما مسیری که امروز ما می خواهیم طی کنیم همان جاده هراز است.

برای سفر به قلعه پولاد ابتدا باید وارد جاده هراز که راه ارتباطی استان تهران به شهرستان آمل در استان مازندران است شویم که مناظر این جاده خود قصه ای ناتمام است، جاده ای که زیبایی طبیعت را با تاریخ غنی از قدم های انسانی درآمیخته تا به اسرار آمیزترین جاده مازندران تبدیل شود. در این مسیر نباید تنها به مقصد اندیشید و باید از آغاز سفر، چشم دل را باز کنید و به اطراف نگریست و جان را پرکرد از طراوت و تازگی زیرا جاده هراز زیبایی های بی نظیری دارد. عبور از بلندای البرز در گردنه های امام زاده هاشم، رویارویی بادماوند وصف ناپذیر در سرازیری پلور و تماشای دیو سپید پای در بند، حرکت در امتداد رودخانه چندین میلیون ساله هراز، آبشارها و چشمه ها و نسیم خنک این جاده افسانه ای، همگی بخشی از سفر به قلعه پولاد خواهد بود.

اگر از تهران حرکت کردید، با عبور از گردنه امام زاده هاشم، 60 کیلومتر که به سمت مازندران حرکت کنید و حدود چهل کیلومتر مانده به شهرستان آمل در میان کوه های سر بر آسمان کشیده، یک مسیر فرعی را مشاهده می کنید که پلی در ابتدای آن، این جاده را به هراز پیوند می زند، این فرعی آغاز سفر به سمت ملاقات با قلعه پولاد است.

در سمت چپ جاده تابلوی " بلده " که برخی هموطنان با رنگ مشکی بر روی آن خطوطی کشیده اند، دیده می شود. ناگفته نماند در چند کیلومتر آغاز جاده با تصاویر زشت از خراش انسان بر پیکر کوه ها به بهانه استخراج چیزی که به آن ماسه و شن می گویند رو به رو می شویم و چند سالی از قدمت این زشتی که زیبنده نیست، نمی گذرد.

وقتی وارد فرعی شدید، باید حدود 60 کیلومتر دیگر در دل دره های البرز رانندگی کنید تا به شهر بلده برسید. در این مسیر جاده و زیبایی های آن بارها شما را مجبور به توقف خواهد کرد تا نه تنها خاطراتتان را ثبت کنید، بلکه برای لحظاتی خود را با زیبایی اطراف پیوند بزنید.

به قلعه پولاد خوش آمدید

وقتی از مسیر سرسبز رودخانه هراز وارد شهر بلده شدید در همان ورودی شهر در سمت راست خود تابلوی قلعه پولاد را خواهید دید. ورودی اصلی قلعه در سمت جنوب شرقی قرار گرفته است. امروزه می توان پیاده تا بالای قلعه - قسمت شاه نشین آن - را پیمود. قلعه پولاد تمامی قسمت های یک مجموعه حکومت محلی از دروازه تا اسطبل و اتاق های نگهبانی و محل های دیده بانی را داراست.

هرچند به مرور زمان و عدم توجه کافی این قلعه عظیم که از آن به قلعه پولاد نام می برند دچار خرابی های بسیار شده، ولی همچنان از برج و باروهای آن سرافراز بر بلندای بلده بر بالای پوزه کوهی که رو به جنوب است، ایستاده اند. تاریخ ساخت قلعه بسیار قدیمی است و تا دوره صفویه دایر و مسکون بوده است. تا قبل از صفویه قدرت های محلی با ریاست ملک کیومرث با دوسپتاتیو اولاد او، شاهان بنی کاووس بر قلعه حکومت می کردند و قلعه پولاد جز مقرهای حکومتی آنان بود. پس از انقراض آنان به دست صفویه، منطقه رستم داد (نور و کجور امروزی) روی ترقی ندید و قلاع آن همچون قلعه پولاد رو به ویرانی نهاد. در داخل قلعه ساخته های معماری خشتی عظیمی که هم اکنون جز یک طاق نیمه مخروبه و تل خاکی از آنها باقی نمانده، نمایانگر شکوه، جلال و عظمت بنا در سال هایی است که زندگی در آن جریان داشت.

بنای قلعه شامل سه قسمت اصلی است و بارویی اطراف آن را احاطه کرده است. برج های متعددی در هر سمت بارو به چشم می خورد و ارتفاع تعدادی از آنها که امروزه بر جای مانده به بلندی هفت الی هشت متر می رسد. آب قلعه از چشمه مرتع ملرزبا تنبوشه به قلعه فرستاده می شد.

به جز عناصر معماری ذکر شده، آب انبارهایی در جای جای قلعه به شکل چاه وجود دارد که به طور احتمال وظیفه ذخیره آب از طریق نزولات جوی را بر عهده داشتند. این حوض ها به تعداد فراوان و در تمام نقاط قلعه پراکنده اند. پلان قلعه به علت نوع بستر و توپوگرافی منطقه دارای شکل نامنظم می باشد. یا به عبارتی تاثیر محیط در شکل گیری قلعه پدیدار شده است. بنا در شیب کوه ساخته شده به طوری که از داخل شهر دارای دید بصری بسیار جالبی است و به همین دلیل به شهر و مناطق اطراف نیز تسلط کافی دارد.

عملکرد قلعه پولاد بلده به طور قطعی مشخص نیست، اما، لازم به ذکر است سفال های به دست آمده از جای جای بنا، سیستم های ذخیره آب و به کارگیری تنبوشه های سفالی، جهت هدایت آب و مواردی از این قبیل، فرضیه ای را در ذهن می پرورد و این احتمال را به وجود می آورد که شاید بنا به عنوان محلی برای زندگی ساخته شده و بهتر است گفته شود ممکن است این قلعه برای دفاع از شهر، طوری ساخته شده که در مواقع لزوم و در مقاطع زمانی خاص، برای زندگی تعداد زیادی از مردم مورد استفاده قرار گیرد. لذا در حال حاضر و قبل از انجام مطالعات باستانشناسی و عملیات گمانه زنی، به طور قطع نمی توان گفت عملکرد بنا در دوره های مختلف و در مقاطع زمانی خاص چه بوده و تا چه زمانی مورد استفاده قرار می گرفته است.

همان طور که گفته شد ف قلعه بلده پس از انقراض سلسله‌پادوسپانی به دست صفویان و تسلط این خاندان بر منطقه نور و کجور فعلی همانند سایر قلاع طبرستان خراب و ویران شد و در صورت مرمت می‌تواند به یکی از جاذبه‌های بی نظیر جهانگردی تبدیل شود.

قلعه پولاد در تاریخ 9 بهمن 1386 با شماره ثبت 20664 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مغفول ماندن بنای قلعه پولاد زیر سایه بی توجهی

بناهای تاریخی همچون قلعه پولاد در مازندران کم نیستند که به دلایل مختلف از قطار گردشگری جای مانده اند. البته فقط علت را نمی توان در جاذبه های طبیعی همچون دریا، کوه، جنگل و آبشار خلاصه کرد شاید بتوان رد پای بی توجهی مسئولین و حتی شهرداری ها و شهروندان را نیز در این موضوع شریک دانست.

به عنوان مثال نور یکی از شهرهای پرتردد و گردشگرپذیر استان مازندران است و با وجود اینکه مکان های تاریخی بسیاری دارد ولی توجهی به آن نشده است و کمتر پیش می آید به عنوان مقاصد گردشگری تاریخی انتخاب شود.

توجه مسئولان محلی به توسعه شهری و در نتیجه رونق بازار املاک، بی توجهی به گردشگری و درآمدزایی از محل گردشگری و همچنین نامهربانی مسئولان میراث فرهنگی با این بناهای تاریخی از مهم ترین عوامل غفلت از سرمایه نهفته قلعه پولاد برای گردشگری است.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بالا بودن هزینه مرمت بناهای تاریخی استان و کمبود اعتبارات را از عمده دلایل به حاشیه رفتن بناهای تاریخی در گردشگری دانست و اظهار داشت: برای بهره برداری از یک بنای تاریخی به منظور درآمدزایی باید ان را مرمت و برای پذیرایی از مسافر فراهم کرد.

مهدی ایزدی همچنین به دیگر بناهای تاریخی استان اشاره کرد و گفت: یکی از مشکلات عمده این حوزه تملک شخصی بناهای تاریخی و ناتوانی مالی میراث در خریداری آنها است.

البته شاید این مسئله را نتوان پذیرفت که ناتوانی مالی علت اصلی غفلت از قلعه پولادهای مازندران باشد، زیرا می توان به راحتی با واگذاری این بناهای تاریخی به مثلا شهرداری ها آنها را برای گردشگری آماده کرد.

نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که نه تنها مسئولان میراث فرهنگی توجهی به میراث تاریخی ندارند، حتی شهرداری ها هم نیز به آن علاقه ای نشان نمی دهند؛ نه برای فرهنگ و اغنای آن حتی به این بناها به چشم منبع درآمد نیز نگاه نمی کنند تا بتوانند از این طریق برای شهر درآمدی کسب کنند.

متاسفانه چیزی که در سال های اخیر دستگاه هایی همچون شهرداری و دهیاری های مازندران را به خود مشغول کرده گرفتن جریمه ماده 100 و یا جریمه کردن برای تجاوز به حریم است، حال آن که این در آمد نه تنها دردی از شهر دوا نمی کند بلکه ناپایدار نیز بوده است و به مرور تیشه به ریشه شهر و شهرسازی خواهد زد.

البته ناگفته نماند که در شهرستان نور علاوه بر قلعه پولاد میراثی همچون کلیسای آنتوان، کاخ تمیشان و خانه نیما در یوش هم وجود دارد. البته وضع خانه نیما از بقیه بهتر است و در چند سال اخیر به دلیل فشار رسانه ها در راستای مرمت و احیا قرار گرفت و کمی از بی توجهی به این بنا کاسته شد.

یک تیر و 2 نشان

از اینها که بگذریم سفر به قلعه پولاد بلده سفری یک تیر و 2 نشان است؛ زیرا اندکی آن طرف تر زادگاه و آرامگاه گنجینه ادبی ایران و فخر مازندران قرار دارد. بله خانه نیما یوشیج در روستای یوش در نزدیکی شما است و نباید این فرصت را از دست داد.

از قلعه پولاد که پایین آمدید خودرو خود را روشن کنید و از شهر عبور کند. برای دیدار با خالق شعر " داروگ " باید 6 کیلومتر دیگر رانندگی کنید. در ادامه مسیر بلده به یوش تا حدود نیم ساعتی با جاده ای باریک و معمولی روبه رو هستید، اما از اینجا به بعد باید محو آسمان و زمین غرق در زیبایی شد، آرام آرام ابرهای آسمان، پایین می آیند و هوا را کمی مرطوب می کنند و صورت را نوازش می دهند.

این جاده ای است که شما را به مقصد می رساند، راهی است که وجب به وجبش را خالق هستی نقش عشق بر آن زده، جاده ای که در آن طبیعت با تمام وجودش میزبانی می کند، آسمان با ابرهایش، زمین با گل های رنگارنگ و زیبایش، رودخانه با خروشش و روستاها در لابلایش همه و همه به استقبال می آیند و انسان را وادار می کنند که مسیر را کمی آهسته تر پشت سر بگذارد و از لحظه لذت ببرد

• ریاست سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری
• مازندران
• میراث فرهنگی
• بنای تاریخی