مذاکرات ماشه در دقیقه90

درحالی‌که روزشمار فعال شدن اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه آغاز شده و کمتر از 10روز دیگر تهدید اروپایی‌ها برای فعال کردن این سازوکار در پایان ماه اوت کلید خواهد خورد، ایران و تروئیکا روز جمعه توافق کردند روز سه‌شنبه 4شهریور گفت‌وگوها را در سطح معاونین وزرای خارجه برگزار کنند. گفت‌وگوهایی که می‌توان آن را فرمولی برای جلوگیری از فعال شدن ماشه در دقیقه 90 نامید. با‌این‌حال و به‌رغم این توافق مشخص نیست که تهران و سه پایتخت اروپایی پاریس، لندن و برلین بتوانند به یک چارچوب جدید دست پیدا کنند و چند ماه برای بازگشت به دیپلماسی و تمدید قطعنامه 2231 زمان بخرند.

در همین چارچوب سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز جمعه 31مرداد در تماس تلفنی مشترکی با وزرای امور خارجه فرانسه، انگلیس و آلمان و کایا کالاس نماینده عالی اتحادیه اروپا گفت‌وگو کرد. نتیجه این رایزنی‌ها آن بود که گفت‌وگوهای ایران با سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا «سه‌شنبه هفته آینده» در سطح معاونین وزارت امور خارجه پیگیری شود. همچنین رسانه آمریکایی آسوشیتدپرس به نقل از یک منبع مطلع خبر داد که روز گذشته به موازات این تماس تلفنی، مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین با مقامات ایرانی دیداری داشته‌اند.

گفت‌وگو با آژانس و مذاکره با آمریکا دو شرطی بوده که از سوی اروپایی‌ها برای فعال نکردن اسنپ‌بک مطرح شده است. در همین خصوص مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از پایان تماس تلفنی روز جمعه در توئیتی نوشت: اروپا به یک راه‌حل دیپلماتیک برای مساله هسته‌ای متعهد است. با نزدیک شدن به مهلت مقرر برای مکانیسم ماشه، آمادگی ایران برای تعامل با ایالات متحده بسیار مهم است. ایران همچنین باید به طور کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند.

همچنین در گفت‌وگوی تلفنی ظهر جمعه 31مرداد، مواضع جمهوری اسلامی ایران در خصوص سازوکار موسوم به اسنپ‌بک و مسوولیت سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپایی در این خصوص تشریح شد و سیدعباس عراقچی با تاکید بر عدم صلاحیت قانونی و اخلاقی این کشورها برای توسل به سازوکار مزبور، نسبت به عواقب چنین اقدامی هشدار داد. عراقچی تاکید کرد: «جمهوری اسلامی ایران همان‌طور که در دفاع از خود مقتدرانه عمل می‌کند، مسیر دیپلماسی را نیز هیچ‌گاه ترک نکرده و برای هر راه‌حل دیپلماتیک که حقوق و منافع مردم ایران را تضمین کند آمادگی دارد.»

وزیر امور خارجه در واکنش به تکرار ایده طرف‌های اروپایی برای تمدید قطعنامه 2231 با هدف فراهم‌کردن زمان بیشتر برای دیپلماسی، تصریح کرد: «این تصمیمی است که اساسا شورای امنیت سازمان ملل متحد باید اتخاذ کند و جمهوری اسلامی ایران در عین اینکه مواضع و دیدگاه‌های اصولی خود را در این‌خصوص دارد، در این فرآیند ورود ندارد.» عراقچی افزود: «در‌عین‌حال ایران با دوستان خود در شورای امنیت در خصوص آثار چنین اقدامی و مسیر پیش رو، مشورت و تبادل‌نظر خواهد کرد.» سه کشور اروپایی و نماینده عالی اتحادیه اروپا در این گفت‌وگوی تلفنی بار دیگر بر آمادگی کشورهای اروپایی برای یافتن یک راه‌حل دیپلماتیک تاکید کردند.

وزیر امور خارجه آلمان پس از پایان تماس تلفنی در توئیتی نوشت: به‌صراحت گفته‌ایم که اجازه نمی‌دهیم مکانیسم ماشه تحریم‌ها منقضی شود مگر اینکه یک توافق قابل راستی‌آزمایی و پایدار حاصل شود. وزیر امور خارجه فرانسه هم تایید کرد که مذاکرات جدیدی با ایران هفته آینده درباره برنامه هسته‌ای ایران برگزار خواهد شد. طرفین در ماه ژوئیه در شهر استانبول گفت‌وگوهایی درباره فعال‌سازی سازوکار ماشه داشتند که نتیجه ملموسی به دنبال نداشت. مقامات ایران تاکید کرده‌اند اروپا به دلیل پایبند نبودن به تعهداتش در توافق هسته‌ای، فاقد مبنای حقوقی و اخلاقی برای فعال‌سازی این سازوکار مقرر در این توافق علیه ایران است.

رایزنی تهران و آژانس در وین

به موازات تماس مقامات اروپایی با ایران، مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین نیز با مقامات ایرانی دیدار کردند. روز گذشته یک منبع مطلع به رسانه آمریکایی آسوشیتدپرس گفت که این گفت‌وگوها ادامه بحث‌های انجام‌شده در جریان سفر ماسیمو آپارو معاون رافائل گروسی مدیرکل آژانس، به تهران در 11 اوت (20مرداد) بود. ایران به دلیل عمل نکردن مدیرکل آژانس به وظایف قانونی‌اش در حفاظت از تاسیسات اتمی صلح‌آمیز ایران در تجاوزگری رژیم صهیونیستی و آمریکا به این تاسیسات که تحت پوشش توافق پادمانی با آژانس قرار داشت، همچنین گزارش فنی جانبدارانه او درباره برنامه هسته‌ای ایران - گزارشی که تهران آن را زمینه‌سازی این تجاوزگری می‌داند - همکاری خود با آژانس را به تعلیق درآورد. بااین‌حال سطحی از گفت‌وگوهای فنی میان ایران و آژانس در جریان است و تهران اعلام کرده در حال بررسی شکل همکاری با آژانس پس از تحولات اخیر است.

تروئیکای اروپا (انگلیس، آلمان و فرانسه) در نامه‌ای در 8 اوت (17مرداد) هشدار دادند که در صورت دست نیافتن تهران به یک «راه‌حل رضایت‌بخش» برای مسائل هسته‌ای، اقدام به «فعال‌سازی سازوکار ماشه» برای بازگردانی تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران خواهند کرد. این ضرب‌الاجل 31 اوت (9 شهریور) تعیین شده است که تنها 9 روز به آن باقی مانده و زمان کمی برای دستیابی احتمالی ایران به هرگونه توافقی با اروپایی‌ها باقی می‌گذارد. بازگرداندن دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تاسیسات اتمی ایران بخش کلیدی این مذاکرات است.

آخرین کارت اروپا

هم‌زمان با این تحولات و در راستای هشدارهای ایران، سعید خطیب‌زاده، معاون سیدعباس عراقچی، در گفت‌وگویی با روزنامه «فرانکفورتر آلگماینه» با بیان اینکه فعال‌سازی اسنپ‌بک، «آخرین کارت اروپا را بی‌جا مصرف می‌کند»، گفت که هرگونه مذاکره آینده از نگاه ایران یک «مذاکره مسلح» خواهد بود، چراکه تهران به واشنگتن اعتمادی ندارد. خطیب‌زاده در پاسخ به این پرسش که آلمان، فرانسه و بریتانیا قصد دارند طی چند روز آینده مکانیسم «اسنپ‌بک» را فعال کنند که تحریم‌های معلق‌شده سازمان ملل علیه ایران را بازمی‌گرداند و آنها 6 ماه مهلت به ایران داده بودند، اما پاسخی از تهران دریافت نکرده‌اند، گفت که اروپایی‌ها توان میانجی‌گری را از دست داده‌اند و فشار بیشتر اشتباه است.

وی توضیح داد: «ما معتقدیم اروپایی‌ها هیچ حقی برای فعال‌سازی این ماده که در برجام (توافق هسته‌ای 2015) گنجانده شده، ندارند. این موضوع در بیانیه‌های رسمی چین و روسیه هم روشن است. فراتر از مسائل حقوقی، در خود اروپا این برداشت وجود دارد که اروپایی‌ها از زمان روی کار آمدن رئیس‌جمهور ترامپ، در موضوعات مهم بین‌المللی ازجمله پرونده ایران، به‌طور فزاینده‌ای اهمیت خود را از دست داده‌اند. به نظر می‌رسد آنها می‌خواهند از این کارت «اسنپ‌بک» به‌عنوان اهرم فشار بر ایران و آمریکا استفاده کنند تا دوباره مهم جلوه کنند. اما در واقع، با این کار بیشتر بی‌اهمیت می‌شوند، زیرا آخرین کارت خود را بی‌جا مصرف می‌کنند. ایران، اروپایی‌ها را به عنوان میانجی می‌دید. متاسفانه نشان دادند که توان این نقش را ندارند. اعمال فشار بر ایران یک اشتباه است، زیرا ایران را مجبور به تصمیمات سخت خواهند کرد.» این مقام ایرانی تاکید کرد که گزینه‌های زیادی روی میز است.

فعال‌سازی مکانیسم «ماشه» چه معنایی دارد؟

مکانیسم ماشه یا «Snapback Mechanism» سازوکاری مندرج در بندهای 36 و 37 برجام و بندهای 11، 12 و 13 قطعنامه 2231 شورای امنیت مصوب سال1394 است که اجازه می‌دهد در صورت «نقض اساسی» تعهدات برجام از سوی ایران، یکی از اعضای گروه 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین)، سازوکاری را فعال کند که بدون نیاز به رای‌گیری در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تمام تحریم‌های پیش از برجام سازمان ملل علیه ایران به‌طور خودکار بازگردد.

اهمیت

بر اساس برجام، مهلت اجرای بخش‌های دیگری از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد در 18اکتبر2025 (برابر با 26 مهر 1404) به پایان می‌رسد و پرونده هسته‌ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل در سال2025 به‌طور کامل بسته خواهد شد. اتمام مهلت این قطعنامه از نظر سیاسی می‌تواند پیامدهای مهمی داشته باشد و باید توجه داشت که پایان این محدودیت‌ها از نظر سیاسی می‌تواند به معنای تغییرات گسترده‌ای باشد؛ به‌خصوص اگر توافقی با کشورهای طرف توافق هسته‌ای قبل از مهرماه 1404 صورت نگیرد.

فرمول

این سازوکار از نظر شکلی، دارای «وتوی معکوس» است و به جای اینکه برای اعمال تحریم رای‌گیری شود، باید قطعنامه‌ای در شورای امنیت برای توقف این روند صادر شود. به این معنا که بازگشت تحریم‌ها، قابل وتو نیست، بلکه عدم بازگشت تحریم‌ها می‌تواند وتو شود و در نتیجه، عملا هیچ کشوری نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد. با وجود امکان وتوی این قطعنامه توسط اعضای دائم، اما عملا تحریم‌ها به‌صورت خودکار بازمی‌گردند؛ یعنی حتی اگر اکثریت مخالف بازگشت تحریم باشند، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد. این سازوکار بر پایه قطعنامه 2231 سازمان ملل شکل گرفته که مبنای حقوقی برجام و لغو تحریم‌های قبلی بود.

فرآیند زمانی

از نظر فنی، این روند حدود 45 تا 60 روز تا موعد 26 مهر زمان می‌برد و پس از آن تحریم‌ها نهایتا دو هفته بعد در اواسط آبان اجرایی می‌شود.

مراحل

فعال‌سازی مکانیسم ماشه طبق مفاد قطعنامه 2231، چند مرحله دارد: در مرحله نخست، موارد اختلافی به کمیسیون مشترک برجام (با حضور ایران، تروئیکای اروپایی، چین و روسیه) ارجاع داده می‌شود، اگر ظرف 15 روز این اختلافات حل نشد، موضوع به وزرای خارجه کشورهای مذکور ارجاع داده خواهد شد. در صورت ادامه اختلاف، طرف شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. شورای امنیت 30روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند. اگر چنین قطعنامه‌ای تصویب نشود، تحریم‌های سازمان ملل متحد و قطعنامه‌های شورای امنیت خودکار علیه ایران بازمی‌گردد.

ابهام در برگزاری کمیسیون برجام

با توجه به خروج آمریکا از برجام و اختلافات عمیق میان اروپا و روسیه بر سر اوکراین و اینکه آیا اصلا آنها حاضر هستند دور یک میز بنشینند، ماجرای برگزاری کمیسیون مشترک برجام را در‌هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

پیامدها

یکی از مهم‌ترین پیامدهای بازگشت اسنپ‌بک این است که نه‌تنها پرونده برجام را به‌طور کامل خواهد بست، بلکه احتمال هرگونه دیپلماسی در آینده نزدیک را نیز از بین می‌برد. بازگشت تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت مهم‌ترین تاثیر اقتصادی این روند است. تهران نیز متقابلا افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم، تولید و توسعه ماشین‌های نسل جدید و تجدیدنظر جدی در روابط با اروپا را به‌صورت جدی‌تر دنبال خواهد کرد. تعمیق هرچه بیشتر ائتلاف دیپلماتیک و راهبردی با قدرت‌های مستقل جهانی از جمله روسیه، چین و مجموعه‌ای از کشورهای مخالف هژمونی آمریکا نیز از دیگر پیامدهای این مسیر است.