معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در چند پرده / نجفی در معاونت تحقیقات چه کرد؟

به گزارش ایسنا، تحقیقات علوم پزشکی از آن جهت که عمدتا با سلامت انسان سروکار دارند و نهایتا به ارتقا یا کاهش سطح سلامت نیروی انسانی یک جامعه می‌انجامند، نقش مهمی در توسعه کشورها ایفا می‌کنند. معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مسئول مستقیم سیاست‌گذاری در زمینه‌ی تحقیقات حوزه علوم پزشکی و همچنین توسعه فناوری‌های سلامت است. این معاونت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشت.

شهریور سال 1392 و پس از تغییر دولت، وزیر بهداشت وقت، سید حسن قاضی‌زاده هاشمی، مصطفی قانعی را به سمت سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه منصوب کرد. قانعی در دولت دوم احمدی نژاد نیز، این سمت را برعهده داشت. هاشمی در حکمی که برای قانعی صادر کرد علاوه بر سرپرستی معاونت تحقیقات و فناوری، ریاست انستیتو پاستور را نیز به او سپرد. وی تا سال 1396 رئیس این نهاد باقی ماند اما معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در مهر ماه 1392 به رضا ملک‌زاده سپرده شد.

ملک‌زاده، پیش از این که معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت شود، از سال 1369 تا 1372 و در دولت هاشمی رفسنجانی، وزیر بهداشت کشور بود. او در دهه‌ی هفتاد مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد را راه‌اندازی کرد و در فاصله‌ی سال‌های 1392 تا 1398 همزمان با دوره‌ی تصدی‌گری خود در معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، بر ریاست این مرکز باقی ماند.

تمرکز بر بیماری‌های غیرواگیر و غفلت از بیماری‌های نوظهور عفونی

بخش عمده‌ای از تحقیقات علوم پزشکی کشور در دوره‌ی معاونت ملک‌زاده بر موضوع سرطان متمرکز بود. یکی از اقدامات این معاونت، راه‌اندازی سامانه‌ی یکپارچه‌ی مدیریت اطلاعات سرطان در کشور بود. ملک‌زاده که همزمان، سمت نایب رئیسی کمیته ملی مدیریت سرطان وزارت بهداشت را هم بر عهده داشت، معتقد بود تحقیقات نشان می‌دهد سرطان عامل 20 درصد از مرگ‌ومیر ایرانیان است و با توجه به این موضوع، طرح‌های مختلفی در زمینه سرطان در میان محققان علوم پزشکی تعریف شد. اغلب اظهارنظرهای منتشر شده از وی نیز در رسانه‌ها به ارائه آمار و ارقام سرطان‌های مختلف به تفکیک استان و جنسیت اختصاص دارد.

یکی دیگر از فعالیت‌های تحقیقاتی ایران در این راستا، همکاری با آمریکا در یک مطالعه‌ی مخصوص به سرطان بود. به گفته‌ی معاون وقت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، طی این مطالعه، مشکل سرطان در ایران در شرایط تحریم مورد بررسی قرار گرفت.

در طول هشت سال گذشته با وجود این که بیشتر پژوهش‌ها در زمینه‌ی شیوع بیماری‌های غیرواگیرداری همچون سرطان و سکته متمرکز بود اما در زمینه‌ی بیماری‌های واگیردار نیز یکی از اقدامات مهم، سرمایه‌گذاری بر ساخت واکسن HPV در ایران بود. این واکسن دو سال پیش در مرحله‌ی تست بر روی گروهی از زنان قرار داشت.

با این وجود، با نگاهی به اظهارنظرهای مختلف و خبرهای منتشر شده از مسئولان وزارت بهداشت می‌توان دریافت که جای خالی پژوهش در خصوص بیماری‌های نوظهور واگیردار عفونی در تحقیقات علوم پزشکی دیده می‌شود. به نظر می‌رسد اگر توجهی به هشدارهای سازمان بهداشت جهانی در سال‌های گذشته می‌شد، امروز می‌توانستیم امید بیشتری به تحقیقات محققان با موضوع کرونا داشته باشیم.

پایگاه داده‌های ژنومی، مطالعات کوهورت و بانک مغز، افتخارات تحقیقات علوم پزشکی

او در دوران مسئولیت خود، بارها در نشست‌ها و همایش‌های مختلف بر اهمیت پرداختن به ژن درمانی تاکید کرده بود. ملک‌زاده گفته بود در ایران فعالیت‌هایی در عرصه‌ی ژن درمانی آغاز شده است. بر اساس گفته‌های وی برای پنج سال آینده شش مرکز جهت توسعه‌ی ژن‌درمانی در نظر گرفته شدند که دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، بیمارستان شریعتی دانشگاه علوم پزشکی تهران، دانشگاه علوم پزشکی شیراز، دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و پژوهشگاه رویان از این جمله‌اند. حال نیز باید دید آیا اولویت‌های تحقیقاتی معاون آتی وزیر بهداشت، برنامه‌های این مراکز برای توسعه‌ی ژن درمانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد یا خیر.

یکی دیگر از رویدادهای مهم در حوزه تحقیقات پزشکی در سال‌های اخیر، تاسیس اولین بانک مغز بود. این مرکز توسط دانشگاه علوم پزشکی ایران راه‌اندازی شد و این بانک که در سال 1393 شروع به کار کرده، محلی است که افراد مختلف می‌توانند با اهدای مغز خود پس از مرگ، باعث شوند تا تحقیقات مختلفی بر روی بیماری‌های مرتبط با مغز انجام گیرد. سال 1399، در مشهد نیز زیست بانک مغزی به راه افتاد.

محققان معتقدند ایجاد بانک‌های مغز می‌تواند کمک بزرگی به تحقیقات علمی در زمینه‌ی سیستم عصبی شود.

از جمله اقدامات قابل توجه معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در هشت سال گذشته، راه‌اندازی پایگاه داده‌های ژنوم قومیت‌های ایرانی بود. در فاز اول این پروژه کشوری که توسط مرکز تحقیقات ژنتیک دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ایران اجرایی شده بود، اطلاعات ثبت شده در پایگاهی ملاک مقایسه تغییرات ژنتیکی افراد در جمعیت‌های مختلف کشور قرار گرفته است تا محققان با مطالعه و مقایسه آنها به سرعت به راه‌های پیشگیری و تشخیص و درمان بیماری‌های ژنتیک پی ببرند.

علاوه بر این، تدوین طرح‌های کوهورت نیز در هشت سال گذشته پیشرفت قابل توجهی داشته است. مطالعه "کوهورت" مطالعه‌ای است که در آن جمعیت مشخصی تعریف شده و برای مدت مشخصی این جمعیت و تغییرات آنها از نظر مواردی که مدنظر است، بررسی شده و پیگیری می‌شوند. از جمله کوهورت‌های انجام شده و در حال اجرا در سال‌های اخیر می‌توان به پرشین کوهورت مادر و فرزند، کوهورت روانسر و کوهورت قلب شیراز اشاره کرد.

یکی دیگر از اقدامات معاونت تحقیقات و فناوری در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، تدوین آیین‌نامه مالکیت فکری دانشگاه‌های علوم پزشکی بود. این آیین‌نامه به کمک وزارت دادگستری تهیه شد و تدوین آن نقطه‌ی شروعی برای مشخص کردن حقوق ذی‌نفعان از یک ایده‌ی علمی تلقی شد. در همین راستا، وبینارهای آشنایی با مالکیت فکری و روند ثبت پتنت برای فناوران حوزه علوم پزشکی از سوی دفتر توسعه فناوری سلامت در تابستان 1399 برگزار شد.

نبود شفافیت در بودجه‌های پژوهشی و مقاله‌های بی‌شمار در دوران مسئولیت اجرایی!

او در دوران مسئولیت خود بارها از کافی نبودن منابع مالی پژوهش در ایران انتقاد کرده بود. به گفته‌ی ملک‌زاده، بودجه‌ی تحقیقاتی حوزه سلامت 0.3 درصد کل بودجه‌ی کشور در سال 1398 بوده است. این گلایه‌ها در حالی مطرح می‌شد که به نظر برخی محققان و پزشکان، عملکرد معاونت تحقیقات و فناوری در توزیع گرنت‌های پژوهشی دارای نقص‌های جدی‌ای بوده است. محققان علوم پزشکی تنها منتقدان عدم شفافیت در پژوهش‌های سلامت کشور نبودند. دکتر کریم همتی، معاون حقوقی و امور مجلس وزارت بهداشت در سال 1398، گفته بود: توجه ناکافی به اخلاق و قانون در پژوهش و بی‌اعتنایی به شفافیت، می‌تواند به کارهای مفیدی که در حوزه پژوهش‌های حقوق سلامت انجام می‌گیرد لطمه وارد نماید.

یکی دیگر از منتقدان سرسخت عملکرد معاونت تحقیقات و فناوری در سال‌های اخیر، سید موید علویان، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقی‌الله (عج) است. او در سال 1398 و پس از کناره‌گیری از انجمن سردبیران نشریات علوم پزشکی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این‌که متولیان پژوهش در کشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی‌کنند از عدم وجود شفافیت در بودجه‌ی نیماد انتقاد کرد. البته انتقادات وی، واکنش معاونت تحقیقات و فناوری را به دنبال داشت. علویان در زمان روی کار آمدن معاون فعلی تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نیز در گفت‌وگو با ایسنا لزوم شفافیت بیشتر نیماد را یادآورد شد و بیان کرد: پژوهشگران حق دارند بدانند بودجه‌های پژوهشی کجا هزینه می‌شوند.

از جمله انتقادات وارده به معاون سابق تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تعداد زیاد مقاله‌های نگاشته شده توسط وی بود. بر اساس آن چه در صفحه‌ی گوگل اسکالر ملک‌زاده آمده، او در تالیف 1452 مقاله نقش داشته است که بخش قابل توجهی از آن‌ها در دورانی نوشته شده‌اند که او عهده‌دار مسئولیت اجرایی‌دهمچون معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت بود.

یکی دیگر از انتقادات وارده به حوزه تحقیقات علوم پزشکی در سال‌های اخیر، تعدد مراکز تحقیقاتی این وزارتخانه بود. چیزی که مایه‌ی افتخار معاون سابق بود و در سال 1396 درباره‌ی آن گفته بود:«مراکز تحقیقاتی کشور در حوزه سلامت طی سال های اخیر از 479 به 760 رسیده است.». دو سال بعد، شاهین آخوندزاده، قائم‌مقام معاون مستعفی تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، در میزگرد پژوهش سلامت ایسنا اعلام کرد که از 700 مرکز تحقیقاتی ایسنا، حدود 600 مرکز غیرفعال است. باید دید معاون بعدی وزارت بهداشت چه برنامه‌ای برای استفاده از ظرفیت صدها مرکز تحقیقاتی غیرفعال این وزارتخانه دارد.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های معاونت تحقیقات و فناوری در سال‌های گذشته، تخلفات علمی محققان ایرانی در 58 مقاله‌ی رد شده از سوی نیچر بود. تخلفاتی که حضور پررنگ پژوهشگران علوم پزشکی در آن محرز بود. به گفته‌ی دبیر وقت کمیته ملی اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت، نام 26 دانشگاه علوم پزشکی در این مقالات بیان شده است. رویدادی که باعث شد وزارت‌خانه‌های علوم و بهداشت به تمهیدات جدیدی برای مقابله با تخلفات علمی همچون تدوین آیین‌نامه پیشگیری و مقابله با تخلفات علمی بیاندیشند، آثار این راهکار و تشکیل کمیته‌های اخلاق در پژوهش را باید در سال‌های آینده جست‌وجو کرد.

کرونا، عامل پایان تصدی‌گری ملک‌زاده بر معاونت تحقیقات و فناوری

کمتر از یک سال از دوره‌ی ملک‌زاده در دوران شیوع کرونا سپری شد. یکی از اولین اظهارنظرهای او به عنوان معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در خصوص کرونا، اطمینان خاطر داد که افرادی که یک بار به کرونا مبتلا شوند ایمنی به دست می‌آورند و افرادی که مجددا به کرونا مبتلا می‌شوند، استثنا هستند.

او در اردیبهشت سال 1399 اعلام کرد در فاصله‌ی یک ماه و نیم پس از شیوع کرونا، 1200 پروژه تحقیقاتی با موضوع کرونا در حال اجراست و این تعداد طرح باعث شده در رده‌بندی‌های بین‌المللی در جایگاه سوم قرار بگیریم. تحقیقاتی که شاید از لحاظ کمیت قابل توجه باشند اما به نظر می‌رسد از بعد کیفی آن چنان مناسب نبودند زیرا وزیر بهداشت، چند ماه بعد آن‌ها را آماج حملات خود قرار داد. سعید نمکی در آبان 1399 گفته بود: درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می شود که به کار نمی آید. به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم. نامه بنده به دکتر ملک زاده در روزهای اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که 10 آیتم تعیین شده، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده است. کدام وزیر کم خرد با چنین یافته های شکسته ای می تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین ها تاکنون درست نبوده و 10 مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبوده و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.

ملک‌زاده هم با انتشار نامه‌ای در مقام دفاع از عملکرد خویش برآمد و از سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت که ثبهداشت استعفا کرد. استعفای وی حاشیه‌هایی همچون انتشار بیانیه‌ای از سوی بسیج دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و اعلام بررسی عملکرد معاون مستعفی وزارت بهداشت در کمیسیون اصل 90 را در پی داشت.

ملک‌زاده رفت، نجفی آمد

در اولین روز آذر ماه 1399، وزیر بهداشت در حکمی، فرید نجفی را به سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت منصوب کرد. نجفی پیش از این معاون تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه بود. نمکی در متن حکم وی با بیان این که اولویت فعالیت‌ها با موضوع کووید -19 است، گفته بود: «بیان موارد غیرعالمانه‌ای چون عدم ابتلای مجدد و ترویج اندیشه‌ی ایمنی جمعی از مجموعه‌ی سابق کار را در مدیریت بیماری و اوضاع مدیران ارشد سخت‌تر کرد.»

یکی از مهم‌ترین اقدامات نجفی در دوران مسئولیت خود، انتشار جزئیات گزارش فعالیت‌ها و اخبار این معاونت در سایت معاونت تحقیقات و فناوری که پیش از این هر چند ماه یک بار به‌روز می‌شد، بود. علاوه بر این، سامانه‌ی جامع طرح‌های تحقیقاتی علوم پزشکی کشور نیز روزانه تعداد و عناوین طرح‌های پژوهشی مختلف را منتشر می‌کند که این امر می‌تواند گام خوبی برای شفافیت بیشتر در حوزه تحقیقات سلامت باشد. نجفی در دورانی که معاونت تحقیقات وزارت بهداشت را بر عهده داشت، تغییراتی در زمینه‌ی شیوه‌ی ارزیابی تحقیقات دانشگاه‌های علوم پزشکی ایجاد کرد که به گفته‌ی علیزاده، مشاور معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، تفاوت شیوه‌ی جدید ارزشیابی با آن چه در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت در این است که در گذشته ساختار ارزشیابی، تعداد شاخص‌ها، جزئیات و فرآیند ارزشیابی، فرآیندی سنتی داشت و طبیعتا طی آن بسیاری از جزئیات، قابل بررسی نبود. از طرف دیگر؛ فرآیند ارزشیابی در گذشته، طولانی، زمان‌بر و در برخی موارد از نظر دانشگاه‌ها غیر شفاف بود.

نجفی در دوران مسئولیت خود در نامه ای که در انتقاد به نحوه اعلام اطلاعات ابتلا و واکسیناسیون کرونا از سوی مرکز مدیریت آمار و فناوری اطلاعات وزارت بهداشت نوشته بود اعلام کرد این معاونت پیگیر اجرای پروژه ای با عنوان "ارزیابی پاسخهای هومورال و سلولی در دریافت کنندگان چهار نوع واکسن سینوفارم، اسپوتنیک، آسترازنکا و کویران برکت" است. این عنوان پروژه ای است که در سامانه ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی منتشر شده است و مجری آن دانشگاه علوم پزشکی تهران است و به نظر می رسد هنوز نتایج آن به صورت رسمی منتشر نشده است.

روز گذشته دوران مسئولیت فرید نجفی به پایان رسید و وزیر بهداشت با انتشار حکمی دکتر یونس پناهی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج) را به سمت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت منصوب کرد. باید دید معاون جدید تحقیقات و فناوری چه تمهیداتی برای استفاده از ظرفیت‌های محققان علوم پزشکی سراسر کشور و مراکز تحقیقاتی کوچک و بزرگ این وزارتخانه دارد. از سوی دیگر، شیوع کرونا بار دیگر لزوم عدم غفلت از پژوهش بر بیماری‌های نوظهور آتی را به ما یادآوری کرد، این تجربه قطعا باید در سیاست‌گذاری‌های آتی معاونت تحقیقات وزارت بهداشت نقش مهمی ایفا کند.

انتهای پیام