نهاد نماز جمعه و جایگاه آن در گفتمان جمهوری اسلامی

نماز جمعه در اندیشه امامین انقلاب (حضرت امام خمینی و امام خامنه‌ای) جایگاهی بی‌بدیل دارد.

خبرگزاری مهر؛ یادداشت مهمان - محمدصادق دانشجو: 19 شهریور سالروز درگذشت آیت‌الله سید محمود طالقانی و 20 شهریور سالروز شهادت آیت‌الله سید اسدالله مدنی است؛ دو عالم بزرگی که در نخستین سال‌های پس از انقلاب اسلامی به‌عنوان امامان جمعه نقش‌آفرینی کردند. آیت‌الله طالقانی، به فرمان امام خمینی در 5 مرداد 1358 امامت اولین نماز جمعه تهران پس از انقلاب را بر عهده داشت. آیت‌الله مدنی نیز به عنوان امام جمعه تبریز منصوب شد و سرانجام در روز جمعه 20 شهریور 1360 پس از ادای خطبه‌های نماز جمعه، به دست منافقین به شهادت رسید.

همزمانی این دو مناسبت فرصت مناسبی است تا به صورت تحلیلی به نهاد نماز جمعه و جایگاه آن در جمهوری اسلامی و گفتمان انقلاب اسلامی بپردازیم. نماز جمعه پس از انقلاب تنها یک آیین عبادی هفتگی نبوده، بلکه به‌مثابه یک نهاد اجتماعی - سیاسی نقشی محوری در پیوند میان مردم و حاکمیت ایفا کرده است. در این گزارش، ابعاد تاریخی، سیاسی و جامعه‌شناختی نماز جمعه در ایران پس از انقلاب بررسی می‌شود و توضیح داده خواهد شد که چرا این نهادِ برخاسته از انقلاب، مورد توجه ویژه دوست و هراس دشمن قرار گرفته است.

جایگاه نماز جمعه در گفتمان انقلاب اسلامی

نماز جمعه در اندیشه امامین انقلاب (حضرت امام خمینی و امام خامنه‌ای) جایگاهی بی‌بدیل دارد. امام خمینی در وصیت‌نامه سیاسی - الهی خود، نمازهای جمعه و جماعات را از بزرگ‌ترین عنایات الهی بر ملت ایران برشمرد که باید در رأس امور باشد. به تصریح ایشان، برپایی نماز جمعه باعث می‌شود مسائل مهم اسلام که در گذشته به فراموشی سپرده شده بود، به بهترین وجه برای مردم بیان شود.

پیش از انقلاب، اگر روحانیون در منبر از امور سیاسی حرف می‌زدند، عده‌ای با بدبینی به او نگاه می‌کردند، گویی دخالت دین در سیاست امری مذموم است. انقلاب اسلامی این نگرش را دگرگون کرد. برپایی نماز جمعه تبلور همان پیوند دین و سیاست بود که روحانیت مبارز ایران سال‌ها برای آن تلاش کرده بودند. چنان‌که رهبر معظم انقلاب اسلامی تصریح کرده‌اند، ملت ایران سال‌ها از نعمت نماز جمعه محروم بود و انقلاب این نعمت را به مردم اعطا کرد. در نگاه ایشان، طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب، نمازهای جمعه سهم بسزایی در بسیج نیروها، سازندگی کشور و هدایت سیاسی و دینی مردم داشته‌اند. به بیان دیگر، نماز جمعه یکی از دستاوردهای بزرگ نظام اسلامی است که ماهیت عبادی - سیاسی اسلام را تجسم بخشیده و حفظ نظام سیاسی را نیز تأمین می‌کند.

از منظر مبانی دینی نیز اهمیت نماز جمعه کم‌نظیر است. این تنها فریضه‌ای است که یک سوره کامل قرآن (سوره جمعه) به نام آن نازل شده و مسلمانان را به تعطیل کسب‌وکار و اجتماع برای نماز ظهر جمعه فرمان داده است. پیامبر اکرم (ص) در نخستین روزهای تشکیل حکومت اسلامی در مدینه، بنیان نماز جمعه را نهاد تا مرکزی برای اجتماع هفتگی مردم و طرح مسائل اجتماعی و سیاسی باشد. این سنت نبوی در جمهوری اسلامی احیا شد. چنان‌که آیت‌الله طالقانی پیشنهاد برگزاری نماز جمعه را مطرح کرد و امام خمینی پس از استقرار نظام جدید، در همان ماه‌های نخست فرمان اقامه این فریضه را در سراسر کشور صادر نمود. از آن پس در اغلب شهرهای کوچک و بزرگ ایران هر هفته نماز جمعه برپا شده است و امروز نزدیک به هزار پایگاه نماز جمعه در کشور فعال است. رهبر انقلاب از نماز جمعه به عنوان قلب فرهنگی شهر و قرارگاه ایمان و بصیرت یاد کرده‌اند. بدین ترتیب، نماز جمعه در گفتمان انقلاب اسلامی نماد پیوند دین و حکمرانی است؛ نهادی که رسماً زیر نظر ولایت فقیه اداره می‌شود و تریبونی رسا برای بیان مواضع نظام اسلامی به‌شمار می‌آید.

کارکردهای سیاسی و اجتماعی نماز جمعه پس از انقلاب

نماز جمعه در جمهوری اسلامی یک نهاد اجتماعی - سیاسی فراگیر است که کارکردهای متعددی در عرصه عمومی داشته است. مهم‌ترین کارکرد نماز جمعه، ایجاد وحدت و انسجام در جامعه ایمانی است. اسلام چهار اجتماع بزرگ را برای همدلی مسلمین مقرر کرده است: حج (اجتماع یک‌بار در عمر)، نماز عیدین (اجتماع سالانه)، نماز جمعه (اجتماع هفتگی) و نمازهای جماعت یومیه. خروجی همه این مناسک، تقویت پیوندهای میان افراد جامعه و هم‌اندیشی برای حل مشکلات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است.

نماز جمعه پس از انقلاب تجسم همین فلسفه وحدت‌آفرین بوده است. به گواهی تجربه چهل‌ساله، این آیین الهی به پایگاه همبستگی ملی تبدیل شده که در بزنگاه‌های حساس انقلاب - از دوران جنگ تحمیلی گرفته تا راهپیمایی‌ها و انتخابات - مردم را گرد هم آورده و آنان را نسبت به مسائل روز بسیج کرده است. تحلیل‌گران، نماز جمعه را یکی از ستون‌های تداوم انقلاب دانسته‌اند که انقلاب را در متن جامعه جاری نگه داشته است.

از بعد سیاسی و حکمرانی نیز نماز جمعه نقش رابط بین حاکمیت و مردم را ایفا کرده است. تریبون نماز جمعه در ایران، بر خلاف منابر صرفاً مذهبی، کارکردی شبیه یک رسانه ملی هفتگی دارد که طی آن حاکمیت مستقیماً با مردم سخن می‌گوید. در هر شهر، امام جمعه نماینده رهبر انقلاب و نماد حاکمیت دینی در آن منطقه است. حضور هفتگی مردم در مصلای نماز جمعه موجب می‌شود مسئولان کشور نیز خود را پاسخگو بدانند و ارتباط نزدیک‌تری با توده مؤمن برقرار کنند.

نماز جمعه به مثابه یک رسانه عمومی، افکار عمومی را نسبت به وقایع روز آگاه و جهت‌دهی می‌کند. محتوای دو خطبه نماز جمعه - نخست پیرامون تقوا و معارف دینی، و دوم درباره مسائل سیاسی و اجتماعی روز - طوری طراحی شده که هم بعد اخلاقی و ایمانی مردم تقویت شود و هم نسبت به مسائل جامعه بصیرت پیدا کنند.

به توصیه امام خمینی، ائمه جمعه باید در خطبه‌ها «مسائل اخلاقی را به مردم بگویند... مطالب روز و آنچه در طول هفته در کشور اتفاق افتاده برای مردم بازگو کنند و آنان را در صحنه حاضر نگه دارند». حضور مردم در صحنه، کلیدواژه‌ای است که بنیان‌گذار انقلاب اسلامی بر آن تأکید داشت؛ چرا که به تصریح ایشان همین حضور عمومی است که انقلاب و کشور را حفظ کرده است. از این منظر، نماز جمعه یک قرارگاه هفتگی فرهنگی - سیاسی است که مردم با شرکت در آن، ضمن انجام فریضه عبادی، از اوضاع کشور مطلع می‌شوند و نسبت به وظایف اجتماعی خود توجیه می‌گردند. رهبر انقلاب نیز نماز جمعه را «قرارگاه ایمان، تقوا، بصیرت و اخلاق» در هر شهر خوانده‌اند. به بیان دیگر، نماز جمعه قلب تپنده زندگی سیاسی - دینی جامعه پس از انقلاب بوده و هست.

نماز جمعه در مقایسه با نهادهای مشابه در ادیان دیگر

آیین نماز جمعه به عنوان اجتماع هفتگی مؤمنان، در نگاه جامعه‌شناسی دینی شباهت‌هایی با آیین‌های هفتگی سایر ادیان دارد؛ اما از جهت کارکرد سیاسی - اجتماعی تفاوت‌های چشمگیری میان آنها دیده می‌شود. در دیانت مسیحی، یکشنبه‌ها «مراسم عشاء ربانی» و موعظه کشیش در کلیسا برگزار می‌شود و در یهودیت، شنبه‌ها گردهمایی عبادتی در کنیسه‌ها جریان دارد. این اجتماعات در طول تاریخ گاه کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی داشته‌اند (برای مثال نقش کلیسا در جنبش‌های مدنی برخی کشورها)، اما در دوران معاصر معمولاً جنبه عبادی و اخلاقی آنها پررنگ‌تر از بعد سیاسی است.

نگاهی تطبیقی به سایر کشورها و ادیان نیز یکتایی تجربه ایران در بهره‌گیری از نماز جمعه را نشان می‌دهد. در جوامع سنی مذهب، نماز جمعه برگزار می‌شود اما غالباً حکومت‌های سکولار یا پادشاهی‌های محافظه‌کار، خطیبان جمعه را از ورود مستقیم به سیاست بازمی‌دارند. به طور مثال در کشورهای عربی خطبه‌ها بیشتر شامل مواعظ دینی کلی است و اگر هم خطیب به مسائل روز بپردازد، در چارچوب سیاست‌های حکومت سخن می‌گوید. این در حالی است که در ایران، حاکمیت نه تنها مانع طرح مباحث سیاسی در خطبه‌ها نیست بلکه خود پشتیبان رویکرد آگاهی‌بخش نماز جمعه است. در غرب نیز آیین‌های عبادی هفتگی (مثل یکشنبه‌های کلیسا) کمتر با امور حکومتی پیوند دارند و به دلیل سنت جدایی دین از سیاست، کشیشان معمولاً از موضع سیاسی رسمی پرهیز می‌کنند. هرچند در برهه‌هایی از تاریخ (مثلاً جنبش‌های ضداستعماری در آمریکای لاتین یا جنبش حقوق مدنی سیاهپوستان در آمریکا)، مراسم عبادی کلیساها محل تجمع و سازمان‌دهی سیاسی بوده، اما این موارد استثنائی و کوتاه‌مدت بوده است. کلیسای کاتولیک در قرون وسطی نفوذ سیاسی گسترده‌ای داشت ولی در دوران مدرن خطبه‌های یکشنبه جنبه صرفاً معنوی پیدا کرده است.

در نقطه مقابل، جمهوری اسلامی ایران یک الگوی منحصربه‌فرد را به نمایش گذاشته که چگونه می‌توان یک آیین دینی هفتگی را به ستون فقرات بسیج سیاسی - اجتماعی ملت تبدیل کرد. این مدل اکنون مورد توجه جنبش‌های اسلامی در منطقه قرار گرفته و برخی حرکت‌های مردمی در عراق، لبنان و سایر کشورها از الگوی منبر نماز جمعه تهران برای بیان مطالبات خود الهام گرفته‌اند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این ظرفیت بالقوه اسلام شیعی به اوج خود رسید و نهاد نماز جمعه به یک رسانه عمومی دین‌محور تبدیل شد. بر خلاف بسیاری از کشورهای غربی که در آنها نهاد دین از دولت جدا انگاشته می‌شود، در جمهوری اسلامی عبادت جمعی روز جمعه بخشی از ساختار حکمرانی به‌شمار می‌آید و تریبون‌های نماز جمعه رسماً برای تبیین مواضع انقلاب و نظام اسلامی به کار گرفته می‌شوند.

حتی بُعد نمادین این آیین نیز آکنده از نشانه‌های سیاسی است؛ از جمله اینکه طبق سنت، امام جمعه هنگام ایراد خطبه سلاح به دست می‌گیرد تا نشان دهد امت اسلام در برابر دشمنان آمادگی نظامی و روحیه مقاومت دارد. بدین سان می‌توان گفت نماز جمعه در ایرانِ پس از انقلاب، تلفیقی منحصربه‌فرد از آئین دینی و مشارکت سیاسی است که مشابه آن در ادیان دیگر دیده نمی‌شود.

هراس دشمنان از نهاد نماز جمعه و ماجرای ترور ائمه جمعه

با توجه به نقش کلیدی نماز جمعه در تقویت گفتمان انقلاب اسلامی و بسیج توده‌های مردم، طبیعی است که دشمنان جمهوری اسلامی از این نهاد تاثیرگذار احساس خطر کنند. تاریخ چهار دهه گذشته نشان می‌دهد مخالفان انقلاب از همان ابتدا تلاش کرده‌اند با حذف فیزیکی و تبلیغاتی امامان جمعه، این تریبون را خاموش کنند.

در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب، گروه‌های تروریستی ضدانقلاب چندین تن از ائمه جمعه را حین برگزاری نماز یا بلافاصله بعد از آن ترور کردند. آیت‌الله قاضی طباطبایی (امام جمعه تبریز) در آبان 1358 هدف سوءقصد قرار گرفت و به شهادت رسید. طی سال‌های 1360 تا 1361 نیز آیات عظام دستغیب (امام جمعه شیراز)، مدنی (امام جمعه تبریز)، صدوقی (امام جمعه یزد) و اشرفی اصفهانی (امام جمعه کرمانشاه) توسط تروریست‌ها به شهادت رسیدند. این پنج عالم مجاهد به عنوان «شهدای محراب» در حافظه تاریخی انقلاب اسلامی ثبت شده‌اند.

علت این ترورها کاملاً روشن بود: دشمن با ترور امامان جمعه، در واقع سنگر معنوی - سیاسی انقلاب را هدف می‌گرفت تا مردم را از رهبران فکری و معنوی‌شان محروم کند. با این حال، این جنایات نه‌تنها خللی در عزم مردم ایجاد نکرد، بلکه جایگاه نماز جمعه را رفیع‌تر ساخت.

برای مثال، در اسفند 1363 منافقین بمبی را در نماز جمعه تهران (به امامت آیت‌الله خامنه‌ای) منفجر کردند که به شهادت 14 نفر از نمازگزاران انجامید. اما حتی آن انفجار مهیب نیز نتوانست صفوف نمازگزاران را متفرق کند؛ خطیب جمعه با صلابت خطبه‌ها را ادامه داد و مردم یکصدا فریاد «الله اکبر» سر دادند. امام خمینی پس از آن واقعه با تحسین از استقامت مردم در نماز جمعه یاد کردند که نشان داد این عبادت سیاسی چقدر در بین ملت نهادینه شده است.

دشمنان انقلاب در سال‌های بعد روش‌های دیگری را برای کم‌رنگ کردن نقش نماز جمعه آزمودند. از جنگ روانی و تبلیغات منفی علیه ائمه جمعه گرفته تا تلاش برای القای ناکارآمدی این نهاد در اذهان نسل جوان. رسانه‌های معاند، نماز جمعه را «تریبون حکومتی» می‌خوانند و می‌کوشند شرکت مردم در آن را کمرنگ جلوه دهند. با این وجود، تجربه نشان داده که نهاد نماز جمعه همچنان مستحکم و اثرگذار باقی مانده است.

حضور پرشور مردم در آیین‌های نماز جمعه، به‌ویژه در مراسمی که با حوادث مهم ملی همراه بوده (مانند نماز جمعه‌های پس از ارتحال امام خمینی، پس از حماسه 9 دی 88 یا نماز جمعه تاریخی 27 دی 1398 به امامت رهبر انقلاب)، نشان داد که این فریضه عبادی - سیاسی هنوز هم قلب تپنده اجتماع انقلابی ایران است. همراهی مردم با این نهاد ارزشمند موجب شکست نقشه‌های دشمن شده است و بدخواهان نتوانسته‌اند مردم را از مسیر انقلاب و اهداف والای آن مأیوس کنند. در واقع دشمن از «تبیین‌گری نماز جمعه» در هراس است، چرا که نماز جمعه سنگری برای روشنگری، حق‌گویی و تقویت تقوا در جامعه است. به فرموده رهبر معظم انقلاب، نماز جمعه مظهر اجتماع ایمانی و بصیرت ملت ایران است و به فضل الهی این اجتماع هفتگی تا همیشه‌ی انقلاب پایدار خواهد ماند.

بازتاب‌های بین‌المللی و تطبیقی نماز جمعه

نهاد نماز جمعه در جمهوری اسلامی علاوه بر تاثیرات داخلی، بازتاب‌های فراملی نیز داشته است. خطبه‌های نماز جمعه تهران به ویژه در موضوعات مرتبط با جهان اسلام (مثل فلسطین، بیداری اسلامی، استکبارستیزی) همواره مورد توجه رسانه‌های خارجی بوده است. به عنوان نمونه، در نماز جمعه‌های مهم تهران بخشی از خطبه دوم به زبان عربی ایراد می‌شود تا پیام انقلاب اسلامی مستقیماً به گوش مسلمانان منطقه برسد. به طور مثال سخنان عربی رهبر انقلاب در خطبه دوم نماز جمعه تاریخی تهران (13 دی 1398) بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های عربی پیدا کرد و پیام و افکار انقلاب اسلامی ایران را به جهان اسلام منتقل نمود.

بدین ترتیب، نماز جمعه یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی در میان ملت‌های مسلمان بوده است. ابتکار روز جهانی قدس (آخرین جمعه ماه رمضان) که با پیشنهاد امام خمینی از سال 1358 شکل گرفت، نمونه‌ای از بهره‌گیری از ظرفیت نماز جمعه برای اتحاد امت اسلامی علیه صهیونیسم است؛ در این روز مسلمانان کشورهای مختلف پس از نماز جمعه راهپیمایی حمایتی از فلسطین برگزار می‌کنند که الهام‌گرفته از انقلاب ایران است.

جمع‌بندی

در یک نگاه کلان، نماز جمعه در جمهوری اسلامی صرفاً یک آیین عبادی هفتگی نیست بلکه نهادی راهبردی در نظام دینی - سیاسی ایران است. این نهاد که میراث گران‌بهای اسلام و انقلاب محسوب می‌شود، از ابتدا نقشی دوگانه را ایفا کرده است: از سویی معبد اجتماع مؤمنان برای ذکر خدا و تهذیب نفوس بوده و از سوی دیگر سنگر آگاهی‌بخشی سیاسی و همبستگی اجتماعی به شمار آمده است.

نماز جمعه در طول بیش از چهار دهه، نسل‌های مختلف انقلاب را گرد هم آورده و پیام وحدت‌بخش انقلاب اسلامی را به گوش جهانیان رسانده است. دشمنان این مرز و بوم که از نفوذ کلام حق در دل‌های مردم بیمناک‌اند، به انحای گوناگون کوشیده‌اند شعله فروزان نماز جمعه را خاموش کنند؛ اما حقیقت آن است که این چراغ برخاسته از ایمان مردمی خاموش‌شدنی نیست. هر جمعه که ندای تکبیر نماز جمعه در شهرها و روستاهای ایران طنین‌انداز می‌شود، گفتمان انقلاب اسلامی جانی دوباره می‌گیرد و نقشه‌های دشمن برای ایجاد تفرقه و یأس، بی‌اثر می‌گردد. به‌جرئت می‌توان گفت تا زمانی که فرهنگ نماز جمعه در این سرزمین زنده است، آرمان‌های انقلاب نیز زنده و بالنده خواهند ماند.