پدیده دیوارنگاری در ایران و ارتباطش با انقلاب اسلامی

در نشست تخصصی «از نقاشی دیواری تا رسانه‌های محیطی پس از انقلاب» پدیده دیوارنگاری در ایران و ارتباطش با انقلاب اسلامی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست تخصصی «از نقاشی دیواری تا رسانه‌های محیطی پس از انقلاب» به مناسبت چهل‌وسومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با حضور نظام‌الدین امامی‌فر (عضو هیأت علمی گروه ارتباط تصویری دانشگاه شاهد)، فرزانه فرشیدنیک (عضو هیأت علمی گروه هنرهای تجسمی و سنتی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) با دبیری محمدرضا وحیدزاده (دبیر کارگروه مطالعات هنری و ادبی انقلاب اسلامی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی) به‌صورت برخط برگزار شد.

در بخش اول این برنامه نظام‌الدین امامی‌فر به بررسی دیوارنگاری شهری با تأکید بر لزوم بازسازی و استمرار طراحی چهره شهیدان بر دیوارهای شهر متناسب با تحولات روز، پرداخت و اذعان کرد: بحث دیوارنگاری نهضتی است که شاید بتوان گفت از مکزیک یا آمریکای جنوبی و کشورهای انقلابی شروع شده که به‌عنوان یک رسانه می‌تواند پیام‌ها یا مفاهیمی را منتقل کند. در عصر جدید هم این دیوارها می‌توانند دستمایه کارهای هنری قرار گیرند و به عنوان یک رسانه یا فضایی که تبلیغات روی آن‌ها انجام می‌شود، مورد استفاده قرار گیرند. در سال 93 اتفاقی افتاد و دیوارهایی که در سطح شهر بودند، مزین به تصویرنگاری دیواری شدند. این دیوارها تقریباً بعد از انقلاب یا در میانه جنگ با عراق، برای پوسترهایی که در حوزه هنر سازمان تبلیغات اسلامی شکل گرفتند و در تیراژ وسیع تولید شدند، مورد استفاده قرار گرفتند. بنابراین اگر بخواهیم دیوارنگاری شاهدان شهر یا شهدا را به‌عنوان فضای هنری بررسی کنیم، شاید تأثیرات بعضی از تصویرسازی‌ها یا پوسترهایی که در حوزه هنری سازمان تبلیغات شکل گرفته، شروع کار نقاشی دیواری با موضوع شهدا در دیوارهای تهران و بقیه شهرها باشد.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه شاهد با بیان اینکه تعریف دیوارنگاری در کشور ما با تعریف آن در کشورهای دیگر، متفاوت است، افزود: منشأ دیوارنگاری در کشور ما به‌خصوص در تهران، به دیوارهایی برمی‌گردد که به دلیل معماری ناهمگون شهری چهره شهر را خراب کرده بودند و تصمیم بود که دیگر دیده نشوند. اما در کشورهای دیگر، دیوارهایی به خاطر نقاشی دیواری ساخته می‌شود که اثرات هنرمندان را با هر موضوعی که می‌خواهند بر روی آن‌ها قرار می‌دهند ولی متأسفانه در کشور ما این فضاها به صورت محدود ساخته شده است.

امامی‌فر با اشاره به رویداد دیوارنگاری دوسالانه سال 93، تصریح کرد: درخصوص دیوارنگاری‌ها مسائلی از قبیل مالکیت دوگانه ساختمان‌ها و دیگر مسائل وجود داشت که در سال 93 طی جلساتی که با حضور خیلی از اساتید هنر داشتیم، آن را طرح و سپس با بنیاد شهید درمیان گذاشتیم که ماحصل این تلاش‌ها، رویدادی تحت عنوان دیوارنگاری دوسالانه با موضوع «شاهدان شهر» بود که طی آن قرار شد اتفاقاتی چون بازسازی دیوارها، نوسازی دیوارها و نهایتاً دخالت در طراحی، رخ دهد که مورد آخر، به دلیل مقاومت خانواده‌های شهدا، یکی از سخت‌ترین کارها بود. ویژگی این رویداد این بود که تصاویر شهدا که قبلاً به صورت گردن به بالا کشیده می‌شد، به صورت کل پیکره ترسیم شد. هم‌چنین در این دیوارنگاری‌ها، به زیبایی‌شناسی گرافیک محیطی و به مفهومی که می‌توان به آن رسید هم، توجه شد. این اتفاق به نوعی تأثیر خود را بر نقاشی دیواری با این موضوع در شهرستان‌ها هم گذاشت. این ماحصل اتفاقاتی بود که در تهران شکل گرفت که جا دارد دامنه تحقیقات خود را در این خصوص دامنه‌دارتر کنیم و ببینیم تأثیر دیوارنگاری با این موضوع، چگونه توانست تغییری در شکل اجرایی و ساده‌انگاری مضامین ما تحت عنوان «اسطوره‌های شهدا» تولید کند.

در ادامه فرزانه فرشیدنیک، دیگر سخنران نشست به موضوع «ضرورت تحول رسانه‌های محیطی در راستای مبانی نظری انقلاب با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی» پرداخت. وی با تعریفی مختصر از انقلاب به تغییری ناگهانی، سریع، غیرمعمول و شدید در سیستم اجتماعی، قرن بیستم را قرن انقلاب‌های سیاسی و ایدئولوژیک نامید که شاهد انقلاب اکتبر روسیه، انقلاب چریکی کوبا، انقلاب کمونیستی چین و... بوده است.

او هنر را بازتاب اندیشه و شرایط اجتماعی هر دوره برشمرد و با ارائه توضیحی درباره هنر انقلاب اسلامی، خاطرنشان کرد: هر تحولی در قدرت سیاسی حاکم، به صورت تغییری بنیادین، موجبات بزرگ‌ترین دگرگونی‌های فرهنگی و هنری را فراهم می‌آورد. پس تمامی انقلاب‌ها تأثیراتی آشکار در هنر بر جای می‌گذارند. اما در مقایسه با سایر انقلاب‌های سده اخیر، «انقلاب اسلامی» به عنوان یک پدیده اجتماعی نوظهور در قرن حاضر، دارای ماهیتی متفاوت با سایر انقلاب‌های اجتماعی مذکور جهان است. انقلاب اسلامی دارای ماهیتی دینی و به تعبیر شهید مطهری: «راهی است که هدف آن، اسلام و ارزش‌های اسلامی است.» فصل ممیز آن با دیگر انقلاب‌ها در اسلامی بودن آن است و این تمایز، موجب اهداف، راهبردها و عملکردهایی منحصر به فرد است و «هنر انقلاب اسلامی» مرکب از «هنر» با ماهیت مفهوم زیبایی و «انقلاب اسلامی» با ماهیت دینی و اسلامی است. در واقع الگوی هنر انقلاب اسلامی، تحولی محسوس در ماهیت و کارکرد هنر را نشان می‌دهد که با ایجاد سبکِ خاصی از هنر در راستای آرمان‌های انقلاب اسلامی، با الهام از مضامین دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایران به تجلی ایمان، اعتقاد و آگاهی ملت و بازنمود ارزش‌های اسلامی پرداخته و نقش هدایتگری برای ملت (به سوی عدالت خواهی، آزادی، سبک زندگی اسلامی) را ایفا نموده است.

فرشیدنیک در ادامه به نقش هنر در بیانیه گام دوم انقلاب اشاره کرد و گفت: بیانیه «گام دوم انقلاب» در آستانه دهه پنجم حیات انقلاب اسلامی، به مثابه منشوری برای دومین مرحله خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازیِ ایران اسلامی، سند چشم‌انداز دقیق، مبتنی بر آرمان‌های اسلامی و نقشه راهی برای دستیابی به تمدن نوین اسلامی است که توسط رهبر معظم انقلاب خطاب به ملت ایران منتشر شد. مطابق این بیانیه، روح تمدن، فرهنگ و هنر است. از این‌رو تحقق کامل تمدن نوین اسلامی از رهگذار فرهنگ و هنر میسر می‌گردد. اهمیت هنر انقلاب اسلامی در عینیت بخشی به مبانی تمدن نوین اسلامی و مقابله با جنگ نرم در عرصه روابط بین‌الملل و چالش یکسان‌سازیِ فرهنگی است.

به گفته این پژوهشگر حوزه هنر، شاخصه‌های تمدن اسلامی در تاریخ اسلام عبارت از محوریت قوانینِ قرآنی، خردورزی، علم، اخلاق، مجاهدت در راه خدا، حکومت مردمی، پرهیز از تحجر، ایجاد رفاه عمومی، استقرار عدالت، دوری از اقتصاد مبتنی بر ربا و تکاثر بوده که در بیانیه گام دوم انقلاب و با توجه به مقتضیات زمان، مولفه‌های دیگری نیز به آن افروده شده است تا ما در رسانه‌های محیطی خود آن‌ها را متجلی کنیم.

فرشیدنیک از ابتکار و خلاقیت، توجه به رسانه‌های مدرن، هنر، سینما، بهبود روابط بین‌الملل و صدور احکام فقهی متناسب با نیازهای جدید بشری به‌عنوان مولفه‌های تمدن نوین اسلامی در بیانیه گام دوم انقلاب یاد کرد و افزود: در این میان مسلماً رسانه‌ها از جمله رسانه‌های محیطی، نقشی موثر در تبیین بیانیه گام دوم انقلاب بر عهده دارند. رسانه‌های محیطی شامل کلیه عناصر تبلیغاتی فیزیکی است که می‌توان آن را در فضاهایی که در دسترس مخاطبان است، به اجرا درآورد. این رسانه‌ها، دارای انواع متنوعی چون بیلبوردها، استندها، تبلیغات ترانزیتی، نمایشگرهای تبلیغاتی و.... هستند که از ویژگی‌های آن‌ها این است که چون راهی برای ندیدن آن وجود ندارد، مخاطب ناگزیر از دیدن آن است. در واقع دیوارها و فضاهای عمومی شهر، از جمله ساده‌ترین و پر مخاطب‌ترین ابزارهای تبلیغاتی و رسانه‌های محیطی در انقلاب‌ها برای تاثیر نهادن بر مردم بوده‌اند.