یک قرن تورم

قرن 14 خورشیدی را می توان قرن تورم نامید. تغییر قیمت‌ها در 100 سال اخیر به قدری چشمگیر بوده که گویی اعداد ابتدای قرن خیالی و غیرواقعی است.

به گزارش عصر اقتصاد، واحد پول خرد دست مردم امروز برای کسی آشنا نیست و انتظار درک قران و شاهی برای امروزی ها، توقعی بی مورد است.

برای ملموس‌تر شدن این تفاوت عجیب و غریب نگاهی کنید به بودجه دربار احمدشاه قاجار. در سال های واپسین سلسله قاجار، احمدشاه برای کل مخارج ماهانه دربارش 40هزار تومان بودجه می گرفت.

امروز هر نفر ایرانی با ماهانه 45 هزار تومان یارانه نقدی هزینه یک وعده غذایی را به زحمت جفت و جور می کند. اما احمدشاه با 40 هزار تومان خرج خدم و حشم، خورد و خوراک، تجملات و تفریحات درباریان را می داد.

خلاصه آنکه درابتدای قرن فقط وقتی پای بودجه سالانه مملکت به میان می آمد، صحبت از ارقام میلیون تومانی می شد؛ امروز میلیون تومان کارش به خرجی روزانه و هفتگی خانوارهای ایرانی کشیده است.

البته یک نکته لازم به تذکر است، در این گزارش ما تنها راوی اعداد هستیم، در حالی که تغییر و تحول نرخ تورم در دوره های مختلف اقتصاد ایران مفهومی ثابت ندارد.

در دوره ای نرخ پایین تورم ناشی از رکود است و در دوره ای نرخ بالای تورم نشان از رونق و رفاه و بر عکس.

در این گزارش فرصت پرداختن به این مفاهیم فراهم نبوده، ولی مرور این ارقام در تنها قرنی که به صورت مشخص و مستمر امکان مرور این شاخص اقتصادی را داشته ایم، جذاب است.

قرن 14 خورشیدی اینگونه آغاز شد: قرن 14 خورشیدی اینگونه به پایان رسید:

(28 اسفند 1400)

هر دلار معادل 13 قران هر دلار معادل 26230 تومان هر مثقال طلا 32 تا 36 قران هر مثقال طلا 5330000 تومان چلوکباب همراه دوغ و سبزی و پنیر و تخم‌مرغ 3 قران چلوکباب همراه دوغ و سبزی و نان 97000 تومان دستمزد کارگر 12 تومان حداقل دستمزد کارگر 2555000 تومان دستمزد ماهانه کارمندان دولت 32 تا 268 تومان دستمزد کارمندان دولت 3.5 تا 50 میلیون تومان دستمزد ماهانه نماینده مجلس 200 تومان دستمزد ماهانه نماینده مجلس 31 تا 34 میلیون تومان *هر یک تومان معادل 10 قران

 سال های پرصعود دلار

وقتی در ابتدای قرن 14 خورشیدی هر دلار با 13 قران در ایران مبادله می شد؛ کسی روزهای اینچنین پرصعود را برای آن پیش بینی نمی کرد.

یورونیوز در گزارش که نوسان نرخ دلار را در یک قرن اخیر بررسی کرده، می نویسد: «درسال 1300خ یک دلار آمریکا برابر با 13 قران ایران بود. قبل از شروع جنگ جهانی اول هر دلار آمریکا با 11 قران ایران برابری می‌کرد و بعد از جنگ این عدد به 13 قران رسید.» در آن زمان هر روپیه نیز 3.5 قران بود و یک مثقال طلا در بازار ایران از 32 تا 36 قران نوسان داشت.

در آن ایام به نظر می‌رسید دلار آمریکا ایام خوشی را پیش رو دارد. آمریکا در آغاز جنگ جهانی اول چهار میلیارد دلار به کشورهای اروپایی بدهکار بود، اما پس از گذشت چهار سال، آمریکا نه تنها توانست بدهکاری‌هایش را بپردازد بلکه حدود 10 میلیارد دلار از کشورهای اروپایی بستانکار شده بود.

این رشد چشم‌گیر پولی و اقتصادی در جهان بی‌سابقه بود و از ورود یک غول بزرگ اقتصادی - سیاسی به میدان مناسبات جهانی، حکایت داشت.

دلار در یک جنگ نابرابر توانست صعود خود را تا 36 هزار تومان در سال پایانی قرن ادامه دهد. روزهای پایانی قرن اما با نشستن بر پله 26 هزار تومان به پایان رسید و اینگونه ریال در برابر دلار قافیه را باخت.

قیمت خودرو و سواری در سال 1302

ایران در آن روزگار هنوز رشد صنعتی چندانی نداشت و جاده‌ها کمتر خودرویی به خود می‌دید. اساسا جاده‌های اتومبیل‌رو در ایران بسیار محدود بود و خودرو هم اندک.

اما همان اندک خودروی موجود در بازار نیز قیمت‌های جالبی داشت. قبل از جنگ جهانی قیمت یک خودروی فورد 1200 تومان بود ولی با پیش آمدن شریط نامطلوب اقتصادی در دنیا بعد از جنگ قیمت این خودرو در سال 1302 به 783 تومان در بازار ایران کاهش یافت. در سال پایانی قرن اما قیمت فورد از 600 میلیون تومان آغاز می شود و تا ارقامی بالای 2 میلیارد تومان ادامه می یابد.

در سال 1302 خ مردم عادی ترجیح می‌دادند با گاری و کالسکه و چهارپا مسافرت کنند اما متمولین مانند عین السلطنه یکی از نوادگان قاجار برای رفتن از شهری به شهر دیگر از خودرو استفاده می‌کردند.

روزنامه خاطرات عین السلطنه کرایه تهران تا قزوین را با بلیط درجه یک 83 قران و درجه 2 را 63 قران نوشته است.

مشخص است که با این کرایه فقط افراد خاصی می‌توانستند با خودرو مسافرت کنند. معنی این گفته را وقتی به بخش دستمزد برسیم بیشتر درک خواهیم کرد.

استفاده از تاکسی درون شهری هم وضعیت معلومی دارد و تاکسی اساسا در رفت و آمد شهری جایگاهی نداشته است اما برای آنکه مظنه دستمان باشد در پایتخت کرایه یک نفر از مرکز شهر به قلهک 5 قران و به تجریش 6 قران بود. البته این کرایه هم درون شهری محسوب نمی‌شد.

تهران 100 سال پیش بسیار کوچک بود و مرز شمالی آن خیابان انقلاب فعلی بود و بالاتر از آن خارج از شهر محسوب می‌شد.

در غربی‌ترین محله تهران سنگلج قرار داشت که به زحمت به حوالی چهار راه ولی‌عصر کنونی می‌رسید و در شرقی‌ترین محله عودلاجان قرار داشت که ضلع شمالی آن از دروازه شمیران آغاز و به سمت مشرق، نرسیده به میدان امام حسین کنونی ادامه داشت.

نرخ چلوکباب و خوراکی ها

در اوایل قرن کنونی یک خروار (300کیلوگرم) گندم از کشاورز به قیمت 29 تومان خریداری و 34 تومان به نانوایان فروخته می‌شد. هر من قند و شکر در انزلی (نزدیک روسیه) 11 قران و در کرمانشاهان 5 قران بود. در سایر نقاط کشور به نرخ میانگین انزلی و کرمانشاهان عرضه می‌شد.

در آن سال یک ظرف بستنی در تهران نیم قران بود و چلوکباب در گران‌ترین شهر کشور یعنی پایتخت به همراه دوغ، نان و سبزی و پنیر و تخم‌مرغ 3 قران فروخته می‌شد.

قیمت گندم در سال پایانی قرن از سوی دولت 7 هزار و 500 تومان در کیلو تعیین شد. دولت گندم را 7.5 هزار تومان می خرد و آرد را به صورت یارانه ای کیسه ای 33 هزار تومان به نانوایان تحویل می دهد.

قیمت شکر در سال آخر قرن به 22 هزار تومان در کیلو رسید و یک پرس چلوکباب به همراه دوغ و سبزی و نان در یکی از چلوکبابی های متوسط شهر تهران، 97 هزار تومان قیمت داشت.

ریال جایگزین قران شد

مجلس ملی ایران در 27 اسفند 1308خ واحد پول ایران را از قران به ریال تغییر داد. ریال یک کلمه اسپانیولی است و از زمانی که آلبوکرک و پرتقالی‌ها جزایر خلیج فارس را به تصرف درآوردند به جا مانده است.

البته ریال در دوران قاجار هم رواج داشت و هر ریال معادل یک قران و پنج شاهی بود اما از سال 1308خ به بعد قران که بیشتر از 100 سال در ایران رواج داشت و معادل 1000 دینار بود جای خود را به ریال که برابر با 100 دینار بود؛ داد.

طبق نوشته کتاب تاریخ دارایی ایران لوازم ضرب مسکوک از کارخانجات کروپ آلمان خریداری و توسط مهندسان آلمانی نصب شد و در اسفند 1310 ضرابخانه جدید ایران شروع به کار کرد.

درآمدهای رسمی یا همان حقوق و دستمزدها

نخستین لایحه استخدام کشوری در ایران شامل پنج فصل و هفتاد و چهار ماده در جلسه 1301خ در مجلس ملی تصویب شد. طبق این قانون حقوق ماهانه مستخدمین دولت در 9 رتبه از 32 تا تومان268 تعیین شد.

حقوق ماهانه مستخدمین دولت در سال 1301 رتبه یک 32 تومان رتبه دو 42 تومان رتبه سه 52 تومان رتبه چهار 68 تومان رتبه پنج 92 تومان رتبه شش 124 تومان رتبه هفت 164 تومان رتبه هشت 212 تومان رتبه نه 268 تومان

در همان سال یک بنا روزانه 14 قران دستمزد می‌گرفت و دستمزد کارگر 4 قران بود. اگر در ایران آن روزگار یک کارگر ماهانه بین 11 تا 12 تومان درآمد داشت؛ نمایندگان مجلس شورای ملی ماهانه 200 تومان دریافت می‌کردند و تمام بودجه اختصاص یافته به دربار سلطان احمد شاه 40 هزار تومان بود.

حقوق ماهانه تعدادی از فرهنگیان در مدرسه علوم سیاسی تهران در سال 1301 نام سمت حقوق ماهانه میرزا علی اکبر دهخدا مدیر مدرسه 200 تومان میرزا ابوالحسن‌خان فروغی معلم ثروت 40 تومان میرزا علی محمد معلم فقه 50 تومان فاضل خلخالی معلم فقه 40 تومان ذکاءالسلطنه شیبانی معلم مالیه 31 تومان عباس اقبال آشتیانی معلم جغرافیا 35 تومان ابوالقاسم فروهر حقوق تجارتی 20 تومان منصورالسلطنه اصول محاکمات 35 تومان علی اکبر سیاسی فرانسه 15 تومان

از حقوق های 2.5 میلیون تومانی تا 300 میلیون تومانی

سال پایانی قرن با پدیده ای به نام حقوق های نجومی مواجه شدیم. حقوق هایی که بناست نهایتا تا 24.5 میلیون تومان تعیین شود اما به طور عمده در دولت 50 میلیون تومان فیش صادر می شود و در مواردی خاص هم فیش ها از 100 میلیون و تا 300 میلیون تومان می رسد.

حداقل دستمزد کارگر در این سال 2 میلیون و 555 هزار تومان است. حداقل حقوق کارمندان دولت هم 3.5 میلیون تومان تعریف می شود. دولت و مجلس طبق لایحه ای که مصوب می شود تکلیف می کنند که سقف پرداختی در دستگاه های دولتی نباید بیشتر از 7 برابر حداقل حقوق باشد اما بر اساس گزارش دیوان محاسبات حقوق های 50 میلیون تومانی در دستگاه های دولتی به وفور دیده می شود و در کنار این دستمزدهای نابرابر، حقوق های نجومی که تا 300 میلیون تومان می رسد هم برای عده ای خاص از مدیران همچنان در جریان است.

هزینه و درآمد خانوار در ابتدای قرن

مفهوم دستمزدها زمانی روشن می‌شود که با هزینه‌های زندگی مقایسه شود. ویلم فلور پژوهنده تاریخ اهل هلند، هزینه روزانه یک خانواده 4 نفره را که شامل شکر، نان، گوشت، تنباکو، نفت، کرایه خانه، پوشاک و چند قلم دیگر بود51 شاهی (حدود 2.5 ریال) برای سال 1310 برآورد کرده است.

2.5 ریال هزینه زندگی در روز برای کارگر ساده ساختمانی که روزانه حدود 3 ریال درآمد داشت رقم بالایی بوده است. ولی برای کارگران صنعتی و کارگران ماهر رقم بالایی به نظر نمی‌آید.

دوره رضا شاه که با قحطی بزرگ در جهان و شروع جنگ جهانی دوم همراه بود وضعیت زندگی برای کارمندان دولت خوب، برای کارگران ماهر مناسب و برای کارگران ساده ضعیف بود.

سبد مصرف یک کارمند دون پایه دولتی در آستانه جنگ جهانی دوم یعنی 1318 شمسی با حقوق ماهانه 30 تا 35 تومان تمام اقلام مورد نیاز را در خود داشت.

یک کارمند دولت در آغاز استخدام با حداقل حقوق روزانه 11 ریال (ماهانه 33 تومان) با پرداخت یک روز حقوق قادر بود 9 قلم کالای خوراکی را از گوشت گوسفند تا سیب زمینی و پیاز خریداری کند.

قدرت خرید یک روز دستمزد کارمند دون پایه دولتی در سال 1318 گوشت گوسفند یک کیلو 3 ریال مرغ چاق یک عدد 2 ریال برنج معمولی یک کیلو 1.5 ریال تخم مرغ یک کیلو 1 ریال میوه (هلو) یک کیلو 1 ریال حبوبات یک کیلو 1 ریال نان یک کیلو 13 شاهی پیاز یک کیلو 3 شاهی سیب زمینی یک کیلو 4 شاهی جمع 10.5 ریال

هزینه و درآمد یک سال مانده به پایان قرن

از آنجا که مرکز آمار ایران معمولا در تابستان هر سال هزینه و درآمد سال قبل خانوار را اعلام می کند هنوز بودجه خانوار سال پایانی قرن محاسبه و اعلام نشده است. بنابراین به بودجه خانوار در سال 1399 اکتفا می کنیم. در سال 1399، خانواده ها ماهانه 5 میلیون و 178 هزار تومان هزینه خالص داشتند و 6 میلیون و 372 هزار تومان درآمد ماهانه.

به این ترتیب به طور متوسط خانواده ها چیزی بیشتر از یک میلیون تومان درآمد مازاد بر هزینه داشتند که می توانستند پس انداز کنند.

مرکز آمار می گوید از بین هزینه ها، یک میلیون و 342 هزار تومان در ماه هزینه خوراکی خانواده ها می شد که در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی، نیز بیشترین سهم مربوط به هزینه آرد، رشته، غلات، نان و فرآورده‌های آن و گوشت هرکدام با سهم 21 درصد بود و در بین هزینه‌های غیرخوراکی هم بیشترین سهم با 50 درصد مربوط به هزینه مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.

یک کارگر ساده و 3.5 مثقال طلا در ماه

تورم در یک قرن گذشته عجیب و غریب بود. عجیب تر هم اینکه قدرت خرید ابتدا و انتهای قرن تفاوت زیادی پیدا کرد. در ابتدای قرن یک کارگر ساده با حقوق 12 تومانی خود 3.5 مثقال طلا می توانست بخرد. اما در انتهای قرن با حداقل دستمزد، کمتر از 0.5 مثقال طلا می توان خرید.

با همین 12 تومان می شد 40 پرس چلوکباب کوبیده و مخلفات در بهترین رستوران تهران خرید اما حداقل دستمزد انتهای قرن 26 پرس چلوکباب در متوسط ترین چلوکبابی تهران را جواب می دهد.

برعکس طلا اما وضعیت خرید دلار بهتر شده است. در ابتدای قرن با حقوق کارگر حدود 9 دلار می شد خرید اما در انتهای قرن با حداقل دستمزد می توان 98 دلار خرید. این اتفاق نشات گرفته از سیاست های تثبیت قیمت دلار در سال های متمادی در قرن 14 خورشیدی است.

و نهایتا حقوق نمایندگان مجلس که در ابتدای قرن 16 برابر دستمزد کارگر ساده بود و امروز 13 برابر حداقل دستمزد است.

کانال عصر ایران در تلگرام اپلیکیشن عصر ایران