اوپک چه منفعتی برای اقتصاد جهان داشته است؟ | کارتل 63ساله

زمانی که در دهه 1950 میلادی، انریکو ماتائی بازرگان ایتالیایی اصطلاح «هفت خواهر» نفتی را برای شرکت‌های نفت تشکیل‌دهنده کنسرسیوم نفت ایران ابداع کرد، اقتصادهای غربی فکرش را هم نمی‌کردند که دو دهه بعد و با وقوع بحران نفتی سال 1973، اقتدار آنها زیر سایه یک کارتل دولتی قرار بگیرد.

چرا خودروسازی کره جنوبی متحول شد، خودروسازی ایران عقب ماند؟ | صنعت بی‌تحول

قبل از وقوع بحران نفتی سال 1973، هفت شرکت نفت ایران و انگلستان (بی‌پی فعلی)، گلف اویل، استاندارد اویل کالیفرنیا، تگزاکو (شورون فعلی)، رویال داچ شل، استاندارد اویل نیوجرسی (اکسان فعلی) و استاندارد اویل نیویورک (اکسان‌موبیل فعلی) نزدیک به سه دهه بود که کنترل بیش از 85 درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار داشتند و همین موضوع باعث شده بود ونزوئلا به عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر نفت جهان در سال 1949 به کشورهای ایران، عراق، کویت و عربستان به عنوان تولیدکنندگان بزرگ دیگر، پیشنهاد تبادل نظر برای برقراری روابط نزدیک‌تر و حفظ منافع خود بدهد تا با ایجاد یک سازمان واحد موجب کاهش سلطه هفت‌خواهران و پایین نگه‌داشتن مصنوعی ارزش طلای سیاه از سوی آنها شود.

البته این موضوع حدود یک دهه در حد پیشنهاد باقی ماند تا در یک نشست پنج‌روزه از تاریخ 10 تا 14 سپتامبر 1960 میلادی پنج نماینده از این کشورها در عراق دورهم آیند و سازمانی را تشکیل دهند که حالا نقشی محوری در راهبردهای کلان و جهت‌دهی بازار جهانی نفت و چه‌بسا سیاستگذاری‌های کلان اقتصاد جهانی دارد.

فؤاد روحانی از ایران، طلعت الشیبانی از عراق، احمد صیاد سید عمر از کویت، عبدالله التاریکی از عربستان و خوان پابلو پرزو آلفونزو از ونزوئلا پنج مرد تاریخ‌ساز حاضر در تالار الشعب بغداد بودند. روزی که نقطه عطف تاریخی برای آغاز فصل جدیدی در صنعت نفت بود.

عصر تاثیرگذاری

اوپک به‌طور رسمی در سال 1973 وارد صحنه جهانی شد. اواخر آن سال مصر و سوریه حمله موشکی غافلگیرکننده‌ای به اسرائیل داشتند و در پاسخ به این حمله ایالات‌متحده کمک نظامی 2 /2 میلیارددلاری به این رژیم داشت. در واکنش به این اقدام آمریکا اوپک به رهبری وزرای نفت عرب، آمریکا و چند متحد دیگر اسرائیل را تحریم کرد و تولید نفت خود را به شدت کاهش داد. این اقدام موجب فشردگی و وحشت در بازارهای مصرفی شد. ریچارد نیکسون رئیس‌جمهور وقت آمریکا دستور کنترل قیمت بنزین را داد که وخامت اوضاع را تشدید کرد و منجر به صف‌های طولانی در پمپ‌های بنزین شد. هنری کیسینجر وزیر امور خارجه نیز به سرعت برای پایان دادن به جنگ و تحریم‌های اوپک اقدام به شروع مذاکرات کرد.

در ابتدا، اوپک از این اقدام سود قابل توجهی برد. بین سال‌های 1972 و 1977، مجموع درآمد نفتی اعضای این کشور بیش از شش برابر شد و از 23 میلیارد دلار به 140 میلیارد دلار افزایش یافت. در همین حال، در غرب، بالا رفتن قیمت نفت موجب رکود اقتصادی شد. تولید ناخالص داخلی آمریکا بین سال‌های 1973 تا 1975 بیش از شش درصد سقوط کرد در حالی که نرخ بیکاری دو برابر شد. در آن زمان تحریم‌های اوپک به عنوان نخستین پیروزی بزرگ قدرت‌های «جهان سوم» برای به زانو در آوردن غرب مورد ستایش قرار گرفت.

اوپک در دهه 1970 میلادی به دلیل توانایی‌اش در تحمیل فشار اقتصادی بر غرب هم مورد تحسین قرار می‌گرفت و هم کمی ترسناک بود. شهرتی که با وجود رویدادهای دهه‌های بعد که قدرتش را در بازار کاهش داده همچنان به این کارتل نسبت داده می‌شود. در حقیقت این افسانه همچنان وجود دارد که این سازمان به‌طور مداوم و منظم بازار جهانی نفت را مدیریت می‌کند. این شهرت به این معناست که اعضای اوپک بیش از آنچه باید مورد توجه دیپلماتیک قرار می‌گیرند.

شکاف‌های درونی

در طول این سال‌ها قدرت این کارتل به دلیل عوامل مختلف درون‌سازمانی و برون‌سازمانی با نوسانات جدی مواجه شده است. یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش قدرت این گروه اختلافات درون‌گروهی بوده است. برخی از این اختلافات ناشی از جنگ قدرتی بوده که طی این سال‌ها در منطقه خاورمیانه وجود داشته است. برخی دیگر نیز به دلیل اختلاف نظر در مورد استراتژی این کارتل و تعیین قیمت هدف برای نفت به وجود آمده است.

در دهه 1980، کنفرانس‌های اوپک محل مناقشه میان دوستداران افزایش تولید و کاهش قیمت (قمری‌های قیمتی) علیه اعضایی شد که به دلیل جمعیت بالا و بودجه محدود خواهان افزایش قیمت نفت (شاهین‌های قیمتی) بودند. به‌طور تاریخی، قمری‌ها کشورهای ثروتمندتر اوپک (عربستان سعودی، امارات و کویت) بودند که در صورت حفظ جایگاه غالب آنها در بازار نفت، تمایل به تحمل قیمت‌های پایین داشتند، شاهین‌ها نیز در آن سال‌ها، ایران، عراق و لیبی محسوب می‌شدند.

در سال‌های اخیر سیاست‌های کارتل به دلیل بودجه متورم در برخی اعضای ثروتمند که قیمت سربه‌سر نفت را در آن افزایش دادند، پیچیده‌تر شده است. بگومگو میان اعضای اوپک گاهی اوقات به نزاع تبدیل می‌شد. به عنوان مثال اختلافات میان ایران و عراق منجر به جنگ هشت‌ساله و کشته شدن صدها هزار نفر شد. در حالی که ایران همسایگان عرب خود را به پایین نگه داشتن مصنوعی قیمت نفت برای کمک به عراق متهم کرده بود اما نه عراق و نه ایران هیچ‌کدام از اوپک که رسماً اعلام بی‌طرفی کرده بود خارج نشدند.

اما بدترین بحران اوپک، جنگ عراق و کویت در سال 1990 بود. دانیل یرگین، متخصص انرژی در کتاب خود با عنوان «جایزه» برای نخستین‌بار نوشت «حاکمیت و بقای ملی و نه صرفاً قیمت نفت» در خطر بود. هجوم عراق به کویت چهار میلیون بشکه نفت را از بازار جهانی خارج کرد و منجر به جهش قیمت نفت شد. دولت‌های عضو دیگر برخلاف جنگ ایران و عراق و با ترس حمله قریب‌الوقوع عراق به عربستان سعودی وارد عمل شدند. با گردهم آمدن یک ائتلاف نظامی، اکثر اعضای باقی‌مانده اوپک تولید خود را برای جبران کاهش تولید از میادین نفتی کویت و عراق افزایش دادند.

تحلیلگران می‌گویند که چنین واکنش سریعی بر حقیقتی در مورد اوپک تاکید می‌کند: عربستان سعودی در میان کشورهای عضو، نقش کلیدی‌تری دارد. این کشور تقریباً یک‌سوم کل نفت خام این گروه را تولید می‌کند. به همین دلیل، رهبری عربستان سعودی خروج دولت ترامپ را از توافقنامه 2015 درباره برنامه هسته‌ای ایران و اعمال مجدد تحریم‌ها بر نفت ایران تشویق کرد. تولید نامتناسب عربستان سعودی بحث در مورد میزان تاثیر واقعی سایر اعضای اوپک و همچنین قدرت کلی خود کارتل را مورد سوال قرار داده است، اما تحقیقات اقتصادی به‌طور کلی نشان می‌دهد که اگر اوپک وجود نداشت، قیمت نفت پایین‌تر بود.

تنش‌ها با آمریکا

از سال 1973، اوپک رابطه پرتنشی با ایالات‌متحده داشته است. از زمان نیکسون، هر رئیس‌جمهور آمریکا از استقلال انرژی دفاع کرده است، اگرچه اقتصاددانان به بحث در مورد شایستگی چنین هدفی ادامه می‌دهند. حامیان این نظریه می‌گویند وابستگی کمتر به نفت اوپک، کسری تجاری را کاهش می‌دهد و اقتصاد آمریکا را در برابر نوسانات قیمت نفت تاب‌آورتر می‌کند. برخی می‌گویند این اقدام حداقل تمرکز آمریکا را از خاورمیانه کم می‌کند. با این حال اوپک همچنان به عنوان یک لایه مفید عمل می‌کند. جیمی کارتر رئیس‌جمهور اسبق آمریکا تلاش کرد تا با تشویق آمریکایی‌ها به کاهش مصرف سوخت، خیال‌های اوپک را نقش بر آب کند. ترامپ حتی صریح‌تر بود و اوپک را یک سازمان انحصارگر خواند و از کارتل خواست تا قیمت‌ها را کاهش دهند، یک پرهیز رایج از روسای جمهور آمریکا که قیمت‌های پایین بنزین را نوعی کاهش مالیات برای رانندگان آمریکایی می‌دانند. علاوه بر این، کنگره اوپک و اعضای آن را به اعمال قوانین ضدانحصار علیه این سازمان تهدید کرد. بایدن همچنین اوپک را به دلیل عدم افزایش سریع تولید در واکنش به افزایش قیمت نفت که به تورم بی‌سابقه در ایالات‌متحده کمک کرد، سرزنش کرده است. برای اعضای اوپک که این بلوک را بیشتر از یک کارتل اقتصادی یک کلوب سیاسی می‌دانند، ترسیدن آمریکا از اوپک به عنوان یک هدف عمل می‌کند: حفظ افسانه اهمیت اوپک و تمرکز دیپلمات‌ها و سیاستگذاران غربی روی این کارتل.

چالش جایگزین‌ها

اکثر اعضای اوپک، قیمت‌های بالای نفت را یک مزیت کوتاه‌مدت می‌دانند. با وجود این، همین قیمت‌های بالا می‌تواند کشورهای واردکننده را به سرمایه‌گذاری در منابع سوخت جایگزین تشویق کند، دینامیکی که در حال حاضر در جریان است.

مهم‌ترین چالش امروز اوپک، نفت‌هایی است که از روش‌های غیررایج نظیر شیل و با پیشرفت‌های تکنولوژیک استخراج می‌شود. در سال 2009 و بعد از نزدیک به 40 سال کاهش تولید نفت خام ایالات‌متحده، استخراج نفت شنی و شیل موجب تقویت تولید این کشور شد و یک دهه بعد تولید نفت آمریکا را بیش از دو برابر کرد.

تحول شیل موجب غافلگیری اوپک شد و این سازمان در سال 2015 در واکنش به آن قیمت نفت را پایین کشاند به این امید که تولید شیل دیگر از نظر اقتصادی به صرفه نباشد. اما تکنولوژی‌های جدید به تولیدکنندگان آمریکایی اجازه داد تا هزینه‌های استخراج را کاهش داده و این کشور را برای سال‌ها به بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان تبدیل کند. اگرچه در سال 2020 و به دلیل محدودیت‌های کووید 19 تقاضای نفت کاهش پیدا کرد اما بعد از آن مجدداً تقاضا و به‌تبع آن تولید روندی صعودی داشته است. اگرچه بایدن متعهد شده که حفاری‌های جدید در اراضی فدرال را ممنوع کند، اما دولت او به تصویب مجوزها با سرعت بی‌سابقه ادامه داده است.

اما اوپک دست روی دست نگذاشت، برای مقابله با این موضوع، این کارتل با روسیه و چند صادرکننده بزرگ دیگر برای هماهنگی تولید و تثبیت قیمت‌ها شریک شد. در ژوئیه 2019، آنها ائتلاف جدید اوپک پلاس را با وجود مخالفت‌های ایالات‌متحده رسمی کردند، زیرا واشنگتن نگران بود که این توافقنامه نفوذ مسکو را بر بازارهای جهانی نفت افزایش دهد. این مشارکت همچنین تنش‌های جدیدی را برای متحدان ایالات‌متحده در کارتل ایجاد کرده است، که اکنون خود را درگیر خواسته‌های رقابتی واشنگتن و مسکو می‌دانند.

در واقع، اصطکاک میان روسیه و عربستان سعودی با شروع همه‌گیری در سال 2020 به اوج رسید. عربستان سعودی در نشستی در وین در اوایل ماه مارس به اعضای اوپک‌پلاس برای کاهش تولید فشار آورد. روسیه که نگران کاهش سهم بازار بود و از تحریم‌های ایالات‌متحده علیه شرکت نفتی خود روس‌نفت زخمی بود، این درخواست را نپذیرفت. در پاسخ، ریاض با افزایش تولید - استراتژی‌ای که در گذشته با موفقیت از آن استفاده کرده است - جنگ قیمتی را آغاز کرد تا مسکو را مجبور به بازگشت به میز مذاکره کند. آمریکا با ابراز نگرانی از آسیبی که قیمت نفت به صنعت ایالات‌متحده وارد می‌کند، وارد عمل شد و سعی کرد آتش‌بس را میانجیگری کند و تا اوایل آوریل، کشورهای اوپک پلاس به‌طور آزمایشی موافقت کردند که تولید خود را تا 20 میلیون بشکه در روز کاهش دهند.

اوپک‌پلاس اعلام کرده هر ماه و با توجه به شرایط بازار میزان تولیدات خود را تنظیم خواهد کرد. عبدالعزیز بن‌سلمان، وزیر انرژی عربستان سعودی در کنگره جهانی نفت کلگری کانادا ضمن دفاع از توافق کاهش عرضه ائتلاف تولیدکنندگان عضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و غیراوپک (اوپک‌پلاس) در بازارهای جهانی نفت گفت: بازارهای جهانی انرژی برای محدود کردن نوسان‌ها به مقررات ساده‌ای نیاز دارند. در هفته اول سپتامبر، عربستان سعودی (روزانه یک میلیون بشکه) و روسیه (روزانه 300 هزار بشکه) کاهش عرضه داوطلبانه خود را در مجموع یک میلیون و 300 هزار بشکه تا پایان سال جاری میلادی تمدید کردند. اقدامی که مسیر نفت را در راه رسیدن به سطح 100دلاری هموار کرده است. آژانس بین‌المللی انرژی در تازه‌ترین برآورد خود اعلام کرده بود که کاهش‌های داوطلبانه به‌معنای کمبود عرضه قابل توجه بازار نفت در سه ماه چهارم سال جاری میلادی خواهد بود. با این حال به نظر نمی‌رسد اوپک برای حفظ جایگاه غالب خود در بازار جهانی نفت به هر قیمتی، از سیاست‌های خود کوتاه بیاید.

با همه این موارد؛ در بلندمدت، ظهور خودروهای الکتریکی که با منابع انرژی تجدیدپذیر کار می‌کنند، تهدیدی برای اوپک است. افزایش هزینه سوخت‌های فسیلی همراه با یارانه‌های دولتی برای انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری در این بخش را تشویق کرده است. در ایالات‌متحده، بایدن خواستار سرمایه‌گذاری گسترده در تولید انرژی پاک شده است. و از آنجا که نگرانی‌های مربوط به تغییرات اقلیمی در سال‌های آینده در کانون توجه قرار می‌گیرد، اوپک می‌تواند ضربه بخورد.

محمد علی‌نژاد / نویسنده نشریه