ایران چگونه آسمانش را ایمن می‌کند؟

به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری دانشجو؛ دهم شهریور ماه، یادآور روزی است که قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) ارتش جمهوری اسلامی ایران به فرمان مقام معظم رهبری در سال 1387 تأسیس شد. این قرارگاه با هدف ایجاد هماهنگی و بهره‌برداری یکپارچه از توانمندی‌های پدافندی نیرو‌های مسلح کشور تشکیل گردید. نقش اساسی این قرارگاه، مدیریت و کنترل شبکه پدافند هوایی کشور و هدایت عملیاتی یگان‌های پدافندی ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است تا با هرگونه تهدید هوایی مقابله نماید. این گزارش تحلیلی، به بررسی تاریخچه، توسعه، و توانمندی‌های سامانه‌های پدافند هوایی ایران می‌پردازد و نقش آنها در بازدارندگی و تأمین امنیت کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد.

پیشینه تاریخی و ضرورت توسعه پدافند هوایی نخستین قدم‌ها برای ایجاد پدافند هوایی در ایران به سال 1312 بازمی‌گردد، زمانی که ارتش دو واحد آتشباری توپ 57 میلی‌متری را تحت عنوان واحد‌های "ضد طیاره" راه‌اندازی کرد. این اقدام اولیه، در حقیقت پاسخی به نیاز‌های دفاعی آن دوران بود، اما با گذر زمان و تغییر ماهیت تهدیدات هوایی، لزوم توسعه و تقویت این بخش بیش از پیش احساس شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران با چالش‌های جدیدی از جمله تحریم‌های بین‌المللی مواجه شد که دسترسی به تجهیزات نظامی و پدافندی را محدود کرد. در این شرایط، تکیه بر توانمندی‌های داخلی و خودکفایی در ساخت تجهیزات پدافندی به یک اولویت اساسی تبدیل شد. تجربه‌های دوران دفاع مقدس و ضرورت مقابله با تهدیدات هوایی روزافزون، صنعتگران دفاعی ایران را به سمت توسعه سامانه‌های بومی و کارآمد پدافند هوایی سوق داد.

توسعه سامانه‌های بومی پدافند هوایی در دهه‌های اخیر، ایران توانسته است مجموعه‌ای از سامانه‌های پدافندی بومی را توسعه دهد که در مقابله با تهدیدات هوایی نقش حیاتی دارند. برخی از مهم‌ترین سامانه‌های پدافندی ایران که نقش کلیدی در بازدارندگی و دفاع هوایی ایفا می‌کنند عبارتند از:

سامانه موشکی باور 373: 

سامانه باور 373 از چند بخش اصلی شامل؛ مرکز فرماندهی و کنترل آتش، رادار ردگیر اهداف، رادار کشف و شناسایی اهداف و پرتابگر‌ها تشکیل شده است. سیستم موشکی باور 373 یک سیستم موشکی پدافند هوایی از نوع دور بُردِ سطح‌به‌هوا و خودکششی می‌باشد. موشک‌های صیاد 2، 3 و 4 موشک‌های مورد استفاده در این سامانه هستند و می‌توانند اهداف مشخص شده را در ارتفاع 32 کیلومتری و برد 306 کیلومتری منهدم کنند.

رادار بهینه شده این سامانه می‌تواند همزمان 300 هدف را در فاصله بیش از 450 کیلومتری کشف کرده و برد رادار ردگیری این سامانه به 405 کیلومتر ارتقاء یافته است. همچنین، برد رادار درگیری این سامانه نیز به 400 کیلومتر ارتقاء پیدا کرده است. مزیت سامانه باور 373 نسبت به نمونه‌های خارجی خود این است که قادر به رهگیری 100 هدف در برد 405 کیلومتری است. در حالی که S 300 تنها قادر به رهگیری 12 هدف در برد کم‌تر از 200 کیلومتر بوده و سامانه S 400 نیز قادر به رهگیری 36 هدف است. دیگر ویژگی این سامانه قدرت هدف‌گیری 9 هدف به طور همزمان است. اما، S 300 و PATRIOT به ترتیب قادر به هدف‌گیری 6 و یک هدف هستند.

سامانه سوم خرداد: 

سامانه پدافندی سوم خرداد یکی از سامانه‌های دفاع موشکی بومی محصول مرکز تحقیقات پدافند راداری سپاه پاسداران است. این سامانه توانایی هدف قرار دادن هواپیما‌های جنگنده، بمب‌افکن و موشک‌های کروز را دارد. سامانه موشکی سوم خرداد برای نخستین بار اردیبهشت‌ماه سال 93 در جریان بازدید فرمانده معظم کل قوا از نمایشگاه نیروی هوافضای سپاه رونمایی شد.

در مدل ارتقا یافته این سامانه از موشک صیاد که نسبت به موشک‌های زمین‌پایه طائر از برد بیشتر و دقت فزاینده‌ای برخوردار است، استفاده شده است. مدل اولیه این سامانه توان درگیری با اهدافی تا ارتفاع 25 کیلومتری و برد 50 کیلومتری را دارد و در مدل ارتقا یافته توان درگیری تا ارتفاع 30 کیلومتری و برد 70 کیلومتری را دارد.

سیستم راداری قوی این سامانه پدافندی با قابلیت جهش فرکانسی بالا ضمن رصد بخش وسیعی از شعاع خود توانایی مقابله با سامانه‌های جنگ الکترونیکی دشمن را دارد. سامانه پدافندی سوم خرداد یک سامانه مستقل محسوب می‌شود که تمامی سامانه‌های راداری، سامانه هدایت‌گر موشکی، موشک‌های زمین‌پایه بر روی شاسی خودرو‌های پرتابگر نصب‌شده و این سامانه درمجموع به‌طور مستقل فرآیند شناسایی، ره‌گیری، تعقیب و درگیری با اهداف را تا لحظه انهدام انجام می‌دهد و درواقع به‌صورت «شلیک کن فراموش کن» عمل می‌کند. سامانه پدافندی سوم خرداد روز پنجشنبه 30 خرداد توانست یک فروند پهپاد جاسوسی آمریکایی گلوبال هاوک RQ-4 را در دریای عمان سرنگون کند.

سامانه موشکی 9 دی: 

سامانه پدافند موشکی 9 دی جدیدترین دستاورد نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که در ارتقای بازدارندگی کشورمان نقش مهمی دارد. با توجه به ابعاد و شکل این سامانه می‌توان آن را از خانواده سامانه سوم خرداد دانست که سامانه‌های رعد و طبس نیز در این پلتفرم ساخته و رونمایی شده بودند.

آنچه در این سامانه اهمیت دارد، استفاده از موشک‌های جدیدی با نام 9 دی است که نخستین بار در نمایشگاه دستاورد‌های 40ساله انقلاب اسلامی در حوزه دفاعی به نمایش درآمد. این موشک را می‌توان نمونه مشابه موشک‌های طائر دانست، چراکه بال ذوزنقه‌ای در قسمت میانی به سمت عقب بدنه و بالک‌های کنترلی نصب شده در انتهای بدنه از ویژگی‌های موشک‌های طائر است. ولی یک تفاوت نیز وجود داشت و آن هم ابعاد کوچک‌تر نسبت به موشک‌های طائر بود.

سامانه موشکی طبس: 

سامانه طبس یکی از دستاورد‌های پدافند هوایی است که به صورت کاملا بومی در صنایع دفاعی کشورمان تولید شده است. سامانه پدافند موشکی طبس یکی از سامانه‌های پدافندی کشورمان است که در جهاد خودکفایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ساخته شد.

این سامانه به همراه دیگر سامانه‌های موشکی و پدافندی در بازدید فرمانده کل قوا از نمایشگاه دستاورد‌های نیروی هوافضای سپاه پاسداران روز 21 اردیبهشت ماه سال 1393 به نمایش درآمد. این سامانه را می‌توان برادر سامانه مشهور سوم خرداد و رعد دانست که ویژگی‌های مشابهی با آنها دارد. اما کارشناسان معتقد هستند که طبس برای انهدام اهدافش از موشک‌های ارزان‌تری استفاده می‌کند.

طبس از موشک‌های طائر 2 C استفاده می‌کند، برد این موشک‌ها در محدوده 75 تا 90 کیلومتری اعلام شده است که می‌توانند تا ارتفاع 25 کیلومتری اهداف متجاوز را منهدم کنند. رادار این سامانه پدافندی نیز از انواع آرایه فازی است که بیش از یک هزار و 700 المان بهره می‌برد. البته مهم‌ترین ویژگی سامانه طبس را باید مقاومت در برابر جنگ الکترونیک دشمن عنوان کرد.

سامانه پدافندهوایی 15 خرداد: 

سامانه 15 خرداد می‌تواند به صورت همزمان با 6 هدف پرنده درگیر شود و آنها را منهدم کند. «15 خرداد» که در نوع خود یکی از سریع‌ترین سامانه‌های پدافندی از نظر عملیاتی محسوب می‌شود می‌تواند در کمتر از پنج دقیقه برای عملیات آماده شده و به طور همزمان تعداد 6 هدف را شناسایی و ردگیری کند و علیه آنها عملیات شلیک و انهدام را انجام دهد.

این سامانه کاملاً بومی می‌تواند اهدافی نظیر جنگنده و پهپاد‌های مهاجم را در برد 150 کیلومتر شناسایی و تا برد 120 کیلومتر ردگیری کند و توانایی شناسایی اهداف پنهان‌کار در برد 85 کیلومتر و درگیری و انهدام آنها را در برد 45 کیلومتری دارد. 15 خرداد که قدرت بالایی در سطوح کنترل، هدایت عملیات و تحرک‌پذیری دارد، در برد عملیاتی بالا و ناحیه کشندگی گسترده (با اهدافی که در محدوده ارتفاع 150 کیلومتر تا 27 کیلومتر و در برد 7کیلومتر تا 75 کیلومتر قرار دارند) می‌تواند درگیر شود.

سامانه موشکی اس 300: 

سامانه موشکی اس 300 در حال حاضر یک خانواده است و انواع مختلفی از این سامانه با کاربرد‌های متفاوت در وزارت دفاع روسیه تولید شده است. هم‌اکنون اس 300 پی‌ام‌یو (S-300PMU) به عنوان یکی از مرگبارترین و پیشرفته‌ترین سامانه‌های موشکی خانواده اس 300 است که توانایی ردیابی و انهدام حدود 100 هدف را دارد. آن طور که روس‌ها اعلام کرده‌اند، زمان آماده‌سازی این نوع از سامانه‌ها، حدود پنج دقیقه است که این خود یکی از ویژگی‌های مهم سامانه موشکی اس 300 پی‌ام‌یو به شمار می‌رود.

سامانه موشکی اس 200: 

سامانه‌ی دفاع هوایی S-200 یک سیستم موشکی سام (Surface-to-air missile) است که ناتو آن را تحت عنوان سام -5 یا گامون نام گذاری کرده است. این سامانه یک سیستم موشکی زمین به هوای با برد بسیار بلند و ارتفاع متوسط به بالا است که در دهه 1960 میلادی برای دفاع و حفاظت از مناطق سرزمینی وسیع کشور اتحاد جماهیر شوروی از حملات بمب افکن‌ها و سایر هواپیما‌های استراتژیک ایالات متحده آمریکا طراحی شد.

تا پیش از ورود سامانه بسیار دوربرد اس -200 به کشور، پدافند هوایی موشکی ایران از دو موشک MIM-23 هاوک با برد 40 کیلومتر و HQ-2 با برد 34 کیلومتر در رده میانبرد بهره می‌برد که به عنوان دوربردترین سلاح‌های پدافند هوایی کشور نیز محسوب می‌شدند. هر چند سامانه هاوک به تعداد مناسبی در نیروی هوایی ارتش وجود داشت، اما به هر حال جبران برد محدود آن را نکرده و پدافند کشور در دهه 1370 با ورود و عملیاتی کردن تعدادی سامانه اس -200 به یکباره صاحب یکی از دوربردترین موشک‌های پدافند هوایی جهان شد.

سامانه موشکی فتح 360: 

سامانه موشکی «فتح 360» جزو دستاورد‌های صنعت دفاعی کشورمان است که اخیراً نسخه مجهز به هوش مصنوعی آن وارد نیروی دریایی سپاه شد. این موشک سوخت جامد برای اولین بار در رزمایش پیامبر اعظم (ص) 14 سپاه آن هم بدون نام حاضر شد و شکل ظاهری شباهت بسیاری به موشک «فاتح 110» داشت.

آنچه باید به آن توجه کرد این است که تا پیش از این اعلام شده بود که برد موشک فتح، 120 کیلومتر است. اما، آنچه در گزارش پخش شده از شبکه خبر اعلام شد، این است که بُرد نسخه در اختیار نیروی دریایی سپاه به 300 کیلومتر افزایش یافته است. موشک «فتح 360» جزو دستاورد‌های صنعت دفاعی کشورمان است که نیروی زمینی سپاه، نیروی دریایی سپاه و نیروی زمینی ارتش به آن تجهیز شدند. موفق‌ترین نمونه کاربرد این موشک در حمله به مواضع تروریست‌های اقلیم شمال عراق بوده است.

سامانه موشکی ذوالفقار: 

موشک بالستیک ذوالفقار ایران نسخه ارتقا یافته موشک فاتح 110 نسل چهارم است که طول و قطر و برد و وزن سرجنگی آن افزایش یافته‌است. وزن کلاهک این موشک 450 کیلوگرم و برد موثر آن 700 کیلومتر است. این موشک بر روی سامانه‌ای به همین نام مستقر است. قابلیت متفاوت موشک ذوالفقار نسبت به سایر سامانه‌های برد کوتاه تا متوسط، امکان جداشدن سرجنگی این موشک است. از این نظر مشابه موشک‌های بالیستیک برد متوسط و بلند عمل می‌کند. این امر ضمن کاستن از اثرات منفی اتصال بدنه به سرجنگی در فاز نهایی حمله بر روی برد موشک، سبب کاهش امکان ردیابی و کاهش احتمال اصابت موشک‌های پدافندی دشمن به سرجنگی ذوالفقار می‌شود.

این در حالی است جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر توانمندی‌های داخلی، به پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه طراحی و تولید سامانه‌های پدافند هوایی دست یافته است. این کشور با سامانه‌هایی همچون باور 373، رادار شهید جلیلوند، و سایر سیستم‌های پیشرفته، به خودکفایی رسیده و قادر به تأمین نیاز‌های دفاعی خود بدون وابستگی به دیگر کشور‌ها است. سامانه‌های پدافند هوایی ایران توانایی کشف و رصد پرنده‌های رادارگریز از فواصل دور را دارند و در زمینه‌های دفاعی، از جمله مقابله با موشک‌های بالستیک و کروز، پهپاد‌ها و جنگنده‌های پیشرفته، عملکرد بسیار خوبی دارند. رزمایش‌های مستمر و بهینه‌سازی مداوم تجهیزات نیز به آمادگی و قدرت رزمی نیرو‌های پدافند هوایی ایران افزوده است. این اقدامات نه تنها به ارتقاء توانمندی‌های موجود کمک می‌کند بلکه آمادگی نیرو‌ها را در مواجهه با تهدیدات متنوع و نوظهور بهبود می‌بخشد. با این حال، چالش‌هایی نیز وجود دارد. پیشرفت فناوری‌های هوایی، از جمله پهپاد‌های رادارگریز و موشک‌های مافوق صوت، نیاز به ارتقاء مداوم سامانه‌های پدافندی را برجسته کرده است. همچنین، تهدیدات جنگ الکترونیک و ریزپرنده‌ها، که توسط دشمنان ایران به کار می‌روند، نیاز به تقویت و به‌روزرسانی مداوم سامانه‌ها را افزایش می‌دهد. هرچند تاکنون این تلاش‌ها با شکست مواجه شده‌اند، اما ادامه این تهدیدات نشان‌دهنده اهمیت بالای تقویت بیشتر سامانه‌های پدافند هوایی است. به طور کلی، سامانه‌های پدافندی ایران، با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و توانمندی‌های بالا، نقش مهمی در تأمین امنیت آسمان کشور ایفا می‌کنند. این کشور با تکیه بر توانمندی‌های داخلی و توسعه فناوری‌های جدید، جایگاه خود را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای در حوزه پدافند هوایی تثبیت کرده است و پیامی واضح به دشمنان خود ارسال می‌کند: امنیت آسمان ایران به‌طور جدی تأمین می‌شود و برای دوستان و مردم ایران، امن خواهد بود.