بحران منابع آب و نقش آب منطقه‌ای!
استان فارس، طی بیش از یک دهه گذشته، با مشکلاتی جدی در زمینه منابع تامین آب مواجه شده و روند کاهشی فرساینده بارندگی و برداشت‌های مدیریت نشده و بی‌برنامه و بی رویه از ظرفیت‌های آبی موجود، اصلی‌ترین عوامل این مشکل بوده است.
به گزارش ایسنا؛ با وجود آنکه در سال‌های اخیر دانش بشر به عرصه دخالت در میزان بارندگی هم نیم نگاهی داشته اما نقش مدیریت منابع و برنامه‌ریزی و چگونگی استفاده از ظرفیت های در اختیار، در ممانعت از بروز مشکل در عرصه آب، بسیار مهم و اثرگذار بوده است.
در حالی که از گذشته دور، استان فارس به عنوان منطقه‌ای خشک و نیمه خشک به لحاظ میزان بارندگی دسته‌بندی شده است، اما در یک دوره زمانی طولانی، این استان به بهشت حفاران و برداشت کنندگان از منابع زیر زمینی بدل شد و تصمیم‌های نه چندان بخردانه در زمینه توسعه کشاورزی به عنوان مهمترین تکیه‌گاه اقتصادی فارس، خصوصا در بخش محصولات پرآب بر و.... بخشی از عوامل تاثیرگذار بر تداوم مشکل فارس در زمینه آب محسوب می‌شود.
استان فارس با وسعتی معادل هشت میلیون و 123 هزار و 966 کیلومتر مربع (6/7 درصد مساحت کل کشور) شامل حوضه‌های آبریز درجه دوم‌اند، مهارلو - بختگان، حله، کل و مهران، هندیجان - جراحی، ابرقو - سیرجان، گاوخونی و کارون است.
بر اساس یک دوره 30 ساله (97-1367) میانگین بارندگی در سطح استان فارس 303.7 میلیمتر و نوع اقلیم استان خشک و نیمه خشک و مهمترین رودخانه‌های استان شامل زهره، شیو، فهلیان، کر، سیوند، شاپور، دالکی، فیروزآباد، مند، قرهآغاج، ایزدخواست، شور جهرم، شور لار، شور داراب، مهران، اعظم و بوانات است که به طور عمده به خلیج فارس می‌ریزند.
دریاچه‌های طشک - بختگان، مهارلو، پریشان، ارژن و کافتر، دریاچه‌های مهم استان فارس و به طور کلی حجم منابع آب تجدیدشونده استان 11275 میلیون متر مکعب است.
استان فارس شامل تمام یا بخشی از 134 محدوده مطالعاتی ست که از این تعداد 80 محدوده مطالعاتی به طور کامل در استان قرار دارد و 54 محدوده مطالعاتی با استان‌های مجاور مشترک است.
در مجموع استان فارس متولی مطالعات منابع آب 102 محدوده مطالعاتی است. در همین رابطه و با توجه به فراگیرشدن دامنه‌ی خشکسالی و هشدارهایی که مسئولان حوزه آب مدام به گوش مردم می‌خوانند و جدی‌تر شدن مشکل در سال 1400، با داریوش مختاری، کارشناس ارشد حوزه آب، به گفت‌وگو نشستیم.
- با توجه به حضور و فعالیت حدودا بیست ساله شما در حوزه آب استان فارس، به نظرتان محورهای چالشی مدیریت آب این استان کدامند؟
پیشنهاد خوبی هست. برابر آماربرداری سال 1388، تعداد منابع آب چاه، چشمه و قنات به ترتیب برابر با 84 هزار و 685 حلقه، 2319 دهنه و 1790 رشته است. در حال حاضر بار اصلی تأمین آب استان را منابع آب زیرزمینی بر عهده دارند. به طوری که 92.3 درصد آب مصرفی بخش کشاورزی، 5.6 درصد آب شرب و نیم درصد آب بخش صنعت استان از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
با یک نگاه به وضعیت منابع آب، مغز بحران آب استان فارس، منابع آب زیرزمینی است. اخیرا در مقالهای که سه پژوهشگر ایرانیتبار در وبسایت نیچر در بخش گزارش فنی (Scientific Report) چاپ نمودهاند، هشدار داده شده است که ادامه مدیریت ناپایدار آبهای زیرزمینی در ایران میتواند منجر به اثرات غیرقابل برگشت روی زمین و محیط زیست کشور شود و امنیت آبی، غذایی و اجتماعی و اقتصادی را شدیدا تهدید کند.
همچنین به دنبال ساخت سدهای جدید، شبکه‌های آبیاری و زهکشی زیردست این سدها، نیازمند بازنگری جدی در تثبیت حقابه‌هاست. حجم آب قابل بهره‌برداری سدهای استان (درودزن، ملاصدرا، ایزدخواست، سلمان فارسی، سیوند، تنگاب فیروزآباد، رودبال، چشمه عاشق، خسوئیه) در میانه سال 1396 برابر با 782 میلیون متر مکعب بوده است که زمستان سال 1395، یکی از سال‌های پربارش بوده است.
یکی از گلوگاه‌های اصلی مدیریت منابع آب در استان، حقابه دشت کربال بوده است. انباشت بحران اجتماعی در محدوده شبکه آبیاری سدها حکایت از این دارد که حتما لازم است حقابه‌های زیردست این شبکه‌ها، تثبیت شوند تا وضعیتی مشابه دشت کربال (اگرچه در مقیاس کوچکتر) پیش نیاید.
- چه باید کرد؟
مدیریت آب استان به درست یا نادرست با اقدامات فراوان سازهای و ساخت سدها و نزدیک به 100 پروژه سدهای کوچک همراه بوده که اکنون وارد یک مرحله جدیدی شده است.
برای برون‌رفت از بحران منابع آب فهرستی از راهکارها وجود دارد: زودهنگام (اضطراری)، کوتاهمدت و میانمدت - بلندمدت. اینها باید در ظرف مدیریت مشارکتی جا داده شوند و آنقدر دقیق اجرا شوند که بتوان آن را در عرصه عملیاتی کرد.
به این ترتیب همزمان که عبور استان از بحران آب ممکن خواهد شد، مدیریت مشارکتی منابع آب (و خاک) نیز مستقر می‌شود. مشارکت کشاورزان تنها یک راهکار نیست بلکه اصلی است که در هر راهکار باید به آن توجه کرد.
نتیجه‌گیری ساده از این گفته این‌ست که در هر زمان و در هر مکان، دولت هر کاری که برای حفاظت از منابع آب و خاک می‌خواهد انجام دهد شایسته است از مشارکت کشاورزان (قراردادی، عملی، فکری و سایر اشکال مشارکت) کمک گیرد. توجه شود برای حل کوچکترین مسایل، به ده‌ها و بلکه صدها جلسه هماندیشی مدیران نیاز است تا در یک فضای آزاد و مثبت بتوانند راهکارهای نو را بیابند و عملیاتی کنند.
- راهکارها چیست؟
در واقع یک بازنگری جدی در مدیریت منابع آب استان نیاز داریم؛ شایسته است تلاش فزایندهای برای جذب اعتبارات برای اقدام‌های فراگیر مدیریتی شود. اکنون نیازمند یک دامنه گسترده‌ای از اقدام‌های نرم‌افزاری هستیم.
این اقدام‌های نرم‌افزاری در سه محور خلاصه می‌شود: محور یکم، اجرای جامع و کامل طرحهای تعادلبخشی است که لازم است میزان اعتبارات این طرح با شیب ملایمی افزایش یابد. محور دوم، حل مسایل گسترده اجتماعی در زیردست سدها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی و محور سوم، تجهیز و تامین بودجه کافی اداره‌های منابع آب شهرستان است که امکاناتشان هرگز قابل مقایسه با امکانات و شمار کارکنان سازمان جهاد کشاورزی استان نیست.
البته یک محور مکمل نیز ساماندهی مهندسان مشاور و استفاده از ظرفیت یکایک مهندسان مشاور استان در یک ظرف رقابتی سالم است که در این رابطه لازم است هماهنگی‌های لازم با سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان و با پویایی و تحرک انجمن مهندسین مشاور در رسته‌های مهندسی آب پدید آید.
- قبلا مقالات و گفت و گوها و اظهارنظرهایی داشتید که به طور معمول هم انتقادی بوده، اما آنچه در حوزه آب از نگاه شما مطرح شده، کمتر بار انتقادی داشته است؛ این نگاه دلیل دارد؟
همیشه رعایت یک نسبت منطقی در واکاوی امور اجرایی لازم است. نسبت دامنه بحران آب با عملکرد یک سازمان دولتی و فشار و تقاضایی که برای منابع آب هست، باید تناسب داشته باشد.
هرگز نمی‌توان گفت همه چیز خوب هست. در آن توضیح آماری آغازین گفته شد که چقدر دامنه تقاضاها بر شرکت آب منطقه‌ای فراوان است. تصور کنید که یک مجموعه مدیریتی روزانه باید پاسخگوی نیاز آبی ده‌ها هزار واحد صنعتی، چند صد هزار هکتار اراضی کشاورزی آبی و تامین آب شهرها و روستاها باشد. در همان حال انتظار داشته باشیم، تخلفات فراگیر در برداشت از منابع آب را در گستره استان کنترل کند.
حال آن که در سخنرانی‌های همایش ملی "جرایم و آسیب‌ها؛ از علت‌شناسی تا پیشگیری" که توسط معاونت پیشگیری قوه قضائیه استان در مهرماه سال 1396 برگزار شد، عنوان شد که منشا بسیاری از تخلفات بخش آب استان و کشور، ناکارآمدی قوانین موضوعه آب است و ضرورت دارد که در یک مسیر اصلاحی قرار گیرد.
در چنین شرایطی لازم است یک مجموعه مدیریتی توانمند، آنچه در توان دارند را در کمال آرامش به کار بگیرد. یک کار ارزشمندی که در این سال‌ها انجام شد، نوشتن دانشنامه تحلیلی مدیریت مشارکتی منابع آب کشاورزی ایران بود که شرکت آب منطقه‌ای فارس در به ثمر رساندن و به بار نشاندن این اثر همکاری داشته. مادامی که در ظرف محدودیت‌ها و بحران‌ها بتوان تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد، آسیبشناسی امور کارسازتر از انتقاد است.
- یک موضوع در بحث منابع آب مطرح می‌شود تحت عنوان امنیت آبی؛ جنبه‌های امنیتی مدیریت منابع آب چیست؟
در ادبیات موضوع حکمرانی آب، یک مفهوم داریم به نام امنیت آبی (water security). بنا به تعریف سازمان ملل از این مفهوم، امنیت آبی عبارت از ظرفیت یک جمعیت برای حفاظت از دسترسی پایدار به مقادیر کافی آب با کیفیت قابل قبول برای تامین معیشت، رفاه انسان و توسعه اقتصادی و اجتماعی همراه با اطمینان در برابر آلودگی و ثبات سیاسی است.
در همین راستا، صرف حساسیت منابع آب و پیامدهای امنیتی آن، سالهاست که در نوشته‌ها و مصاحبه‌ها و تلاش کارشناسان مستقل و مدیران شرکت آب منطقه‌ای فارس دیده می‌شود.
پروژه‌های 15 گانه طرح تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی از جمله دستاوردهای این کوشش‌ها بوده است. وجه منابع آب در استان، یک ماهیت امنیتی در همه ابعاد دارد. از جمله در پشتیبانی بخش‌های اقتصادی (صنعت، کشاورزی) و تامین آب شهری و روستایی. اگر مدیران آب استان نتوانند در آرامش کار کنند و یک فضای امنیتی بر کار آنان حاکم باشد و ناچار شوند در محافظه‌کاری محض تصمیم بگیرند، عملا یک سازمان اجرایی دچار سکون می‌شود و نه تنها کارهای نوآورانه انجام نمی‌شود بلکه امور معمول نیز قابل حل و فصل و تصمیم‌گیری مناسب نخواهند بود.
این سطحی‌زدگی در مفهوم امنیت آبی را نباید با استقرار امنیت آبی در استان که میتواند محصول مدیریت کارآمد و موثر و پر جنب و جوش مدیران باشد، اشتباه گرفت. اشتباهی که شوربختانه در حوزه مدیریت آب استان پیش آمده است و لازم است هر چه زودتر برطرف شود. مادامی که شرکت آب منطقه‌ای فارس، به همان پویایی پیشین بازنگردد نمی‌توان انتظار داشت که مشکلات آب استان، حل و فصل شود. برخورد و حل و فصل بحران آب استان به سادگی امکانپذیر نیست.
- شرکت آب منطقه‌ای فارس، کجای بحران آب استان قرار دارد؟
برای یادآوری اهمیت صورت مسئله باید توجه کرد که جایگاه ویژه شرکت آب منطقه‌ای (سازمان آب) در امنیت استان فارس، به خوبی این سازمان را در ردیف یکی از راهبردی‌ترین سازمان‌های دولتی در استان قرار داده است.
دارابودن مسولیت هماهنگی 32 اداره امور و منابع آب در حوزه عمل این سازمان و یکی از بزرگترین شبکه‌های آبیاری و زهکشی کشور به وسعت حدود 100 هزار هکتار و مدیریت نزدیک به 100 هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز (که به تنهایی برابر با تعداد چاههای آب در 15 استان کشور است)، بار امنیتی این سازمان را در اشتغال، سرمایه‌گذاری و تولید در بخش‌های مختلف صنعتی (به ویژه پتروشیمی)، کشاورزی و شرب سنگینتر می‌کند.
این حساسیت در دوره‌های خشکسالی به مراتب بیشتر می‌شود. در همان حال توجه شود که به دست آوردن رتبه بر اساس عملکرد کمی و ارایه بیلان در حوزه‌های مختلف است که با معیارها و شاخص‌های مناسب و یکسان برای کل شرکت‌های آب منطقه‌ای در کشور انجام می‌شود. برای نمونه استقرار یک سامانه اداری همانند ساماب محصول یک کار شبانه روزی چند ساله بوده است. جمع و برآیند هر گونه عملکرد دیگری در حوزه های مختلف، در گذشته، رتبه اول را دست یافتنی می نموده است.
- صحبت از پویایی سازمان شد. چرا این سازمان، پویایی گذشته را ندارد؟
یافته های میدانی گویای دخالت یک واحد اداری از این مجموعه و تداخل شدید کاری در سایر بخش های مدیریتی شرکت آب منطقه ای فارس است. به طوری که عملا این سازمان تا حد زیادی دچار فلج مدیریتی شده.
خشکسالی امسال، سازمانی پرتحرک و نوآور را می طلبد. دامنه بحران آب در استان بسیار نگران کننده است. محصول چنین دخالت های نابه جایی، امنیتی کردن فضای یک سازمان فنی - اجرایی محسوب می شود.
شاهد مدعا اینکه محدوده اداری کمیسیون صدور پروانه های آب به حدی امنیتی شده است که هر روزه مالکان چاه برای پیگیری پرونده خود ناچارند از پشت آیفون در ساختمان چهارراه چنچنه حاضر شوند و به شکل بسیار ناپسندی پرونده خود را پیگیری کنند.
این وضعیت امنیتی ساختمان چهارراه چنچنه، عملا فشار را بر متقاضیان افزون کرده است. برخورد ناپسند با متقاضیانی که معطل آب برای کشت سالانه خود هستند، درد را بر درد افزون کرده است.
مصداق دیگر که حتی بازگوکردن آن در یک مصاحبه شگفت آور است، درخواست غیرضروری و غیرقانونی از کارشناسان بخش خصوصی (شرکت های مهندسین مشاور) است که الزاما باید یک فرم گزینشی بسیار فراگیر را تکمیل و امضا کنند.
به نظر می رسد این فرم، ساختگی است و احیانا موافقت شرکت مدیریت منابع آب ایران نیز گرفته شده و البته بسیار غیرضروری است که هر چه زودتر باید برچیده شود. این رخدادها و حساسیت های خاص، سازمانی که ناچار است دست کم برابر با 15 استان در حوزه آب زیرزمینی تحرک و پویایی داشته باشد را از کارآمدی به شدت دور کرده است.
از این رو با یک وضعیت فوق العاده روبرو هستیم که به نظر نمی رسد در سایر استان ها چنین شیوه ای در برخورد با مدیریت منابع آب و رفتار سازمانی داشته باشیم.
- وضعیت کنونی و دغدغه‌های مهم در حوزه مدیریت آب چیست؟
نظر به اینکه با همه پیچدگی و دشواری کار، شرکت آب منطقه ای فارس توانسته بود برای مدت 5 سال پیاپی، رتبه نخست مدیریت را در کشور کسب کند، جای خرسندی داشت اما اینکه موفقیت ساد شده طی 2 سال اخیر متوقف و رتبه این شرکت به کمتر از 8 سقوط کرده، یک دغدغه مهم است.
این مجموعه مدیریتی، هرگز پویایی گذشته را ندارد و نیازمند بازسازی و اصلاح اساسی است. به طور اساسی نگاه به مدیریت منابع آب استان نیاز به بازنگری جدی دارد. روش‌های کلیشه‌ای گذشته نمی‌تواند در یکی از دغدغه‌مندترین حوزه‌های مدیریتی استان پاسخگو باشد.
برای محور اول یعنی بحران منابع آب زیرزمینی، اساس چاره‌اندیشی این بود که پروژه‌های 15 گانه طرح احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی اجرا شود که 11 مورد آن در حوزه عمل شرکت آب منطقه‌ای فارس بوده است.
این اقدام‌ها گاهی منسجم و پیوسته و فراگیر و گاهی دچار سلیقه‌زدگی یک مجری طرح و گاهی با محدودیت شدید اعتبار روبرو می‌شود و این نوسانات اصلا خوب نیست. تعداد کمیسیون‌های صدور پروانه در آب منطقه‌ای فارس هفت مورد است، آب منطقه‌ای استان یزد با کمتر از 5000 حلقه چاه 5 کمیسیون دارد، البته محدودیت‌هایی برای افزایش شمار کمیسیون‌ها وجود دارد.
انتهای پیام