بودجه ویژه برای اعتلای فرهنگی کشور
تهران - ایرنا - اتفاقی که سال گذشته به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس در تدوین بودجه سالانه رخ داد، از جهاتی یکی از مهمترین و کم سابقه‌ترین رویدادهای فرهنگی و هنری کشور است که متاسفانه در هجوم اخبار و اظهارنظرهای دیگر مغفول ماند و حتی اهالی فرهنگ نیز کمتر به آن پرداختند.
مطابق با بند (ز) تبصره 9 ماده واحده لایحه بودجه سال 1401، دستگاه‌های اجرایی مندرج در این قانون و پیوست‌های آن «مجازند» تا 2 درصد از بودجه هزینه‌ای خود را برای هم‌افزایی و ارتقای فعالیت‌ها و تولیدات فرهنگی همچون موضوع‌های قرآنی، نمایشی، مطبوعاتی، رسانه‌ای نوین، نشر و کتاب و گردشگری اختصاص دهند. همچنین در این مصوبه که بعد از تصویب شورای نگهبان به شکل قانونی درآمده است، مقرر شده آیین‌نامه اجرائی این بند، توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران برسد. هرچند بهمن‌ماه سال گذشته «سید علی یزدی‌خواه» عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی خبر داده بود که همان زمان، تلاش شد در تخصیص 2 درصد بودجه دستگاه‌های دولتی به مباحث فرهنگی، به جای کلمه «مجاز»، قید «تکلیف» گنجانده شود که در کمیسیون تلیفق رای نیاورد؛ اما همین مصوبه نیز فرصت مغتنمی است که می‌تواند تحولی بزرگ در این حوزه ایجاد کند.
سخنان روزهای اخیر «محمدمهدی اسماعیلی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از عزم جدی دولت برای بهره‌برداری بهینه و مبنایی از این مصوبه حکایت دارد؛ به‌ویژه که در چند سال اخیر، مشکلات اقتصادی و کرونایی، آسیب‌های جدی به بخش فرهنگ و هنر و صنعت گردشگری وارد آورده و عقب‌ماندگی‌های گاه خطرناکی در این حوزه به بار آمده است.
در این نوشتار ضمن برررسی برخی ابعاد این مصوبه، پیشنهادهایی در راستای اجرای بهینه آن ارائه می‌شود که در نهایت، به هم‌افزایی بیشتر کنش‌های فرهنگی - هنری کشور به‌ویژه در گستره بزرگ «دستگاه‌های اجرایی» خواهد انجامید:
1. رقمی بزرگ و فراتر از وزارتخانه‌ها آنچنان‌که در مصوبه اختصاص بودجه دستگاه‌ها به فرهنگ، آمده است این موضوع، فراتر از وزراتخانه‌های دولت است و همه مؤسسه‌های دولتی، یا نهادهای عمومی غیردولتی، شرکت‌های دولتی و... را دربرمی‌گیرد که می‌توانند تا سقف 2 درصد از بودجه هزینه‌ای خود را - به جز فصل یک و فصل 6 که ماهیت حقوقی دارند - در زمینه‌های فرهنگی هزینه کنند. با توجه به حجم بزرگ دولت و نهادهای اجرایی در اقتصاد کشور، رقم یادشده عدد بسیار درشتی است که در صورت هزینه‌کرد مناسب، بسیاری از گره‌های موجود را باز خواهد کرد.
2. رمضان و فعالیت‌های قرآنی در مصوبه بودجه فرهنگی دستگاه‌های اجرایی، به‌طور مشخص به فعالیت‌های قرآنی نیز اشاره شده است؛ اکنون که در ماه مبارک رمضان و «بهار قرآن» هستیم، شایسته است دستگاه‌های یادشده، توجه به این کتاب آسمانی را از همین ابتدای سال آغاز کنند و تا انتهای 1401 ادامه دهند. نکته مهم اینکه با توجه به تعدد نهادهای فرهنگی همگانی همچون صداوسیما که برخی فعالیت‌های معمول قرآنی را پوشش می‌دهند، شاید وقت آن رسیده که واحدهای فرهنگی نهادها، تحولی کیفی و کمی را در این حوزه آغاز کنند و در کنار آداب و مناسک کنونی در حوزه قرآن و معارف سالامی، طرحی نو دراندازند؛ از جمله درباره مفاهیم و تفاسیر قرآن کریم، مسائل مبتلا به امروز جامعه و توجه به جنبه‌های اخلاقی و تربیتی مندرج در آیات قرآن. شاید مهمتر از هزینه‌کرد این بودجه کلان، «چگونگی» مصرف آن در راستای نیازهای متعدد فرهنگی، تربیتی، اخلاقی و معرفتی کشور است که باید مورد توجه باشد.3. هدایت‌گری و سیاستگزاری ارشاد براساس اظهارت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، این وزارتخانه در نظر دارد وظیفه «مدیریت، هدایت و سیاستگذاری مناسب در انجام هزینه‌کردهای فرهنگی» را در ارتباط با مصوبه یادشده برعهده گیرد. این موضوع فراتر از چارچوب آیین‌نامه‌ای که تدوین خواهد شد، می‌تواند برای نخستین‌بار، از بسیاری موازی‌کاری‌ها و فعالیت‌های تکراری و بی‌کیفیت در دستگاه‌های دولتی (و حاکمیتی) را بکاهد؛ توجه به اولویت‌های فرهنگی و ضرورت‌های عصر جدید و ارتقای کیفی و اثربخش این کنش‌ها، نقش هدایت‌گری و سیاستگزاری فرهنگی کشور را برجسته‌تر می‌کند. شاید مهمتر از هزینه‌کرد این بودجه کلان، «چگونگی» مصرف آن در راستای نیازهای متعدد فرهنگی، تربیتی، اخلاقی و معرفتی کشور است که باید مورد توجه باشد.
4. آیین‌نامه‌ای برای سال‌های آینده آیین‌نامه اجرائی این بند از بودجه 1401، قرار است توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران برسد؛ اگر چنین حرکتی را به عنوان گام نخست جلوگیری از آشفته‌بازار فرهنگی دستگاه‌های دولتی بدانیم، امید می‌رود با تکرار مصوبه امسال در بودجه‌های سنواتی بعد، یک برنامه منسجم و قابل ارزیابی برای رشد و تعالی فرهنگی خیل عظیم کارکنان دولت و خانواده‌هایشان تنظیم شود. با توجه به اینکه امروزه بیشتر دستگاه‌ها ابزارهای اطلاع‌رسانی برخط دارند، نتیجه این تحول فرهنگی، در سطح این شبکه‌ها قابل تسری به کل جامعه است و گام بزرگی در راستای اعتلای فرهنگی، اخلاقی و معرفتی جامعه برداشته خواهد شد.
5. اقتصاد هنر و فرهنگ و گردشگری با پدیدایی معضلات اقتصادی، طبیعی است سبد هزینه‌های خانوار در درجه اول اختصاص به نیازهای اولیه و معیشتی خواهد داشت و هزینه‌های فرهنگی - هنری و گردشگری حذف یا کاهش می‌یابد. در سه سال گذشته دغدغه‌های بهداشتی - کرونایی سبب شده است، بیشترین آسیب به حوزه اقتصاد نشر، هنر، فرهنگ و نیز گردشگری وارد شود. از این رو شاید بهتر است بخشی از بودجه 2 درصدی دستگاه‌های اجرایی به جبران زیان‌ها در بخش اقتصاد فرهنگ هزینه شود؛ با راهکارهایی همچون اهدای بن کتاب، بن سینما، بن تئاتر، بن بازدید از موزه‌ها، بن سفر، بن فرهنگسراها، اهدای کتاب به کتابخانه‌های عمومی، گسترش فرهنگ مطالعه و.... اگر چنین حرکتی را به عنوان گام نخست جلوگیری از آشفته‌بازار فرهنگی دستگاه‌های دولتی بدانیم، امید می‌رود با تکرار این مصوبه در بودجه‌های سنواتی بعد، برنامه منسجم و قابل ارزیابی برای رشد و تعالی فرهنگی کارکنان دولت و خانواده‌هایشان تنظیم شود.6. سواد رسانه‌ای؛ یک پیشنهاد همگانی شرایط کنونی کشور و گردنه‌هایی که نظام، انقلاب و مردم در حال عبور از آن هستند، بیش از هر زمان دیگری متاثر از فضاهای رسانه‌ای و حرکت‌های فرهنگی - تبلیغی معاندان است؛ در این راستا به عنوان نتیجه یک آسیب‌شناسی بزرگ، هیچ تردیدی وجود ندارد که میزان و عمق سواد رسانه‌ای جامعه (از جمله کارمندان دولت و خانواده‌هایشان) به‌شدت پایین است و در غفلت چندده ساله اخیر، متاسفانه نفوذ رسانه‌های معاند به‌گونه نگران‌کننده‌ای افزایش یافته است. موضوع سواد رسانه‌ای و متعاقب آن تاثیرپذیری از جنگ نرم را، شاید بتوان یکی از مهمترین اولویت‌های کنونی عرصه فرهنگ دانست و برای جبران این معضل، اداره‌ها و دستگاه‌ها می‌توانند دوره‌های آموزشی رسمی (ضمن خدمت) یا غیررسمی را برای آموزش و گسترش سواد رسانه و فرهنگ استفاده از شبکه‌های اجتماعی و اینترنت برگزار کنند.
7. بخش‌نامه داخلی دولت برای مصرف بودجه از آنجا که قانون بودجه، الزامی برای مصرف 2 درصد بودجه برای هزینه‌های فرهنگی ندارد، می‌توان با محوریت وزارت ارشاد و معاونت حقوقی دولت، بخشنامه‌ای دورن‌دولتی تنظیم کرد تا دستگاه‌های اجرایی (بدون قید تکلیف)، حداکثر تلاش خود را برای هزینه‌کرد این رقم به‌کار گیرند. تجربه بودجه‌های سنواتی نشان داده برخی دستگاه‌ها به بهانه‌هایی همچون کمبود بودجه یا اولویت‌های دیگر، توجه جدی به این‌گونه مصوبه‌ها ندارند. کمک، نظارت، گزارش‌دهی منظم و عزم جدی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اجرای دقیق این مصوبه، تحولی نو در عرصه فرهنگ و معارف، در آغازین سال قرن جدید به همراه خواهد داشت.