دیپلمات حافظ دیپلماسی

در دستگاه های بوروکراتیک همواره شاهد رقابت بین دو طیف بوروکراتیک و حرفه ای ها هستیم. منبع کنش رفتاری بوروکرات ها قوانین و مقررات اداری است، این در حالی است که نیروهای حرفه ای این کنش رفتاری را ندارند. بلکه استقلال، دانش و تخصص دارند و به واسطه این ویژگی ها نقش آفرینی می‌کنند. از این جهت زمانی که یک نیروی حرفه ای در دستگاه بوروکراتیک قرار بگیرد، قوانین و مقررات حاکم می‌تواند مانعی بر سر راه او باشد.

تعادل میان دو طیف

حسین امیرعبداللهیان به عنوان دیپلماتی ظاهر شد که توانسته بود بین دو طیف قرار گیرد و تعادلی را در میان نیروهای بوروکرات و حرفه ای ایجاد کرده بود. او با مدیریتی که بر دستگاه وزارت خارجه داشت، موفق شده بود به گونه ای فضا را پیش ببرد که دو طیف بوروکرات و حرفه ای ها با چالش جدی مواجه نشوند. در دو سال گذشته که امیرعبداللهیان به عنوان جانشین محمدجواد ظریف، سکاندار دستگاه دیپلماسی بود، این نهاد تحت فشارهای زیادی بود تا به لحاظ نیروی انسانی به خالص سازی دست بزند و به این ترتیب وزارت خارجه به صورت یک‌دست درآید. از آنجا که دستگاه وزارت خارجه یکی از نمادهای برجسته عقلانیت، حکمت و مصلحت به شمار می‌رود، برخی جریان های سیاسی نگاه وزیر خارجه دولت سیزدهم را نمی پسندیدند. اما امیرعبداللهیان در برابر نگاه های مخالف ایستادگی کرد و همچنان که با انتخاب دیپلمات‌های ورزیده و قدیمی سعی کرد تا تعادلی را در سازمان مربوطه ایجاد کند.

او در شهریور 1400 که به عنوان وزیر خارجه دولت سیزدهم برگزیده شد، محمدجواد ظریف را از سرمایه های بزرگ در دستگاه دیپلماسی کشور خواند و گفت: «از آقای ظریف خواهش کردم که دستگاه دیپلماسی را از دانش، تجربه و توانمندی خودشان محروم نکنند.» همچنین امیرعبداللهیان دارای سابقه همکاری مشترک با ظریف بود و به مدت 3 سال به عنوان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه به صورت نزدیک با ظریف همکاری کرد و در عین حال مذاکره‌کننده ارشد ایران در مسائل و بحران‌های منطقه ای از جمله بحران سوریه محسوب می‌شد. در عین حال امیرعبداللهیان در کمتر از سه سالی که تصدی وزارت خارجه را عهده دار بود، چند بار از وزرای خارجه پیشین دعوت به عمل آورد تا در ارتباط با مسائل خرد و کلان سیاست خارجی ایران با آنها به بحث و تبادل نظر بپردازد.

مقاومت در برابر فشارهای برون سازمانی از سوی وزیر دولت سیزدهم مقبول دو طیف حرفه ای ها و بوروکرات ها افتاد و این دو طیف، منافع مشترکی را در حفظ دستگاه دیوانی و بوروکراتیک در وزارت خارجه دنبال می کردند. بنابراین از این منظر، یک ماموریت و نقش مهم امیرعبداللهیان همین بحث سازمانی و دیوانی بود و او موفق شده بود بدنه، شاکله و ساختار وزارت خارجه را حفظ کند.

دو ماموریت مهم

اما در حوزه مسائل خارجی، امیرعبداللهیان دو ماموریت مهم داشت که این دو به دلیل این سابقه دیپلماتیک به او محول شده بود. البته محقق ساختن این ماموریت ها بدون حفظ ساختار و شاکله نیروها غیرممکن بود. یکی از این ماموریت ها پیگیری یا تداوم سیاست مذاکراتی دولت پیشین برای رفع تحریم ها و احیای برجام بود. به همین دلیل از آذر ماه و دو سه ماه بعد از به قدرت رسیدن شهید ابراهیم رئیسی، مذاکرات با مدیریت علی باقری آغاز شد. امیرعبداللهیان در یکی از آخرین اظهارنظرهایش روز یکشنبه 23 اردیبهشت ماه در سومین نشست گفت وگوهای ایرانی - عربی در خصوص مساله هسته ای گفته بود: «در صورت موافقت همه طرف ها برای بازگشت به برجام و مشاهده اقدام عملی از سوی طرف های مقابل، تهران هم آمادگی دارد همچنان در مسیر توافق به تعهدات خود ادامه دهد.»

ماموریت دوم وی بازسازی و احیای روابط با کشورهای منطقه بود که در بیش از دو سال گذشته شاهد تحولات خوبی در این زمینه بودیم. همزمان با روی کار آمدن امیرعبداللهیان این ایده توسط برخی تحلیلگران روابط بین‌الملل مطرح شد که همکاری های منطقه ای بدون احیای برجام امکانپذیر است. طرح چنین ایده ای به این دلیل بود که از یک طرف اولویت های سیاست خارجی در قبال برخی دولت های منطقه ای تغییر کرده بود و از طرف دیگر آمریکا مانند گذشته انگیزه ای برای اعمال قدرت خود در حوزه خاورمیانه نداشت. این مسائل، با وجود باقی ماندن رژیم تحریم ها و تداوم سیاست خصمانه آمریکا، شرایط را برای بازیگری جمهوری اسلامی مهیا می کرد. در این بستر جدید فضایی برای مانورهای منطقه ای به وجود آمد و تحت لوای آن پروسه ای تحت عنوان عادی سازی آغاز شد.

از این رو در این مدت ما شاهد بودیم که ایران و عربستان سعودی مناسبات دیپلماتیک‌شان را از سر گرفتند؛ روابط با مصر به سمت بازسازی پیش رفت و پرونده بحرین نیز در مسیر حل و فصل شدن قرار گرفت. در خصوص دیگر کشورها مانند قطر یا عمان نیز روابط عمیق تر از گذشته دنبال شد. امیرعبداللهیان با درک این موضوع دریافته بود که به لحاظ دیپلماتیک، این امکان در این دوره بیش از دوره های دیگر فراهم است تا قضیه عادی سازی را دنبال کند. امیرعبداللهیان یک ویژگی دیگر هم داشت که باعث می شد که این خط‌مشی منطقه ای موثر واقع شود؛ آن هم اعتماد نهادهای خارج از دستگاه های دیپلماسی در داخل کشور به وی بود. بخشی از این اعتماد به همکاری های مستمر امیرعبداللهیان با سردار سلیمانی در دو دهه گذشته برمی گردد.

رابطه امیرعبداللهیان با این نهادها، امکانی را به وجود می آورد تا دستگاه دیپلماسی به صورت موثرتری اقدام کند؛ درواقع در دوره شهید دستگاه دیپلماسی، هماهنگی بیشتری بین عرصه میدان و دیپلماسی بود و شاید به همین دلیل است که هم نیروهایی با دیدگاه های متفاوت در دوران وزارت وی توانستند در وزارت خارجه فعالیت کنند و هم دو مساله مهم در سیاست خارجی کشور یعنی بحث مذاکرات هسته ای و روابط منطقه ای همزمان با هم در دستورکار دستگاه دیپلماسی قرار گرفت.

امیرعبداللهیان از نگاه همقطارانش

روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با چند دیپلمات پیشین کشورمان، کارنامه و عملکرد حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه دولت سیزدهم را که طی سانحه هوایی به شهادت رسید، به بحث گذاشت. محمدعلی سبحانی، سفیر پیشین ایران در قطر و لبنان با اشاره به نزدیک به 40 سال شناخت از حسین امیرعبداللهیان گفت: «وی شخصیتی داشت که از روحیه و خلق و خوی او همه تعریف می کردند.» سبحانی افزود: «امیرعبداللهیان در چارچوب کارشناسی وزارت خارجه به عنوان یک دیپلمات مسلط به حرفه خود کار کرده بود و در مجموع در دولت سیزدهم همیشه تلاش می کرد روندهای دیپلماتیک را دنبال کند.» وی گفت: «ایشان سواد کاری داشت و توانسته بود که با دو طیف متفاوت در وزارت خارجه کار کند. همچنین به هیچ عنوان با نیروهای منتقد برخورد تند نداشت.»

سفیر پیشین ایران در برخی کشورهای منطقه، با بیان اینکه من منتقد سیاست خارجی دولت سیزدهم بودم، افزود: «اما امیرعبداللهیان در چارچوب دولت و اختیاراتی که داشت سعی می کرد اقتدار وزارت خارجه را افزایش دهد. امیرعبداللهیان چهره محبوبی در وزارت خارجه و در میان دیپلمات های فعلی و پیشین بود.» همچنین عبدالرضا فرجی راد، سفیر پیشین ایران در نروژ و مجارستان گفت: «امیرعبداللهیان تجارب زیادی داشت و در بخش های زیادی در وزارت خارجه خدمت کرده بود.» به گفته فرجی راد، سیاست خارجی ترکیبی از سیاست و میدان است که وی در هر دو حوزه فعالیت کرده بود. فرجی راد تاکید کرد: «فعالیت آقای امیرعبداللهیان در سطح منطقه خیلی خوب بود و در مدت 8 ماه جنگ غزه، مدیریت خوبی داشت و توانست با اعراب لابی کند.»

همچنین این دیپلمات باسابقه گفت که از نظر اخلاقی، امیرعبداللهیان یکی از وزرای خارجی نمونه بود و هم با مقامات خارجی و هم مدیران و کارکنان وزارت خارجه روابط و برخورد خوبی داشت. وی افزود: «حتی در میان دوستان جناح سیاسی مخالف نیز، مرحوم امیرعبداللهیان به واسطه خوشرویی و روابط عمومی خوبی که داشت بسیار محبوب بود.»

فرجی راد درباره عملکرد امیرعبداللهیان در حوزه سیاست خارجی توضیح داد: «وی در این مدت کمتر از 3سال، کار مشکلی داشت اما در منطقه توانست در سوریه، عراق، یمن، و برخی دیگر از کشورها مشکلات را تا حد زیادی حل و فصل کند و دیپلماسی پنهانی که با آمریکا پیش برد، بسیار حائز اهمیت است.» وی ادامه داد: «به عنوان مثال، رژیم اسرائیل طی 8ماه گذشته از زمان طوفان الاقصی می خواست جنگ را گسترده و پای آمریکا را نیز به منطقه باز کند اما ایشان توانست در مذاکرات مستقیم یا غیرمستقیم با واشنگتن به گونه ای اوضاع را کنترل کند.» این دیپلمات سابق در نهایت تاکید کرد که در مجموع مرحوم امیرعبداللهیان خوب عمل کرد و کارشناسان و مدیران جدید و قدیم وزارت خارجه از عملکرد و رفتار ایشان رضایت داشتند.

مجتبی فردوسی‌پور سفیر سابق ایران در اردن و مدیرکل غرب آسیا در دفتر مطالعات وزارت خارجه نیز درخصوص شخصیت و تجربیات کاری دکتر حسین امیرعبداللهیان گفت: ایشان از جهات متعددی دارای ویژگی‌های خاص بودند. ویژگی اول در بعد عبودیت و خودساختگی ایشان و در میان مردم بودن است. در میان جمع کارشناسان و نیروهای سیاسی وزارت خارجه خود را علی السویه می‌دید. نیرویی بود که از بدنه وزارت خارجه خودساختگی را تمرین کرده بود تا مرحله وزارت. ایشان خود را همسنگ مجموعه وزارت خارجه می‌دانست و لحظه‌ای دچار لغزش نشد. همیشه کلام او این بود که کارشناسی بیش نیست و معلمی را افتخار خود می‌دانست. فردوسی‌پور در بیان ویژگی‌های دیگر ایشان افزود: ایشان جمع بین حوزه اجرا و دانش بود. شخصیتی برآمده از دانشکده وزارت خارجه بود. از بطن و متن جامعه علمی کشور بود و در مسیر انجام وظایف این ویژگی را داشت تا توانمندی اجرا را در کنار دانش پژوهی جمع کند.

وی در بیان مولفه سوم اظهار کرد: برخلاف پیشینیان ویژگی امیرعبداللهیان این بود که در حوزه میدان کار کرده بود و از دوره کارشناسی در بحرین با میدان همکاری می‌کرد و درک این حوزه را از کارشناسی آموخته و آزموده بود و مورد اعتماد سردار حاج قاسم سلیمانی در تمام مراحل کارشناسی و مدیریت بود. هیچ‌گاه راه را میان این دو حوزه گم نمی‌کرد. سفیر سابق ایران در اردن در بیان دیگر ویژگی‌های امیرعبداللهیان افزود: از دیگر ویژگی‌های ایشان بهره‌برداری از نظریات وزرای خارجه سابق و اسبق به دور از جناح‌بندی‌های سیاسی بود و توان و ظرفیت نیروهای بازنشسته وزارت خارجه را نیز ساماندهی کرده و به خدمت گرفته بود. وی در ادامه افزود: یکی از ویژگی‌های وزارت خارجه در دوران صدارت ایشان این بود که مبنای خود را بر دیپلماسی متوازن قرار داد و تلفیقی از اصول و ارزش‌های انقلاب با اقدام متوازن را در حیطه رویکرد و رویه‌های سیستمی دولتی و حکمرانی جمهوری اسلامی ترکیب کرد و به منصه ظهور رسانید.

• جلسه باقری با کمیسون امنیت ملی در پی شهادت رئیسی و امیرعبداللهیان
• تماس آل ثانی با باقری / نخست وزیر قطر شهادت رئیسی و امیرعبداللهیان را تسلیت گفت
• ابراز همدردی چین در پی شهادت رئیسی و همراهانش
• جزئیات مسیر مراسم تشییع پیکر شهید ابراهیم رئیسی در قم اعلام شد
• نامه مهم ایروانی به شورای امنیت درباره حادثه بالگرد رئیسی