سیر کاهشی جمعیت دانشجو

طی پنج سال گذشته بیش از 1/5 میلیون نفر از جمعیت دانشجویی کم شده است.

روزنامه جام جم نوشت: «بگذریم از این که حالا دانشجوبودن چندان هم تفاخری ندارد اما روزگاری در ایران دانشجو نمادی از سختکوشی و تلاش محسوب می‌شد و این رویه با توجه به جمعیت رو به گسترش دانشجویان (با توجه به رسیدن دهه‌شصتی‌ها به زمان تحصیلات آموزش عالی) به یک نوع سبک زندگی تبدیل شده بود؛ هر چند از مظاهر آن سبک زندگی دیگر فقط پوسته‌ای باقی مانده اما هنوز هم بسیاری وقتی می‌خواهند از قناعت و تلاش مثالی بیاورند از اصطلاح «زندگی دانشجویی» وام می‌گیرند.

در طول چهار دهه گذشته اما اتفاقات بسیاری درباره جمعیت دانشجویی افتاده است. از رشد قارچ‌گونه دانشگاه‌ها در ایران که باعث افت کیفیت تحصیلی و افزایش میزان صندلی‌های خالی دانشگاه‌ها شده گرفته، تا آمار تلخ و شگفت فارغ‌التحصیلان بیکار و بر هم خوردن تعادل در رشته‌های مورد درخواست آنها؛ اتفاقاتی که هر کدامشان جای پژوهش‌های مستقلی را طلب می‌کند. به مناسبت روز دانشجو چند مورد از این آمارها را استخراج کرده‌ایم تا شاید بتوان شمایلی کلی از وضعیت دانشجویان در ایران را به دست آوریم.

بیکاری پس از دانشجویی

آخرین آمار رصد اشتغال فارغ‌التحصیلان آموزش عالی ایران مربوط به سال 93-92 است که نشان می‌دهد 47درصد این فارغ‌التحصیلان بیکار هستند. بیشترین بیکاری هم در آن سال در رشته‌های هنر، کشاورزی و البته فنی و مهندسی ثبت شده است اما آمار تازه‌تر را مرکز آمار ایران در پاییز 99 منتشر کرده که در آن تعداد بیکاران حدود دو میلیون و 435هزار و 717 نفر اعلام شده است.

قسمت تلخ ماجرا اما اینجاست که به گواه آمارهای این مرکز سهم جمعیت بیکار فارغ‌التحصیلان آموزش عالی از کل بیکاران 40/2درصد بوده است! با توجه به این که حدود 40درصد بیکاران کشور را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند این یعنی تعداد بیکاران فارغ‌التحصیل به روایت رسمی نزدیک به یک‌میلیون نفر بوده است.

دانشجوها را چه شد؟

روند تعداد کل دانشجویان آموزش عالی کشور نشان می‌دهد طی یک‌دهه گذشته تعداد دانشجویان ایرانی رو به کاهش است البته با بررسی روند 10 سال گذشته در سال‌هایی مانند سال تحصیلی 94-93 شاهد افزایش تعداد دانشجویان هستیم.

آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم نشان می‌دهد در سال تحصیلی گذشته سه میلیون و 182 هزار و 989 دانشجو در دانشگاه‌های ایران تحصیل می‌کرده‌اند که از این میان بیش از یک میلیون و 638 هزار دانشجو مرد و بیش از یک میلیون و 544 هزار دانشجوی زن بوده‌اند. نکته قابل توجه این که در سال تحصیلی 9493 تعداد دانشجویان ایران چهار میلیون و 811هزار و 581نفر بوده است. به این معنا که طی پنج سال گذشته بیش از 1/5 میلیون نفر از جمعیت دانشجویی کم شده است.

کارشناسی؛ پر جمعیت‌ترین مقطع

سهم دانشجویان کارشناسی همچنان با فاصله نسبت به مقاطع دیگر بیشتر است. در سال تحصیلی گذشته یک میلیون و 990هزار نفر یعنی 63/53درصد کل دانشجویان در دوره کارشناسی محصول به تحصیل بوده‌اند، 513هزار نفر معادل 16/13درصد دانشجوی کارشناسی‌ارشد هستند، 436هزار نفر معادل 13/71درصد در دوره کاردانی، بیش از 147هزار نفر یعنی 4/63درصد در دوره دکترای تخصصی و بیش از 95هزار نفر معادل 3درصد در دوره دکترای‌حرفه‌ای مشغول به تحصیل هستند. دانشجویان دکترای تخصصی در حالی بیش از 4 درصد کل دانشجویان سال گذشته را تشکیل می‌دهند که سال 90 این دانشجویان فقط یک‌درصد کل دانشجویان ایران بودند.

محبوب مثل علوم انسانی

حجم قابل توجهی از دانشجویان ایران در رشته علوم انسانی در حال تحصیل هستند و این تناقض شگفتی با میزان بیکاران این رشته دارد. این در حالی است که بیشترین داوطلبان چند سال اخیر در حالی مربوط به رشته علوم تجربی بوده که دانشجویان کنونی این رشته جزو کمترین‌ها هستند.

49/4درصد از کل دانشجویان ایران در رشته علوم انسانی تحصیل می‌کنند، 25/5درصد آنها مشغول تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی هستند، 7/6درصد در رشته علوم پزشکی، 7/3درصد در رشته‌های هنر، 6/5درصد در رشته‌های علوم پایه و 3/7درصد در رشته‌های علوم کشاورزی و دامپروری مشغول به تحصیل هستند؛ ظرفیت پذیرش دانشجویان رشته‌های مختلف یک‌دهه است که محل چالش بوده و بسیاری معتقدند کمبود کنونی پزشک عمومی در ایران حاصل نبود تعادل این ظرفیت‌هاست.

چه خبر از روان دانشجو؟

ورود به محیط دانشگاه را برابر با ورود به یک دوره تازه‌ای از زندگی می‌دانند، همین ناشناختگی برای بسیاری از دانشجویان همراه با اختلالات روانی بوده است. آن چه تحقیقات گذشته نشان می‌دهد دانشجویان در حال حاضر حداقل 5 برابر بیش از دانشجویان 10 سال قبل مبتلا به بیماری‌های سلامت روان هستند.

آمارهای مربوط به مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره نشان می‌دهد افسردگی، اضطراب، اختلال خواب و اختلال کم‌توجهی از رایج‌ترین موارد مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره دانشگاه‌های تهران بوده است. البته که این آمارها مربوط به پیش از دوران فراگیری کروناست و قطعا پس از فراگیری این اختلالات بیشتر شده است.

در یک فقره نمونه آماری باید بدانیم دانشجویان ایران در حالی سال تحصیلی تازه را آغاز کرده‌اند که بیش از یک‌سوم آنها یکی از افراد خانواده خود را به‌واسطه کرونا از دست داده‌اند!

ایران رکورددار دانشگاه‌داری

در ایران 2‌هزار و 640دانشگاه وجود دارد که از این میان سهم وزارت علوم از جمعیت دانشجویی 68درصد و سهم دانشگاه آزاد 32‌درصد است. این در حالی است که چین فقط 2‌هزارو481 و هند فقط هزار و 620دانشگاه دایر کرده است. این تعداد دانشگاه، حدود 5هزارمیلیارد تومان از بودجه کل کشور را می‌بلعد و نزدیک به 50‌درصد از جمعیت بیکار کشور را تولید می‌کند.

نکته دیگر اینجاست که در نهایت بدنه اداری ایران نخبگان را به حاشیه می‌راند و متوسط‌ها و فارغ‌التحصیلان رشته‌های غیرمرتبط را به خود جذب می‌کند. تعداد دانشگاه‌ها در اغلب کشورهای پیشرفته جهان زیر 500 دانشگاه است؛ به طوری که آلمان 412، انگلیس 291، کانادا 329، ایتالیا 236 و هلند 423 دانشگاه دارند. این در حالی است که برخی کشورهای اروپایی نظیر نروژ، سوئد، دانمارک، فنلاند و... زیر 100 دانشگاه تاسیس کرده‌اند.

در چه دانشگاهایی درس می‌خوانند؟

آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نشان می‌دهد 20/2 درصد معادل 682 هزار و 190 دانشجو در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، 13/4درصد معادل 450هزار و 570نفر در دانشگاه پیام نور، 9/4درصد معادل 315هزار و 898نفر در دانشگاه جامع علمی‌- کاربردی، 4/6درصد معادل 154هزار و 850نفر در دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای، 1/3درصد معادل 42هزار و 814نفر در دانشگاه فرهنگیان، 6/1درصد معادل 206هزار و 771نفر در دانشگاه‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 0/7درصد معادل 24هزار و 627نفر در دانشگاه‌های دستگاه‌های اجرایی، 35/6درصد معادل یک میلیون و 199هزار و 741نفر در دانشگاه آزاد اسلامی، همچنین 8/8درصد معادل 295هزار و 927 نفر در موسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مشغول به تحصیل هستند.

بیشترین دانشجویان مهاجر

دانشجویان دانشگاه‌های شریف، صنعتی اصفهان، تهران، صنعتی امیرکبیر، علم‌وصنعت و فردوسی مشهد بیشترین مراجعه را به وزارت علوم برای تحصیل در خارج از کشور دارند. ناصر مطیعی، مدیر کل وقت امور دانشجویان در سال گذشته گفته بود که سالانه حدود 40تا45هزار نفر از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی به دنبال تایید مدرک برای ترجمه و ادامه تحصیل در خارج از کشور هستند که بیشتر این دانشجویان در مقاطع تحصیلی دکتری و فوق‌لیسانس هستند.

این آمارها نشان می‌دهد برعکس آن چیزی که طرفداران آموزش‌عالی رایگان ادعا می‌کنند، این دانشگاه‌های دولتی هستند که بالاترین آمار فرار مغزها را به خود اختصاص می‌دهند و دلیل آن هم کیفیت بالاتر این دانشگاه‌ها و بالابودن شانس پذیرش دانشجویان آنها از سوی دانشگاه‌های کشورهای توسعه یافته است.

مقصد دانشجویان مهاجر کجاست؟

تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز 19هزار دانشجو در سال2003 میلادی به تراز 56هزار دانشجو در سال 2018 رسیده است.

در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با 37/2درصد، مشمولان بنیاد ملی نخبگان با 25/5درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با 15/4درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. از سال 2013 تا 2015 تعداد دانشجویان ایرانی در 10دانشگاه برتر آمریکا با اندکی افزایش همراه بوده و از 201نفر در سال 2013 به 240 نفر در سال 2015 رسیده است. از سال 2015 تا 2018 تعداد دانشجویان ایرانی در 10دانشگاه برتر آمریکا نیز کاهش اندکی یافته و از 240 دانشجو به 229 دانشجو در سال 2018 رسیده است.