مبادی متزلزل تجارت ایران
عمده کالاهای وارداتی ایران از مبادی اندک وارد می‌شود. تنها دو مقصد نخست حدود 60 درصد از واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین در میان 10 کشور نخست صادر کننده، کشورهایی قرار دارند که می‌توان گفت به لحاظ سیاسی چندان با ایران همسو نیستند. در عین حال کشورهای همسایه به جز امارات که مورد تایید دولت برای تعاملات تجاری هستند، نقش کمرنگی در واردات ایران دارند.
بر اساس داده‌های گمرک ایران و محاسبه‌های صورت‌گرفته، حجم مبادلات ارزشی و وزنی ایران با 20 مقصد تجاری ایران به شرح زیر خواهد آمد. نکاتی را که در آمار سه‌ماهه ایران به چشم می‌آید می‌توان به دو گروه ترکیب کشورها و نیز میزان و حجم مبادلات تقسیم کرد که هر کدام را می‌توان هم بر اساس واردات و صادرات بررسی کرد.
ترکیب کشورهایی که بزرگ‌ترین مبادی وارداتی ایران هستند در همان نگاه نخست تفاوتی عمده را با شرکای صادراتی نمایان می‌کند؛ در‌حالی‌که بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی ایران کشورهای همسایه یا به اصطلاح دولتمردان «همسو» هستند، بزرگ‌ترین واردکنندگان کالا به ایران ترکیبی کاملا متفاوت دارند و در میان کشورهایی قرار دارند که حداقل می‌توان گفت با ایران چندان «همسو» نیستند.
حضور آلمان، بریتانیا، سوئیس و هلند در ترکیب 10 شریک بزرگ وارداتی ایران به این معنی است که تقریبا نیمی از 10 کشوری که کالای موردنیاز ایران را تامین می‌کنند، کشورهایی هستند که تا حد زیادی به تحریم‌های ظالمانه و یکجانبه آمریکا علیه ایران پایبند هستند.
نکته قابل‌توجه این است که کشورهای تامین‌کننده کالا و واردکننده را می‌توان بخش اساسی تجارت خارجی دانست؛ با این استدلال که واردات یک کشور کالاهایی هستند که قابلیت تولید در داخل را ندارند و در مورد ایران به شکل مضاعف از اهمیت برخوردارند، چرا که علاوه بر این و با توجه به شرایط تحریمی منحصر به کالاهای اساسی و اقلام موردنیاز مبرم هستند.
نگاهی به ترکیب کالایی واردات از این کشورها روشن خواهد کرد که این کالاها به شکل دقیق چه هستند که خود مسائلی دیگر را روشن می‌کند و در مطلبی دیگر به‌تفصیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
این کشورهای غیر «همسو» که در پی خواهد آمد از نظر سیاسی نشان داده‌اند که چنانچه انگیزه آن وجود داشته باشد از دریغ کردن اساسی‌ترین کالاها در تجارت با ایران ابا ندارند. اما اینکه چنین کشورهایی همچنان بزرگ‌ترین تامین‌کنندگان کالاهای ایرانی هستند یا به این دلیل است که جایگزینی ندارند، یا می‌توان این دلیل را برای آن ذکر کرد که دولت علاقه‌مند است دلارهای خود را در کشورهای اروپایی خرج کند یا دیپلماسی اقتصادی دولت مبنی بر گسترش تجارت با کشورهای همسو و همسایه حداقل در بخش واردات کارآیی ندارد.
اگر این چهار کشور را کشورهای قرمز و کشورهای دوست را کشورهای سفید نام‌گذاری کنیم و حدوسطی مانند کشورهای نارنجی فرض بگیریم که نه مستقیما با ایران مواجهه سیاسی دارند و نه کاملا در رده کشورهای دوست قرار می‌گیرند. از کشورهای ده‌گانه واردکننده به ایران می‌توان امارات متحده عربی و هندوستان را در گروه نارنجی جای داد؛ نتیجتا تنها 4 کشور چین، ترکیه، عمان و روسیه را از میان 10 کشور تامین‌کننده کالای ایران در میان کشورهای دوست یا سفید طبقه‌بندی کرد.
عمان 1/ 1درصد از واردات ایران را تامین می‌کند، روسیه 3/ 3درصد و ترکیه 1/ 10درصد و چین به تنهایی 28درصد. به این معنی که این روابط همچنان به سیاق کنونی باقی بماند، کمتر از نیمی از تجارت ایران در زمینه واردات را می‌توان کاملا امن دانست. ترکیب کالاهای وارداتی ایران به‌تفکیک در مطلبی جداگانه نشان خواهد داد علاوه بر ارزش واردات، وزن کالاها نیز مواردی بسیار روشن‌کننده در پی دارد. در بخش صادرات، انتقادات همیشگی این صفحه را باید تکرار کرد: تعداد اندک شرکای تجاری، حجم پایین مبادلات و نیز ترکیب کالاهایی که عمدتا فرآورده و مشتقات و مواد خام و معدنی و نیمه‌معدنی هستند و عملا در میان تولیدات یک کشور قرار نمی‌گیرند.
تجارت کالایی ایران در بخش واردات
جز مطالبی که در مورد 10 کشور ابتدای هرم آمد،10 کشور دوم هرم وارداتی ایران مجموعا رقمی بسیار اندک از حجم تجارت ایران را تشکیل می‌دهند. اما نگاهی به ترکیب آن‌ها نشان می‌دهد ایتالیا، کره‌جنوبی، هنگ‌کنگ، سنگاپور، تایوان و اتریش 6 کشور کشور از 10 کشور نیمه دوم هرم 20کشوری ایران هستند، که می‌توان آن‌ها را در دسته‌بندی قرمز جای داد.
ردیف مناطق ویژه نمایان نمی‌کند مبدا واردات کجا بوده است و برزیل و مالزی را می‌توان در گروه زرد گذاشت و تنها شاید پاکستان از 10 کشور دوم هرم وارداتی ایران اختصاص به گروه کشورهای سفید دارد. مشکلی دیگر که به‌وضوح در هرم واردات همچنان که در هرم صادرات با آن روبه‌رو هستیم شکل قیفی ارقام آن‌هاست: دو کشور نخست واردکننده به ایران به تنهایی نزدیک به 60درصد از واردات ایران را تامین می‌کنند و سر بزرگ قیف ورادات ایران را درست می‌کنند که در ادامه بسیار باریک‌تر می‌شود و پایه قیف را شکل می‌دهد.
هرچند در مورد امارات متحده عربی می‌توان بااطمینان گفت که عمده کالاهای وارداتی ایران ری - اکسپورت می‌شوند و منبع آن‌ها کشوری جز امارات است، اما این مساله هیچ تغییری در این مطلب ایجاد نمی‌کند که تغییر جزئی سیاست این کشور می‌تواند ورود بخشی از کالاهای مورد نیاز ایران را با مشکل مواجه کند.
این مساله در زمانی مطرح می‌شود که به دلیل تحریم‌ها جایگزینی منابع وارداتی کشور بسیار دشوار است و قاعدتا این فهرست کنونی که از دهمین مورد به پایین دیگر عملا رو به صفر میل می‌کند تمام موارد ممکن هستند. این تحلیل یک ناسازه را مشخص می‌کند؛ انتقاد از تعداد اندک مبادی وارداتی ایران بر پایه این اصل که جایگزینی آن‌ها در تحریم بسیار دشوار است در واقع دو مساله نیستند، بلکه یک مساله هستند: تحریم تجارت ایران را به‌شدت محدود کرده است و تعداد کشورهایی که حاضر به تجارت با ایران هستند بسیار اندک است و از همین تعداد نیز عمدتا شرایطی متزلزل از نظر سیاسی با ایران قرار دارند.
نکته مهم‌تر آنکه این کشورها به هیچ عنوان با سیاست دیپلماسی اقتصادی مبتنی بر تجارت با همسایگان درمان نشده است. جز روسیه با سهم 1/ 3درصدی حتی یک کشور از اوراسیا نیازی از ایران را مرتفع نمی‌کند. در میان همسایگان نیز امارات متحده عربی را به دلیل پیش‌گفته نمی‌توان در گروه تامین‌کنندگان کالای ایران گذاشت، بلکه این کشور بیشتر حالت یک ورودی گمرکی به ایران است و پاکستان و ترکیه باقی می‌ماند که سهمی 1/ 10درصدی از تامین کالای وارداتی ایران دارد. امارات متحده عربی با 4میلیارد و 90میلیون دلار (با وزن 7/ 2میلیون تنی و سهم 2/ 29درصدی)، چین با 4میلیارد و 36میلیون دلار (با وزن 1/ 11میلیون تنی و سهم 79/ 28درصدی)، ترکیه با یک‌میلیارد و 538میلیون دلار (و وزن 840هزار تنی و سهم 1/ 10درصدی)، آلمان با 548میلیون دلار
(و وزن 220هزار تنی و سهمی 1/ 3درصدی)، هند با 501میلیون دلار ( با وزن 380هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی)، روسیه با 439میلیون دلار (با وزن 880هزار تنی و سهم 1/ 3درصدی)، بریتانیا با 226میلیون دلار (با وزن 416هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی)، سوئیس با 216میلیون دلار (با وزن 416هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی)، هلند با 198میلیون دلار (با وزن 321هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی) عمان با 196میلیون دلار (با وزن 420هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی و سهم 3/ 1درصدی)، ایتالیا با 183میلیون دلار (با وزن 183هزار تنی و سهم 3/ 1درصدی)، پاکستان با 175میلیون دلار (با وزن 140هزار تنی و سهمی25/ 1درصدی)، مالزی با 160میلیون دلار (با وزن 116هزار تنی)، کره‌جنوبی با 159میلیون دلار (با وزن 34هزار تنی و سهم 1/ 1درصدی )، هنگ‌کنگ با 138میلیون دلار (با وزن 79هزار تنی و سهم 99/ 0درصدی) سنگاپور با 133میلیون دلار (با وزن 182هزار تنی و سهم 95/ 0درصدی) برزیل با 107میلیون دلار (با وزن 153هزار تنی و سهم 76/ 0درصدی)، تایوان با 58میلیون دلار (با وزنی 22هزار تنی و سهمی 41/ 0درصدی)، اتریش با 53میلیون دلار (و وزنی 14هزار تنی و سهم 41/ 0درصدی)، اتریش با 53میلیون دلار (و وزن 14هزار تنی و سهم 38/ 0درصدی) و مناطق ویژه با 53میلیون دلار (با وزنی 74هزار تنی و سهم 38/ 0درصدی) عمده‌ترین واردکنندگان کالاهای ایرانی هستند.
تجارت کالایی ایران در بخش صادرات
در بخش صادرات وضعیت بسیار روشن‌تر از چیزی است که در واردات با آن مواجه هستیم. مقاصد صادراتی ایران بسیار اندک، حجم آن‌ها بسیار کوچک و سهم کشورها از آن بسیار نامتقارن است.
سه کشور نخست مقصد کالاهای ایرانی بیش از 40درصد از صادرات ایران را به خود جذب می‌کنند و ارقام چنان‌که مشاهده می‌شود، بسیار کوچک و در حد صرف نظر کردن هستند. در رتبه نخست مقاصد صادراتی چین قرار دارد که در سه‌ماهه نخست امسال 3میلیارد و 500هزار دلار (به وزن 4/ 11میلیون تن و سهم 8/ 18درصدی) کالای ایرانی وارد کرده است. پس از آن همسایه ایران، عراق، 2میلیارد و 384هزار دلار (به وزن 05/ 7میلیون تن و سهم 9/ 13درصدی) از ایران خرید کرده است. ترکیه سومین مشتری ایران یک‌میلیارد و 733هزار دلار (به وزن 08/ 4میلیون تن و سهم 7/ 10درصدی) از ایران کالا وارد کرده است. دیگر شریک عمده تجاری کشور، امارات، رتبه چهارم را دارد با صادرات یک‌میلیارد و 343هزار دلاری (به وزن 1/ 3میلیون تن و سهم 9/ 3درصدی) از ایران. هند 488میلیون دلار (با وزن 6/ 1میلیون تن و سهم 9/ 3درصدی) کالای ایرانی را در بازار خود جذب کرده است و پنجم شده است.
پاکستان با اندک اختلافی با هندوستان و با 437 میلیون دلار (به وزن 956هزار تن و سهم 5/ 3درصدی) ششمین مشتری ایران است و همسایه‌اش افغانستان 390هزار دلار (به وزن 967هزار تن و سهم 1/ 3درصدی) از ایران وارد می‌کند و رتبه هفتم را دارد. پس از آن عمان در رتبه هشتم مشتریان ایران قرار دارد و 269میلیون دلار (911هزار تن) کالا از ایران خریداری کرده است. اندونزی سهمی 262هزار دلاری (به وزن 504هزار تن و سهم 1/ 2درصدی) از صادرات ایران دارد و روسیه با 207میلیون دلار (508هزار تن و سهم 6/ 1درصدی) خرید سه‌ماهه خود از ایران دهم شده است.
تایلند جایگاه یازدهم را دارد و 120میلیون دلار (195هزار تن و سهم 97/ 0درصدی) کالای ایرانی به خاک خود وارد کرده است. همسایه شمالی ایران، آذربایجان، 118میلیون دلار (251هزار تن و سهم 96/ 0درصدی) واردات کالای ایرانی داشته است و دوازدهم شده، ترکمنستان 106میلیون دلار (335هزار تن و سهم 85/ 0درصدی) از ایران خرید کرده و رتبه سیزدهم این جدول را دارد، ارمنستان با 101میلیون دلار (به وزن 312هزار تن و سهم 86/ 0درصدی) چهاردهمین مشتری کالای ایرانی است.
ازبکستان نخستین کشوری است که در این جدول آمار واردات آن به زیر 100میلیون می‌رسد و 78میلیون دلار (به وزن یک‌میلیون و 163هزار تن و سهم 62/ 0درصدی) اجناس ایرانی وارد کرده است و پانزدهمین محل ورود کالاهای غیرنفتی ایران است.
غنا 56میلیون دلار (به وزن 117هزار تن و سهم 45/ 0درصدی) واردات از ایران دارد و تنها کشور آفریقایی حاضر در این فهرست 20تایی است که در جایگاه شانزدهم ایستاده است. گرجستان 47میلیون دلار (به وزن 69هزار تن و سهم 38/ 0درصدی) حجم واردات خود را به کالای ایرانی اختصاص داده است و هفدهمین مقصد صادراتی ایران است.
تاجیکستان، هجدهمین واردکننده اجناس ایران 47میلیون دلار (به وزن 36هزار تن و سهم 38/ 0درصدی) خرید از ایران داشته است. سوریه یکی مانده به آخر با 41میلیارد دلار (به وزن 110هزار تن و سهم 33/ 0درصدی) واردات از ایران قرار دارد و کویت، بیستمین مشتری ایران 38میلیون دلار (به وزن 108هزار تن و سهم 31/ 0درصدی) واردات از ایران انجام داده است.
--> اخبار مرتبط