مناسبات ایران و مصر به کدام سمت می‌رود؟

به گزارش مشرق، پس از آنکه ایران و عربستان سعودی بعد از پنج دور مذاکره در بغداد و سه دور مذاکره در مسقط، نهایتا در پکن برای از سرگیری روابط دیپلماتیک آن هم بعد از هفت سال و سه ماه قطعی روابط که یکجانبه از سوی عربستان قطع شده بود، توافق کردند، وضعیت ارتقای مناسبات ایران و مصر از سطح کنونی به تعیین سفیر هم سوژه رسانه‌ها شد و یکی از موضوعات تحلیل و تفسیر و پرسش از مقامات ایرانی.

این توافق که واکنش‌های زیادی را به همراه داشت، با واکنش مصری‌ها نیز مواجه شد و وزارت خارجه این کشور در بیانیه‌ای اعلام کرد که «مصر با علاقه این توافق را دنبال می‌کند و مشتاقانه منتظر است که توافق مذکور به کاهش تنش در منطقه کمک کند.» بعد از آن ریاست جمهوری مصر در بیانیه‌ای دیگر اعلام کرد: «مصر از این گام مهم و رویکرد عربستان سعودی در این زمینه تقدیر می‌کند». در این بیانیه آمده بود: «مصر منتظر است که این تحول انعکاس مثبتی بر سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایران داشته باشد و فرصتی باشد برای تأیید رویکرد ایران در اتخاذ سیاستی که دغدغه‌های مشروع کشورهای منطقه را در نظر می‌گیرد؛ به‌نحوی که فرصت‌های همکاری و تحکیم ارتباط مثبت بین کشورهای منطقه را ارتقا دهد تا مسیری برای روابط ترسیم شود که امید ملت‌های منطقه به شکوفایی و پیشرفت را در نظر بگیرد.»

چند روز بعد از توافق ایران و عربستان، ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه 22 اسفند 1401 در نشست هفتگی با خبرنگاران درباره مناسبات ایران و مصر هم گفت: 2 کشور برای هم در منطقه اهمیت قائلند و منطقه به ظرفیت مثبت و هم افزای ایران و مصر نیاز دارد. آخرین گفت‌وگوهای دوجانبه‌ای که بین مقامات 2 کشور انجام شد، در حاشیه اجلاس بغداد 2 در امان پایتخت اردن بود. گفت‌وگوهای کوتاه و در عین حال مثبتی بین وزیر خارجه کشور ما و با عبدالفتاح السیسی رئیس جمهور مصر در حاشیه این اجلاس انجام شد. ما قطعا در ارتباط با روابط با مصر معتقد به ضرورت برداشتن گام‌های جدید برای ارتقای مناسبات دو کشور هستیم. اما در هر صورت، همواره روابط سیاسی بین کشورها یک مسیر دوجانبه است و باید ببینیم که اراده طرف مقابل در مسیر دوجانبه چیست.

حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه هم در نشست خبری با رسانه‌ها در 28 اسفند 1401 گفت: در حاشیه نشست بغداد 2 در اردن گفت‌وگوی کوتاهی با آقای السیسی رئیس جمهور مصر داشتیم و بعد از آن از طریق دفتر حفاظت منافع در قاهره با برخی از مقامات مصر تبادل اطلاعات و گفت‌وگوهایی در مسیر چگونگی ارتقای مناسبات سیاسی دو کشور انجام شد. همواره مصر را کشوری مهم در جهان عرب می‌دانیم و از هرگونه توسعه و پیشرفت در مناسبات دو کشور استقبال می‌کنیم.

15 اردیبهشت ماه 2 منبع عراقی به وبگاه العربی الجدید گفتند که نمایندگانی از ایران و مصر ماه گذشته با یکدیگر در بغداد دیدار کرده‌اند. منابع عراقی با بیان اینکه سطح هیأت‌های مذاکره کننده پایین بود، یادآور شدند که دولت عراق تلاش دارد میانجی‌گری بین ایران و عربستان سعودی را در خصوص ایران و مصر نیز تکرار کند. آنها همچنین مدعی شدند که طرف ایرانی و مصری اصرار داشتند که خبر برگزاری این نشست به شکل رسمی اعلام نشود. در این نشست نماینده‌ای از طرف «محمد السودانی» نخست‌وزیر، «فؤاد حسین» وزیر خارجه و «قاسم الاعرجی» مشاور امنیت ملی عراق نیز حضور داشتند. در همین حال العربی الجدید به نقل از چند منبع مصری نیز نوشت که در هفته پایانی ماه مارس مقامات امنیتی ایران و مصر با یکدیگر بر سر امکان توسعه تدریجی روابط در آینده گفت‌وگو کرده‌اند.

یک منبع دیپلماتیک عراقی هم گفت که ایران و مصر به میانجیگری عراق پاسخ مثبت داده‌اند، اما هنوز نمی‌توان از پیشرفت در میانجیگری سخن گفت و عراق در تلاش برای برگزاری نشست دیگری بین دو کشور است. 28 اردیبهشت ماه نیز هم برخی منابع آگاه از دیدارهای امنیتی جدید بین مقامات مسؤول ایران و مصر با میانجیگری عراق در ماه ژوئیه آینده خبر دادند.

موضوع میانجیگری عراق بین ایران و مصر هم از جمله مواردی بود که 18 اردیبهشت ماه در نشست ناصر کنعانی سخنگوی دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران مطرح شد و وی با بیان اینکه «درباره اصل خبر نظری ندارم»، گفت: روابط ایران و مصر در سطح دفاتر حفاظت از منافع فعال است و همواره فعال بوده و تیم دیپلماتیک دو کشور در قاهره و تهران حضور دارند و به انجام فعالیت مشغولند و امکان تبادل پیام و گفت‌وگو از طریق دفاتر برقرار بوده و هیچ مانع و محدودیتی برای این گفت‌وگوها نداشتیم. ایران اعلام کرده برای گسترش روابط با کشورهای عربی و اسلامی هیچ محدودیتی ندارد و بلکه در اولویت سیاست خارجی ما قرار دارد و اراده قاهره برای افزایش سطح همکاری‌های دو کشور می‌تواند این مسیر را تسهیل کند.

* همواره از توسعه مناسبات با مصر استقبال کرده‌ایم

پس از آن هم حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با ایرنا گفت: دفاتر حفاظت منافع 2 کشور در تهران و قاهره فعال هستند و در رأس این دفاتر از هر 2 طرف فردی در سطح سفیر فعالیت می‌کند، لذا کانال رسمی برای تماس و ارتباط به طور مستقیم بین ما وجود دارد. البته برخی از کشورها هم تلاش‌هایی را به عمل می‌آورند که مصر و جمهوری اسلامی را تشویق کنند که روابط 2 کشور ارتقا پیدا کند. ما همواره از توسعه مناسبات تهران و قاهره استقبال کرده‌ایم. رؤسای نمایندگی‌های ما دیدارهای خوبی در دفاتر حفاظت منافع در تهران و قاهره دارند. دسترسی‌های خوبی به مقامات هر 2 کشور وجود دارد. امیدواریم که در چارچوب نگاه دولت آیت‌الله رئیسی برای توسعه مناسبات با کشورهای منطقه با کشور دوست و برادر مصر هم که در سیاست خارجی برای رابطه با این کشور اولویت قائل هستیم، شاهد ایجاد گشایش و برداشته شدن گام‌های جدید و متقابل باشیم.

رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران پیش از این و در فروردین ماه سالجاری در گفت‌وگویی با بخش انگلیسی شبکه الجزیره با اشاره به سفر سال گذشته خود به امان پایتخت اردن برای شرکت در نشست بغداد 2 گفته بود: در حاشیه نشست بغداد 2 در اردن گفت‌وگوی کوتاهی با آقای السیسی، رئیس جمهور مصر انجام شد. ما همواره از توسعه مناسبات با کشورهای مسلمان و کشورهای منطقه از جمله مصر و اردن استقبال کرده‌ایم و از هرگونه پیشنهاد و ابتکاری برای توسعه مناسبات استقبال می‌کنیم.

* شوشتری: به تازگی مذاکراتی درباره ارتقای روابط با مصر نداشته‌ایم

از سوی دیگر، «مهدی شوشتری» دستیار وزیر و مدیرکل غرب آسیا و شمال آفریقای وزارت امور خارجه در این باره به روزنامه خراسان گفت: به رغم قطع رابطه سیاسی بین ایران و مصر از سال 1358، نمایندگی‌های سیاسی 2 کشور در قالب دفتر حفاظت از منافع در 2 کشور فعال بودند و برخلاف دیگر دفاتر حفاظت منافع، کشور ثالثی در میان نیست و 2 کشور حضور مستقیم در پایتخت‌ها دارند. زمینه‌های همکاری هم به صورت تاریخی داشتیم؛ حتی در صحنه نهادهای بین المللی هم در بسیاری از موارد دارای اشتراک دیدگاه با مصر بودیم و هستیم و همکاری نزدیکی بین 2 طرف وجود دارد. در مقاطع زمانی مختلف تلاش‌هایی برای ارتقای روابط انجام شده، اما هیچ کدام به نتیجه مطلوب نرسیده است. ما به عنوان دستگاه دیپلماسی برای برقراری روابط با همه کشورهای اسلامی هیچ محدودیتی نداریم. البته این طبیعتا نیازمند خواست و اراده جدی طرف مقابل هم هست، اما به تازگی مذاکراتی درباره ارتقای روابط با مصر نداشته‌ایم.

وی درباره ورود گردشگران ایرانی به مصر هم اظهار داشت: بحث مجوز دولت مصر برای ورود گردشگران ایرانی به این کشور، در چارچوب کلانی بود که وزارت گردشگری مصر تسهیلاتی برای ورود اتباع کشورهای مختلف از جمله ایران داد که بر این اساس ایرانی‌ها می‌توانند به جنوب سینا وارد شوند و در بدو ورود در فرودگاه‌های این منطقه، روادید دریافت کنند؛ اما این کار مستلزم توافق بین آژانس‌های گردشگری 2 کشور است که تاکنون ابلاغیه‌ای درباره سازوکار اجرای این تصمیم از دولت مصر دریافت نکرده‌ایم. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه نیز پیش از این و در 21 فروردین ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران درباره تسهیلات روادیدی برای سفر گردشگری اتباع ایرانی به مصر گفته بود: از هرگونه تحول مثبت و رو به جلو در تقویت ارتباطات مردمی بین دو ملت ایران و مصر به عنوان دو کشور مسلمان و مهم در منطقه استقبال می‌کنیم. درباره سفر شهروندان مصری محدودیتی قائل نبوده و نیستیم و از هرگونه گشایش از سوی دولت مصر برای سفر شهروندان مصری به ایران استقبال می‌کنیم و نگاه ما مثبت به سمت آینده است.

شوشتری در پاسخ به این پرسش که با توجه به روابط خوب مصر با چین و عربستان آیا این 2 کشور در موضوع ارتقای روابط ایران و مصر میانجیگری خاصی داشته‌اند؟ گفت: ما در بحث روابط ایران و مصر موردی از نقش کشورهای ثالث و میانجی نداشتیم و اگر پیامی باشد به صورت مستقیم انتقال می‌دهیم.

مدیرکل غرب آسیا و شمال آفریقای وزارت خارجه درباره موانعی بر سر ارتقای روابط ایران و مصر از جمله تصویر خالداسلامبولی در خیابانی در تهران و... بیان کرد: در چندین مقطع زمانی که بحث احیای روابط ایران و مصر مطرح بوده، 2 طرف موضوعات مختلفی را روی میز گذاشتند و این 2 مورد از جمله این موانع یا موضوعات مورد مذاکره همیشه بوده و هست، اما تقلیل موانع و روابط به این 2 موضوع، دقیق و درست نیست. ما موضوعات مختلفی با طرف مصری داشتیم و داریم و اگر به مذاکرات احیای روابط برسیم باید موضوعات مختلف روی میز بیاید و درباره آن‌ها مذاکره و توافق و حل و فصل شود.

* عمانی‌ها پیشقدم شده‌اند؟

امروز (سه‌شنبه) دوم خرداد ماه العربی الجدید با اشاره به سفر اخیر «هیثم بن طارق» سلطان عمان به مصر و دیدارش با «عبدالفتاح السیسی» رئیس‌جمهور مصر به نقل از منابع دیپلماتیک گزارش داد که موضوع عادی سازی روابط ایران و مصر از جمله مهمترین موضوعاتی بوده که در این دیدار درباره آن گفت‌وگو شده است و «مصر اکنون و بار دیگر برای ارتقای سطح روابط دیپلماتیک با ایران تا سطح تبادل سفیر آماده شده است.»

به گفته این منابع، «گفت‌وگوی السیسی و سلطان هیثم حول موضوع روابط با ایران، پس از تماس تلفنی برخی مقامات مصری با همتایان ایرانی‌شان صورت گرفت؛ تماس‌هایی که در جریان آن‌ها موضوع توسعه روابط مصر و ایران بر پایه همکاری در چند زمینه از جمله سیاسی، راهبردی، امنیتی و برخی مسائل مرتبط با پرونده‌های ضروری منطقه‌ای مانند یمن، عراق، سوریه از جمله اقتصاد و بازرگانی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.»

در همین خصوص نیز یک منبع مصری گفت که این کشور از تلاش‌های میانجیگرانه عراق و عمان برای از سرگیری روابط با ایران استقبال می‌کند، اما در عین حال می‌خواهد جدیت ایران و اظهارات مقامات این کشور برای از سرگیری روابط را بسنجد. وی با تأکید بر اینکه، مرحله کنونی بسیار حساس است و 2 کشور محتاطانه عمل می کنند، بیان کرد که جهش مثبت در روابط تهران و ریاض با میانجیگری چین، می‌تواند فرصت بهبود روابط و توسعه آن را بین مصر و ایران هم فراهم کند.

پس از توافق ایران و عربستان، «عبدالله الاشعل»، دستیار سابق وزیر امور خارجه مصر هم در گفت‌وگویی عنوان کرد که «تداوم قطع روابط بین مصر و ایران مصلحت نیست. بلکه برعکس، منافع راهبردی قاهره در پس ازسرگیری این روابط نهفته است و این امر در صورت تحقق، به نفع دو کشور به ویژه طرف مصری خواهد بود».

وبگاه «الدبلوماسی»، 28 اردیبهشت ماه در یادداشتی به قلم «اشرف ابو عریف» نویسنده مصری نوشت که احتمالا سی و دومین اجلاس سران اتحادیه عرب شکل متفاوتی خواهد داشت و در جریان آن رایزنی‌هایی در خصوص توسعه روابط با ایران صورت خواهد گرفت. نویسنده افزود: «به نظر می‌آید سی و دومین اجلاس شاهد ازسرگیری روابط ایران با مصر، اردن، بحرین و مغرب باشد که این یک تحول بسیار خاص محسوب می‌شود و پیام‌های شوکه‌کننده‌ای برای آمریکا و اتباع آن به همراه دارد.»

* سیدافقهی: مثلث ایران، مصر و عربستان تشکیل شود

«سیدهادی سیدافقهی» تحلیلگر مسائل منطقه در این خصوص با اشاره به فراز و فرودهای زیادی که روابط ایران و مصر شاهد آن بوده، گفت: این روابط شاهد فراز و فرودهای زیادی بوده، از جمله در زمان جمال عبدالناصر رهبر فقید مصر که به اردوگاه چپ گرایش داشت و شاه برعکس کاملا سرسپرده آمریکا بود و در جنگ‌های مختلفی که مصر با رژیم صهیونیستی درگیر شد، شاه در کنار اسرائیل قرار داشت و حتی اعراب ما را سرزنش می‌کردند که شاه بنزین هواپیماهای جنگی اسرائیل را تامین می‌کرده است. انقلاب اسلامی هم با برقراری روابط مصر و رژیم صهیونیستی و امضای معاهده کمپ دیوید همزمان شد که در آن زمان روابط ایران و مصر قطع شد و هرگز ترمیم نشد و در تهران هم یکی از خیابان‌ها به نام «خالد اسلامبولی» کسی که انورسادات را اعدام کرد، نامگذاری شد.

وی در ادامه افزود: بعد از سرنگونی حکومت حسنی مبارک در راستای بیداری اسلامی که از تونس شروع شد و به مصر، لیبی و یمن کشیده شد، ایران احساس کرد فرصت مناسبی است و مقامات ایرانی پیام‌هایی را ارسال و دیدارهایی نیز بین مقامات عالیرتبه ایران با مقامات مصری صورت گرفت و حتی مقام معظم رهبری در یکی از خطبه‌های نماز جمعه برای کمک به مردم مصر و ایستادن در کنار این مردم و انتقال تجربیات و ظرفیت‌های ایران در خدمت مردم مصر بدون هیچ‌گونه پیش شرطی اعلام آمادگی کردند. در آن زمان اخوان المسلمین بر سر کار بودند و احساس می‌کردیم با آنها قرابت دینی و فرهنگی داریم، ولی به دلیل فشارهای آمریکا از یک سو و پایبند بودن اخوان به کمپ دیوید، آنها هیچ وقت روی خوشی برای ارتقای روابط از سطح حافظ منافع به سطح کارار یا سفارت از خود نشان ندادند.

سیدافقهی ادامه داد: بعد از کودتا در مصر که محمد المرسی به زندان رفت و السیسی بر سر کار آمد، السیسی محافظه کارانه برخورد کرد و چهره گشاده نشان نداد. این در حالی است که ایران در مدت زمامداری السیسی، هرگز موضع بد و خصمانه‌ای علیه او و دولتش نداشت. البته این موضوع از نظر السیسی دور نمانده، ولی متاسفانه همچنان سطح روابط در سطح حافظ منافع باقی ماند و شاهد تحولی در این خصوص نبودیم.

وی با اشاره به توافق ایران و عربستان برای از سرگیری مناسبات دیپلماتیک خاطرنشان کرد: با مصالحه ایران و عربستان، ابتدا مصری‌ها قدری حساسیت نشان دادند، ولی خیلی در ادبیات رسانه‌ای و رسمی و اظهارات مقامات این کشور شاهد استقبال آنچنانی نبودیم. خیلی‌ها تصور می‌کردند مصری‌ها استقبال نشان داده و برای ارتقای روابط اعلام آمادگی می‌کنند.

این کارشناس مسائل منطقه گفت: در این شرایط جدید مصالحه و تاثیر بازگشت روابط بین ایران و عربستان بر فضای منطقه شاهدیم که گفت‌وگوها درباره وضعیت یمن در حال انجام است، تبادل اسرا صورت گرفته و قدری از فشارها بر مردم یمن کاسته شده و فرودگاه صنعاء هم فعال‌تر شده است. از سوی دیگر شاهد استقبال از بشار اسد و نقش سوریه در اجلاس سران اتحادیه عرب در جده بودیم. علاوه بر این، در مسئله عراق و در سپهر سیاسی این کشور شاهد تغییراتی هستیم و همچنین در مورد لبنان این امید وجود دارد که جریان‌های وابسته به عربستان با جریان مقاومت دور یک میز بنشینید و درباره انتخاب رئیس جمهور توافقی به نتیجه برسند. در این شرایط امیدبخش و رو به مصالحه، مسئله مصر بیرون ماند.

وی با بیان اینکه نمی‌توان مصر را در ژئوپلتیک منطقه با توجه به امکانات، جمعیت و سوابق تاریخی و انقلابی و نقش آن در جهان عرب، نادیده گرفت، افزود: ایران تمایل زیادی دارد که ارتقای روابط با مصر رخ دهد. چرا که ظرفیت‌های ما و مصری‌ها خیلی بیشتر از عربستان است و روابط تاریخی و کهن 2 کشور این موضوع را نشان می‌دهد. 2 ملت مصر و ایران خیلی به هم نزدیک بودند، اکثر مردم مصر پیرو مذهب شافعی هستند و اگر بعد از مصالحه صورت گرفته با عربستان، با مصر نیز مصالحه صورت بگیرد و مثلث ایران، مصر و عربستان را تشکیل دهیم، قطعا در مناسبات منطقه و تشکیل جبهه در مقابل رژیم صهیونیستی موثر خواهد بود. این تحلیلگر مسائل غرب آسیا و شمال آفریقا به ظرفیت‌های موجود در مناسبات ایران و مصر نیز اشاره کرد از جمله در حوزه توریسم دینی و سیاحتی و افزود: ارتقای روابط بین ایران و مصر موقعیت ممتازی را ایجاد خواهد کرد و معادله جدید ژئوپلتیکی و راهبردی در سطح خاورمیانه و شمال آفریقا را ایجاد می‌کند و این پل مجددا زده خواهد شد.

سیدافقهی همچنین به موضوع ترکیه نیز اشاره کرد و گفت: ترکیه در حال ترمیم روابط خود با سعودی‌ها و همچنین در حال گفت‌وگو با مصری‌هاست و ملاقات‌هایی نیز بین مقامات ترکیه و مصر انجام و از سوی دیگر دولت ترکیه محدودیت‌هایی را برای اخوان المسلمین در این کشور ایجاد کرده که از آن جمله توقف فعالیت شبکه‌های تلویزیونی اخوان در ترکیه است.

به گفته وی مصری‌ها بعد از مصالحه ایران و عربستان، به موضوع مصالحه با ایران حساس‌تر شده‌اند.

* نیاز مصر به ایران

این تحلیلگر مسائل منطقه درباره اینکه آیا به اعتقاد شما مصری‌ها اقدام به ارتقای روابط با ایران خواهند کرد؟ گفت: اگر مصری‌ها واقعا آمادگی نشان دهند که روابط خود را با ایران ارتقا دهند، کار عقلانی کردند چون می‌بینند منطقه و جهان در حال تغییرات جدی است، هم در سطح امنیتی و مخصوصا در سطح اقتصادی.

وی با بیان اینکه مصر بعد از آشتی با رژیم صهیونیستی و معاهده کمپ دیوید آسیب دید و وضعیت اقتصادی این کشور ضربه خورد، اظهار داشت: مصری که صادرکننده پنبه بود، الان باید دستش به سمت صندوق بین‌المللی پول و... دراز باشد تا چند میلیون دلار به آن ببخشند یا بتواند قرض کند.

سیدافقهی با اشاره به کدورت ایجاد شده در روابط مصر و عربستان خاطرنشان کرد: اگر این کدورت‌ها برطرف و مثلث عربستان، مصر و ایران شکل بگیرد، مصری‌ها باید از ارتقای روابط با ایران استقبال کنند، چرا که ارتقای روابط به سود مصری‌ها خواهد بود، چون نیاز به نفت و فناورهای جدید دارند تا خود را به کاروان توسعه و تحولات منطقه برسانند وگرنه مصر عقب می‌افتد و آسیب جدی می‌بیند و ممکن است شاهد تحولاتی مثل سودان در مصر باشیم. زیرا اخوان المسلمین آرام نمی‌نشینند و مردم هم در خصوص مسئله اقتصادی حساس هستند.

وی افزود: معتقدم مصری‌ها باید در روابط‌شان با ایران تجدیدنظر کرده و از معادله جدید و پیشنهاد عمانی‌ها استقبال کنند. تصور می‌کنم عمانی‌ها در میانجیگری خبره و زبده هستند و به قول غربی‌ها پستچی‌های امین و خوبی هستند و همانطور که بین ما و آمریکا و سعودی‌ها نقش خوبی ایفا کردند، می‌توانند در این خصوص نیز نقش ایفا کنند. پیش‌بینی می‌کنم مصری‌ها خود را آماده می‌کنند، ولی نرخ می‌خواهند که از ایران چه بگیرند و چه بدهند.