نگاهی به سیر تحول شعر آیینی از ایران تا هند

وبینار علمی فرهنگی «مرثیه سرایی در ایران و هند»، با ارائه 17 مقاله از سوی استادان و پژوهشگران برجسته حوزه تاریخ و ادبیات دینی از مراکزی چون دانشگاه های لکنوی هند و همچنین دانشگاه‌های گیلان و شهید بهشتی ایران و مرکز مطالعات ایرانی لندن به صورت مجازی از طریق اسکاری روم برگزار و به صورت زنده از پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور پخش شد.

سیر تحول مرثیه سرایی

در ابتدای این وبینار غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران با ارائه مطلبی با موضوع «تحول گفتمانی مرثیه سرایی در ایران و هند» طی سخنانی گفت: مرثیه سرایی بر حضرت امام حسین که رسم دیرینه شیعیان است با شعر فارسی دری کمابیش همزاد و هم تاریخ است. از دیرباز تا کنون شاعران بزرگ در واقعه کربلا مرثیه سرودند. اما غالبا گفتمان مسلط و غالب در مرثیه‌های گذشته که اوج آن در دوران قاجار دیده می‌شود، حاوی غم، اندوه، مصیبت و غصه بوده است، ولی از آغاز دهه 40 تا کنون به تدریج یک تحول گفتمانی در زبان مرثیه در شعر فارسی پدید آمد و مرثیه عاشورایی از گفتمان مصیبت به گفتمان حماسه متحول شد.

وی با خوانش نمونه‌هایی از مرثیه‌های «مصیبت» و «حماسه» گفت: این تحولی که در روزگار ما پدید آمده، یک تحول خود به خودی نبود. بلکه خوانش دیگری از دین و کربلا توسط امام خمینی (ره) ارائه شد که در ادامه به انقلاب اسلامی منجر شد و در دفاع مقدس به اوج رسید. این تحقق عینی موجب تحول ذهنی شاعران ما شد.

سیر ترکیب بند سرایی در شعر عاشورایی

در ادامه علیرضا قزوه با ارائه موضوعی با عنوان «قالب ترکیب بند و سهم آن در مراثی عاشورایی در ایران و هند» به اولین جرقه‌های پیدایش ترکیب بند سرایی در ادب فارسی پرداخت و با ذکر نمونه هایی به تشریح سهم ترکیب بندسرایان سبک های مختلف ادبی از سبک خراسانی، عراقی، مکتب وقوع، سبک هندی تا دوره بازگشت و دوره معاصر پرداخت.

وی با اشاره به ترکیب مشهور محتشم کاشانی در رسای امام حسین (ع) گفت: قطران تبریزی از نخستین ترکیب بند سرایان ادبی ما بوده است؛ ترکیب بند از ابتدا بیشتر در مسیر مدح، پند و اندرز حرکت می‌کرده که در ادامه مرثیه و سوگ نیز به آن اضافه شد و این قالب ادبی بخصوص بعد از محتشم قالب خاص سوگ و مرثیه به خود گرفت. البته شاعرانی چون خاقانی، راوندی، کمال الدین اسماعیل، بابافغانی و... بر محتشم تاثیر گذاشته اند.

همچنین احسان الله شکرالهی، رئیس مرکز تحقیقات زبان فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو نیز طی ارائه مطلبی با عنوان «نگاهی به گنجینه الاسرار عمان سامانی» به نگاه عارفانه و عاشقانه سراینده این کتاب اشاره کرد و آن را یکی از جاودانه های شعر عاشورایی زبان فارسی دانست.

بررسی اشتراکات مرثیه سرایی در ایران و هند

ادامه این وبینار علمی به سخنان محمد علی ربانی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی اختصاص داشت که وی با اشاره به «دوره های شعر عاشورایی در ایران و سیر تاریخی آن» گفت: نکته اساسی و قابل توجه در این حوزه تاثیرگذاری و شباهت های مرثیه سرایی در ایران و هند است. به دلیل مناسبات تنگاتنگ مردم شبه قاره با فرهنگ و ادب فارسی و همچنین ارادت مردم این منطقه به اهل بیت پیامبر (ص) و امام حسین (ع)، گونه های ادبی فارسی از جمله مرثیه سرایی نیز در میان مسلمانان و شاعران پارسی گو و اردوسرای هند نیز رواج داشته است و مراثی عاشورایی هند بیشتر از هر جا تحت تاثیر مراسم و مراثی آیینی ایران بوده است.

وی افزود: تقریبا تا نیمه های سده نوزدهم، شاعران طراز اولی در آسمان ادبیات اردو ظهور کردند که توانستند با نوآوری‌ها و ابتکارات خود به غنای بیشتر و جایگاه ویژه این نوع ادبی در ادبیات اردو نقش مهمی ایفا کنند. شاعرانی چون میرزا محمدرفیع سودا، میرتقی میر، سکندر پنجابی، غلامعلی مصحفی همدانی و غیره، در دهلی، و میرخلیق، میرزا فصیح، میان دلگیر، میرضمیر، میرانیس، میرزا دبیر، میرمونس، میر انس و غیره، در لکنهو، از مهمترین و مشهورترین مرثیه سرایان اردو محسوب می شوند که آثار ارزشمندی از خود برجای گذاشته اند.

بررسی مرثیه در دوران قاجار و مکتب ادبی لکنهو

احمد خاتمی، رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی نیز در این وبینار سخنان خود را با تشریح موضوع «مرثیه در دوره قاجار» ارائه دادند و به سهم شکوهمند قاجار در مراثی اهل بیت بخصوص در زمینه نوحه ها و تعزیه ها اشاره کردند و از برجستگان ادبی این دوره بخصوص یغمای جندقی و سهم او در نوحه سرایی یاد کردند.

«سهم مکتب ادبی لکنهو در مرثیه سرایی» نیز عنوان مطلبی بود که از سوی عباس رضا نیر، رئیس گروه زبان و ادبیات اردو دانشگاه لکنهو در این وبینار ارائه شد. وی با معرفی بزرگان و برجستگان شعر مراثی در لکنهو به شاخص ترین آنها یعنی میرزا دبیر و میرزا انیس که هر دو در یک روزگار می زیستند و مکتب ادبی میرانیس و میزا دبیر در مراثی هند بسیار معروف است و طرفداران و پیروان زیادی هم دارد، اشاره کرد.

سبک تازه‌ای از مرثیه‌سرایی با بهره‌گیری از آیات قرآن

در ادامه برنامه «معرفی مرثیه سرایان ناشناخته سرزمین جونپور هند» توسط مهدی باقرخان، شاعر و پژوهشگر شهر جونپور ارائه شد. وی در این باره گفت: جونپور دارای پیشینه تاریخی، ادبی و تاریخی با عناوینی چون شیراز هند است. یکی از مرثیه سرایان نامدار این شهر سید محمد محسن بن سید ناصرعلی متخلص به محسن جونپوری است. محسن جونپوری در هنر مرثیه خوانی و مرثیه سرایی، افتخار شاگردی میرانیس، میرانس و میر مونس را داشت. تقریبا 20 سال از محضر میرانیس استفاده کرده بود. در اوایل روزگار، قبل میرانیس با حضور ایشان مراثی خود را قرائت می کرد که ما به اصطلاح به آن پیش خوانی می گوییم.

وی ادامه داد: محسن جونپوری بیش از 60 مرثیه سروده است، اما بیشتر آنها نسخه های خطی است و پیش نوادگان ایشان نگهداری می شود. به دلیل عدم معرفی در مجامع دانشگاهی و نهادهای ادبی، هنوز چاپ و انتشار نیافته است. وی در سال 1912 در کربلا فوت شد و در همانجا مدفون است. پسر وی سید محمد احسن که او هم در سفر کربلا درگذشت نیز شاعر و مرثیه سرایی بود و 3 مرثیه از او پیش وراث شان محفوظ است. نوه سید محمد احسن سید محمد محسن حسان جونپوری در سال 1918 متولد شد و در سال 1989 درگذشت و نوه دیگری بنام سید علی مصطفی جونپوری هر دو مرثیه می گفتند.

مهدی باقرخان افزود: مصطفی جونپوری نیز در سن 27 سالگی درگذشت. حدود 15 سال مرثیه سروده بود، تخلص ادبی او "زوار جونپوری" بود و مصطفی جونپوری برخلاف اسلاف و قدما نه تنها صرفا تقلید نمی کرد بلکه از نظر مفهوم و محتوا نه قالب و ساختار، سبک تازه ای را ایجاد کرده بود. سبکی که از آیات قرآنی زیاد استفاده می کرد.

بزرگترین شاعر اردو، وامدار محتشم کاشانی

در ادامه سید تقی عابدی محقق و پزشک هندی ایرانی مقیم کانادا به ارائه مطلبی با عنوان "سهم دبیر و میرانیس در مرثیه سرایی هند" پرداخت و گفت: مراثی فارسی و اردوی هند تحت تاثیر مراثی ایران بخصوص ترکیب بند محتشم کاشانی و هفت بند حسن کاشی بوده است و بزرگترین شاعر اردو زبان ما میرتقی میر، ترکیب بند محتشم را عینا به زبان اردو ترجمه کرده است.

تحلیل عرفانی غزل «کجایید ای شهیدان خدایی مولانا» توسط حجت الاسلام سید سلمان صفوی، رئیس مرکز آکادمی مطالعات ایرانی لندن بخش دیگر این برنامه بود که وی برخلاف تقسیم بندی‌های رایج شعری، جنبه های عرفانی مراثی عاشورایی را از با اهمیت ترین جنبه هایی دانستند که باید شاعران بدان توجه کنند.

همچنین «تحلیل ترکیب بند محتشم کاشانی به زبان انگلیسی» توسط حجت الاسلام سید صدرالدین صفوی، از آکادمی مطالعات ایرانی لندن، به زبان انگلیسی ارائه شد که وی بیت های یک بند از ترکیب بندهای عاشورایی را به زبان انگلیسی ترجمه و تحلیل و تشریح کردند.

نگاهی به سیر تحول شعر آیینی

غلامرضا کافی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز در این بر نامه به ارائه مطالبی درباره «دوره های شعر عاشورایی در ادبیات فارسی؛ ویژگی ها و نام آوران» و با ذکر مثال‌هایی به تشریح موضوع پرداخت. وی شعر آیینی را به چند دوره تقسیم بندی کرد و با اشاره به نام‌آوران در هر دوره و ویژگی شعر آنها گفت: ابتدا دوره «رواج حماسه‌نامه‌های دینی» که با ابن حسام خوسفی آغاز شده بود، در دوره صفویه ادامه یافت و در این عصر بر شخصیت‌های عاشورا متمرکز شد که از آن جمله به مختارنامه (عبدالرزاق بیگ دنبلی - وفات 1243)، حمله راجی (بمانعلی راجی کرمانی)، داستان علی اکبر (محمد طاهر بن ابوطالب -1298) و جنگ‌نامه (آتشی -1271) می‌توان اشاره کرد.

وی در ادامه به دوره «رواج منظومه‌های عرفانی» پرداخت و گفت: حادثه عاشورا از آن جهت که دارای ابعاد مختلف ارزشی است، از بدو وقوع تاکنون با قرائت‌های متنوع و گاه متضادی رو به رو بوده است. قرائت عرفانی از عاشورا یکی از خوانش‌ها به حساب می‌آید که در عهد قاجاریه شکوه خاصی دارد. از منظومه‌های عرفانی این دوره می‌توان به آتشکده نیر (نیر تبریزی - وفات1312)، زبده الاسرار (صفی علی شاه اصفهانی - وفات1316) و گنجینه اسرار (عمان سامانی - وفات1322) اشاره کرد. همچنین از اثر ارزشمند شمس‌الشعرا، میرزا محمد علی سروش اصفهانی (وفات 1285) یعنی (روضه‌الانوار) که مقدم این آثار است، غافل نباید بود.

«احیاء قالب‌ها در شعر آیینی» دوره دیگری بود که کافی به آن اشاره کرد و گفت: یکی از خدمات شعر آیینی به شعر فارسی، احیای برخی قالب‌ها در این عهد است. علاوه بر آن که دوره قاجاریه سبب رونق غزل آیینی و عاشورایی شده است، احیای قالب‌هایی نظیر مستزاد، مسمط و بحرطویل را نیز به خود دیده است و قالب نوحه نیز در این عصر پدید آمده است. در این میان نقش «یغمایی جندقی» از همه بیشتر است. یغما یکی از بزرگ‌ترین شاعران عاشورایی تا به امروز به حساب می‌آید که تقریبأ دو سه بدعت‌کاری در شعر آیینی خاص اوست.

مرثیه سرایی حسینی در سرزمین هندوستان

در ادامه فرزانه اعظم لطفی، عضو هیات علمی دانشکده زبانها و ادبیات خارجی و مطالعات هند دانشگاه تهران طی سخنان به موضوع «فرهنگ مراثی دهرمیندر نات» پرداخت و گفت: چکامه سرایی در خاندان مبارکه اهل بیت در هندوستان به قدمتی 800 ساله می رسد که هر ساله از 29 ذی الحجه علی الطلوع آغاز می گردد و تا 8 ربیع الاول به طول می انجامد. در تمام جای جای هند کبیر هر انسان آگاهی که به درک گفتمان پارادوکسیکال حسینیت و یزیدیت رسیده است و تفاوت خیر و شر و حق و باطل را دریافته است از هر مذهب و عقیده و ایده ای که باشد به سالار شهیدان به پاس ادب و عقیدت سر تسلیم فرود می آورد. مها دیو پرشاد عاصی لکهنوی و گوپی نات امن لکهنوی و دهرمیندر نات سلاله دوستداران اهل بیت و چهره های ماندگار اهل هنود، حماسه انسانیت و بشریت، نه حماسه قومیت، گفتمان سخن و عمل حسین (ع) را در سه نسل در میان ملت خود با سرودن حمد و ثنا و نعت و منقبت و مرثیه و سلام سرایی در تاریخ هندوستان زنده نگه داشته اند.

ارائه مطلبی با موضوع «سیر تطور تاریخی مرثیه» توسط محمود مقدس، استاد گروه معارف دانشگاه گیلان به زبان انگلیسی؛ «تاریخچه آغاز و رشد مرثیه سرایی در ایالت بیهار هند» توسط سلطان آزاد، نویسنده و محقق از ایالت بیهار هندوستان؛ "بازخوردهای فرهنگ شیعی و نماد عاشورا در دیپلماسی جمهوری اسلامی» توسط رضا سیمبر، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه گیلان؛ «مرثیه سرایان غیر شیعه اهل بیت (ع)» توسط محمدعلی خزانه دارلو، استاد گروه ادبیات فارسی دانشگاه گیلان و «نات امن و مرثیه سرایی اردو وی» توسط کلیم اصغر از گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه دهلی نو از دیگر مقالات ارائه شده در این وبینار علمی بود.

در پایان این وبینار علمی که به دبیری نغمه مستشارنظامی اجرا شد، به ارائه دهندگان اثر در این برنامه گواهینامه شرکت در وبینار علمی - فرهنگی «مرثیه سرایی ایران و هند» از سوی رایزنی فرهنگی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو، اعطا و اعلام شد که آثار برگزیده این وبینار در قالب کتاب چاپ و منتشر خواهد شد.

• غلامعلی حداد عادل
• رایزنی فرهنگی ایران
• دانشگاه تهران
• محتشم کاشانی