پاشنه آشیل تهران هنگام زلزله کجاست؟

وب‌گاه عرشه آنلاین 1401/12/06 - 13:38 مشاهده در مرجع

بافت فرسوده حتی بدون زلزله، پاشنه آشیل تهران است، چرا که در بافت فرسوده می‌تواند اتفاقاتی مانند پلاسکو در دی ماه 1395 رخ دهد. ما مناطقی در تهران مانند بازار داریم که مطالعات نشان می‌دهد که روزانه بین ساعت 9 تا 14 جمعیتی بین 1.5 تا 3.5 میلیون نفر در بازار گردش و فعالیت می‌کنند.

رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله هشدار داد: در تهران، جمعیت دو برابر وضعیت در معرض زلزله ترکیه است. بنابراین خطر زلزله و آسیب‌های ناشی از آن در حالت مشابه در تهران، دو برابر آن چیزی است که در ترکیه مشاهده کردیم.

تمرکز 17.5 میلیون نفر در تهران و البرز

مهدی زارع «رییس مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران» در این نشست مجازی گفت: اگر به نقشه لرزه خیزی تهران توجه کنیم، می‌بینیم که زلزله‌های تهران بیشتر در منطقه شرقی و بخش‌هایی هم در شمال آن رخ داده است. البته زلزله‌های مهم که در 6 سال اخیر رخ داده، یکی زلزله مِلارد در 29 آذر 1396 و دیگری زلزله فیروزکوه در 18 اردیبهشت 1399 بوده است.

استقرار 2میلیون نفر روی خطرناک‌ترین گسل تهران!

در این‌که ایران کشور لرزه خیزی است تردیدی نداریم، در مناطق مختلف کشور گسل‌های فعال وجود دارند و قرار نیست اصلاً در ایران زندگی نکنیم چرا که این گسل‌ها فعال هستند. می‌توانیم تمرکز جمعیتی را به مکان‌هایی کم خطری هدایت کنیم.

استقرار جمعیتی بیش از 2 میلیون نفر روی گسل تهران بسیار خطرناک است و عمدتاً در50 سال گذشته این اتفاق رخ داده است و دولت‌ها می‌توانستند مقرراتی را اعمال کنند تا تمرکز جمعیتی در شمال و حاشیه تهران کمتر باشد و جمعیت میلیونی بیش از 5 میلیون نفر در این منطقه مستقر نشود.

تهران چقدر در برابر زلزله احتمالی تاب آوری دارد؟

باید مطالعه تفصیلی تاب آوری با سنجش پارامترهای مختلف در تهران داشته باشیم، این تاب آوری می‌تواند در جنبه‌های فنی، اجتماعی و جنبه های اقتصادی و سازمانی بررسی و سنجش شود، در شهر سان فرانسیسکو همین تحقیقات انجام شد و براساس آن پژوهش به این دست یافتند که کدام بخش ها آسیب پذیرتر بوده و چه اقداماتی باید در بلند مدت و کوتاه مدت انجام شود و اگر زلزله‌ای به وقوع پیوست نیازمند چه اقداماتی در مرحله پاسخ با چه اولویت‌هایی هستند.

تهران چنین مطالعه ای نداشته است، تنها چند بررسی موردی در زمینه های خاص انجام شده است، مانند بررسی میزان تاب آوری فیزیکی یک محله تهران و یا مجموعه ای سازمان ها، در این بررسی‌ها و مطالعات تاب آوری تهران از مجموع 100 درصد تنها 20 درصد و حتی پایین تر بوده است.

بافت فرسوده، پاشنه آشیل پایتخت / زلزله چه بلایی بر سر بازار تهران می‌آورد؟

باید تأکید کنم بافت فرسوده حتی بدون رخداد زمین لرزه پاشنه آشیل تهران است، چرا که در بافت فرسوده می‌تواند اتفاقاتی مانند پلاسکو در دی ماه 1395 رخ دهد. ما مناطقی در تهران مانند بازار داریم که مطالعات نشان می‌دهد که روزانه بین ساعت 9 تا 14 جمعیتی بین 1.5 تا 3.5 میلیون نفر در بازار گردش و فعالیت می‌کنند.

یکی از پرتراکم ترین مناطق تهران، بازار به شمار می رود و اینکه حادثه زلزله چه زمانی رخ دهد شاید بد نباشد به زلزله دوم ترکیه که ساعت 13.24 دقیقه عصر رخ دهد اشاره ای کنیم. برخی اوقات ممکن است زلزله ها در ساعاتی غیر از شب رخ دهد و کانون زلزله همجوار محل‌هایی باشد که بسیارآسیب پذیرترند.

بنابراین بافت های فرسوده و تراکم جمعیت و گردش جمعیت در پهنای فرسوده می توانند به مراتب اتفاقات بعدی را برای ما بدتر کنند، راه چاره این است که با یک نگاه علمی و مرحله ای دست به اقداماتی بزنیم تا به تدریج میزان ریسک را در تهران کاهش دهیم، با این اقدام می‌توانیم مانع ایجاد ریسک‌های جدید در تهران نیز شویم. بنابراین با این مجموعه عملکردها باید مانع اعطای مجوز برای احداث آسمان خراش های چند طبقه در مناطق بسیار پرتراکم در بافت های فرسوده بشویم.

لزوم بررسی تاب آوری ساختمان‌های امدادی

ممکن است مناطقی که سازمان‌های امدادی و نهادهای تصمیم ساز در بحران های طبیعی و غیر طبیعی قرار دارند شاید روی گسل قرار نداشته باشند اما بنای سازمان‌ها بنای مناسبی نباشد، بهتر است ساختمانهای این سازمانها در یک برنامه ای مدون بررسی شوند و مشخص شود هر کدام از مجموعه‌های هلال احمر، وزارت کشور، بهداشت و پلیس.... که خط اول مواجهه با بحران و سوانح هستند چقدر از امکانات و نیروی انسانی و دارایی هایشان در معرض ریسک های بالاتر هستند و اینها باید در اولویت قرار داده شوند تا میزان ریسک کاهش یابد.

یکی از درس‌هایی که از زلزله و سونامی ژاپن به دست آمد این بود که ایمنی زیر ساخت‌های سازه‌ها و تجهیزات زیر ساختی پایه تاب آوری است و اگر بیمارستان‌ها، مرکز اوژانس و نیروهای امدادی و پایگاه های آتش نشانی و... که زیر ساخت‌های اصلی آن شهر هستند در زلزله فرو نپاشند می توانند در حداقل زمان به شرایط عادی برگردند.

وضعیت لرزه خیز ی تهران تا آخر فوریه 2018

این استاد زلزله شناسی درباره اهمیت زلزله در استان تهران و البرز بیان کرد: اگر به نقشه جمعیت و توزیع آن در تهران توجه کنیم، می‌بینیم که قسمت زیادی از تمرکز جمعیت در منطقه شمال ایران مربوط به تهران و اطراف آن است. در رشته کوه‌های زاگرس در 1401 حدود 21 میلیون جمعیت داریم و در حالی‌که در استان تهران و البرز در همین سال حدود 17.5 میلیون نفر جمعیت ساکن هستند. خطر زلزله در تهران بالاست، زیرا گسل‌های مختلفی در این منطقه وجود دارد.

یک گسل فعال که از شمال تهران عبور می‌کند، در چند دهه اخیر زلزله‌ای نداشته و این نشان دهنده نبود لرزه‌ای است. نبود لرزه‌ای در مناطقی وجود دارد که مدت‌هاست زلزله‌ای در آن رخ نداده استوی ادامه داد: یک گسل فعال که از شمال تهران عبور می‌کند، در چند دهه اخیر زلزله‌ای نداشته و این نشان دهنده نبود لرزه‌ای است. نبود لرزه‌ای در مناطقی وجود دارد که مدت‌هاست زلزله‌ای در آن رخ نداده است.

گسل‌های اطراف تهران

در زلزله ترکیه چه اتفاقی افتاد؟ کمک‌های نابرابر به ترکیه و سوریه

زارع در ادامه صحبت‌هایش درباره زلزله اخیر ترکیه اظهار کرد: یکی از این نبود لرزه‌ای روی گسل آناتولی شرقی در ترکیه قرار داشت که به پهنه «بحر المیت» می‌رسید که محل تمرکز تنشی بود که سده‌ها زلزله مهمی در آن رخ نداده بود. وقتی زلزله 17 بهمن 1401 با بزرگی 7.8 در ترکیه رخ داد، در زلزله اول پهنه وسیعی در نزدیکی «قاضی آنتپ» خراب شد و در زلزله دوم، 100 کیلومتر بالاتر از کانون زلزله اول، خرابی‌های بیشتری را پدید آورد.

وی افزود: بسیاری از خانه‌هایی که در این منطقه ساخته شده بود، آپارتمان‌های چندین طبقه بودند. در ترکیه در چند دهه اخیر موضوع گسل آناتولی شمالی و استانبول مطرح می‌شد و بسیار زیاد به آن پرداخته شده بود. ولی این‌که منطقه‌ای مانند جنوب ترکیه و جایی که شهرهای قاضی آنتپ و قهرمان مراش هستند هم خطر زلزله شدید وجود دارد، خیلی مورد توجه و دقت قرار نداشت. نباید فراموش کنیم که شهر قاضی آنتپ بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشت. حدود 8.5 میلیون نفر در 10 استان درگیر زلزله ترکیه زندگی می‌کردند.

این استاد زلزله شناسی بیان کرد: در منطقه تهران، جمعیت دو برابر وضعیت در معرض زلزله ترکیه است. بنابراین خطر زلزله در حالت مشابه در تهران، دو برابر آن چیزی است که در ترکیه مشاهده کردیم. اگر همه چیز برابر باشد، در معرض دو برابر جمعیت، در عمل خطر و ریسک دو برابر را ایجاد می‌کند. از نظر تلفات انسانی در دو هفته اول 46 هزار نفر فوت تایید شده و تعداد قابل ملاحظه‌ای مصدوم و ناپدید گزارش شده، همچنین حدود 85 میلیارد دلار خسارت در این زمین لرزه‌ها گزارش شده است. همچنین 6 هزار ساختمان به طور کامل از بین رفته و 70 هزار ساختمان آسیب جدی دیده که باید تخریب و نوسازی شود.

در ترکیه با کمک حدود 100 کشور مواجه بودیم، اما کمک کنندگان به سوریه حدود 10 کشور هستند

پس لرزه ترکیه برابر با زلزله بم

رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: آسیب در این 10 استان ترکیه که با زلزله درگیر بودند، قابل ملاحظه بود. پس لرزه‌ای که در «هاتای» با بزرگی 6.4 رخ داد، تقریبا برابر زلزله بم بود. استان‌های حلب و ادلب در سوریه خیلی تحت تاثیر زلزله قرار داشتند و مشکل در سوریه دو چندان است. بخش‌هایی از این مناطق تحت کنترل دولت سوریه نیستند و عملا راهی برای کمک به آنها از طرف سوریه وجود ندارد. در ترکیه با کمک حدود 100 کشور مواجه بودیم، اما کمک کنندگان به سوریه حدود 10 کشور هستند. البته ترکیه در منطقه خاورمیانه یکی از موفق‌ترین کشورها در زمینه ارتباطات بین المللی است. بسیاری از کشورها در مناطق زلزله زده ترکیه، بیمارستان صحرایی راه اندازی کردند.

این استاد زلزله شناسی گفت: در 29 آذر 1396 زلزله ملارد را تجربه کردیم. منطقه غرب تهران یکی از جاهایی است که با موضوع فرونشست زمین مواجه هستیم. از حدود 25 تا 36 سانتی متر در سال، فرونشست در این مناطق رخ می‌دهد. در این ناحیه با افت یک متر از سطح زمین در هر 3 تا 4 سال مواجه هستیم که روی زیرساخت‌هایی مثل فرودگاه و جاده و راه آهن اثر گذاشته است.

گسل‌های تهران، ماهدشت و جنوب اشتهارد

زارع گفت: موج دار شدن کمربندی‌های تهران تحت تاثیر همین فرونشست زمین است که هر از گاهی نیازمند تعمیر می‌شوند. فرونشست زمین تحت تاثیر گسل نیز قرار دارد، به شرطی که حذف آب زیرزمینی به طور گسترده اتفاق بیفتد. در استان تهران حدود 130 تا 150 کیلومتر مکعب آب زیرزمینی حذف شده در 40 سال اخیر را شاهد بودیم که می‌تواند گسل‌ها را تحریک کرده و زلزله‌های کوچک با این اتفاق رخ بدهد.

حذف آب زیرزمینی و تحریک گسل‌ها

وی بیان کرد: گسلی که قرار بود خودش بریده شود، به واسطه حذف آب زیرزمینی تحریک شده و زودتر دچار گسیختگی می‌شود. در برخی جاهای شهر اندیشه حدود 12 تا 15 متر نشست اتفاق افتاده است. نشست مانند فروچاله نیست که به صورت نقطه‌ای رخ بدهد و همه یک دشت با هم نشست می‌کند و فقط اطلاعات نقشه برداری می‌تواند بگوید که چه اتفاقی رخ داده است.

رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: با توسعه تهران با گسترش خطرهایی مانند فروچاله و فرونشست مواجه هستیم. زلزله‌ای که در 29 آذر 1396 در ملارد رخ داد، اختلاف تنش را در پهنه‌های مجاور گسل ایجاد کرد. پهنه شرقی به گسل شمال تهران رسید. درست مجاور شرق گسل شمالی تهران، فرونشست هم رخ داده است. در زلزله با تغییر تنش به صورت آنی مواجه شده و در فرونشست با تغییر تنش تدریجی و کم کم مواجه هستیم.

تداوم برداشت آب‌های زیرزمینی در ملارد

گسل‌های اطراف ملارد و غرب تهران علاوه بر گسل‌های دیگر تهران می‌توانند زلزله نسبتاً شدیدی ایجاد کنند اما اتفاقی که در آن منطقه می‌افتد. کما اینکه در زلزله سال 1396 در زلزله ملارد به وقوع پیوست شاید مهمتر باشد، در حدود 6 سالی که از آن زلزله ملارد گذشته است، تداوم برداشت آب در منطقه ملارد را شاهد بوده ایم و این‌ها باعث تداوم تغییرات تنش و تحریک بیشتر گسل‌های منطقه می‌شود.

ما براساس پژوهشی که داشته ایم در منطقه ملارد به این موضوع رسیده ایم که به احتمال زیاد زلزله ملارد به دلیل تحریک گسل به علت برداشت آب‌های زیر زمینی رخ داده است و آن زلزله موجب تغییرات تنش در منطقه شده، گسل ملارد در مجاورت گسل شمال تهران واقع شده است. باید از 17 بهمن ماه سال 1401 در ترکیه درس بگیریم که حرکت یک گسل موجب گسیخته شدن گسل دوم شد و فاجعه خسارتهای زلزله اول بیشتر هم شد

وضعیت منطقه 22 تهران و دریاچه چیتگر

زارع گفت: آپارتمان سازی در منطقه 22 تهران در امتداد گسل شمال تهران انجام شده و از طرفی تمرکز جمعیت نیز وجود دارد. در سال 1351 طرح توسعه این منطقه به دلیل کمبود آب کنار گذاشته شده بود. ولی از دهه 70 طرح توسعه شمال غربی تهران دنبال شد. علاوه بر این‌که آب وجود نداشت، از نظر زلزله نیز این پهنه قابل توجه است. از طرفی دریاچه چیتگر در این منطقه ساخته شده و 6 تا 8 میلیون مترمکعب آب جمع شده است، ولی برای لرزه خیزی القایی کافی نیست. البته در این منطقه گسل پردیسان نیز رد می‌شود. این‌که دریاچه چیتگر خودش به تنهایی می‌تواند منجر به تحریک گسل شود، دور از ذهن است، زیرا آب کافی در این دریاچه وجود ندارد.

آپارتمان سازی در منطقه 22 تهران در امتداد گسل شمال تهران انجام شده و از طرفی تمرکز جمعیت نیز وجود داردبا وضعیتی که برای لرزه خیزی اخیر مشاهده می‌شود، منطقه پیرامونی تهران بدون زلزله مشکوک است. چند سال قبل، یک نقشه خطر کشیدیم که خطرهای مختلف را مشخص کردیم و با در نظر گرفتن توزیع جمعیت در شهر تهران و توزیع بافت فرسوده و ناپایدار، متوجه می‌شویم که با ریسک قابل ملاحظه‌ای در مناطق جنوب و جنوب شرق و مرکز تهران مواجه هستیم

وی ادامه داد: با وضعیتی که برای لرزه خیزی اخیر مشاهده می‌شود، منطقه پیرامونی تهران بدون زلزله مشکوک است. چند سال قبل، یک نقشه خطر کشیدیم که خطرهای مختلف را مشخص کردیم و با در نظر گرفتن توزیع جمعیت در شهر تهران و توزیع بافت فرسوده و ناپایدار، متوجه می‌شویم که با ریسک قابل ملاحظه‌ای در مناطق جنوب و جنوب شرق و مرکز تهران مواجه هستیم.

زارع افزود: البته در این نوع نقشه‌های ریسک فقط به موقعیت گسل پرداخته نشده است. مناطقی که با رنگ قرمز مشخص شده، در صورت رخداد زلزله، آسیب بیشتری خواهند دید. البته تهران پتانسیل آسیب دیدن با زلزله به بزرگی 5.5 به بالا را دارد.

آیا مترو تاثیری بر وقوع زلزله دارد؟

زارع همچنین درباره مترو و به وجود آمدن زلزله نیز گفت: مترو سطحی است و زلزله در عمق رخ می‌دهد. در نتیجه در مورد مترو باید به آسیب پذیری خود مترو توجه کنیم که هنگام زلزله می‌تواند یک نقطه آسیب پذیر باشد، اما این‌که مترو باعث رها شدن تنش یا وقوع زلزله باشد، مانند این است که یک ساختمان ساخته شود.

هیچ همبستگی آماری در این زمینه وجود ندارد که بگوییم وقوع زلزله با بارش یا شب ارتباطی دارد، اما می‌توان گفت زمین‌لرزه هایی که در شب رخ می‌دهد، بدتر و مخرب‌تر به یاد افراد می‌ماندارتباط بارندگی و شب با زلزله

این استاد زلزله شناسی درباره تغییرات جوی پس از زلزله یا وقوع زلزله در شب نیز اظهار کرد: هیچ همبستگی آماری در این زمینه وجود ندارد که بگوییم وقوع زلزله با بارش یا شب ارتباطی دارد. شاید گزارش‌هایی در مورد گرم شدن یک پهنه بعد از وقوع زلزله وجود داشته باشد که در این زمینه گفته شده که به دلیل تمرکز تنش در محل وقوع زلزله یا پیزو الکتریسیته شدید در سنگ‌ها، امکان گرم شدن منطقه وجود دارد که می‌گویند این گرم شدن روی تصاویر ماهواره‌ای، چیدمان ابرها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اتفاقات را بعد از رخداد بررسی کرده و این شواهد را احصا می‌کنند. ولی هیچ همبستگی آماری درباره وقوع زلزله در شب وجود ندارد، اما می‌توان گفت زلزله‌هایی که در شب رخ می‌دهد، بدتر و مخرب‌تر به یاد افراد می‌ماند.

اهمیت آموزش قبل از وقوع زلزله

محمد تقی زاده «رییس کمیسیون تخصصی شهرسازی سازمان نظام مهندسی تهران» نیز در این نشست تخصصی مجازی گفت: یکی از موضوع‌های مهم در زمینه زلزله، آموزش است که از خانواده تا مدارس و مسئولان را شامل می‌شود. سازمان نظام مهندسی هم در زمینه آموزش می‌تواند به عنوان یک سازمان تخصصی و حرفه‌ای گام اثربخشی بردارد. همچنین تدارکات قبل از وقوع زلزله اهمیت دارد. مواردی مانند هماهنگی بین مجموعه‌های محله‌ای در این زمینه مطرح می‌شود.

زلزله نیازمند سند واحد است

امید رضا ریاحی «عضو هیات مدیره و دبیر سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران» نیز در این نشست بیان کرد: ذات کار طراحی مهندسی در حوزه ساختمان نشان از این دارد که تمام تلاش برای مقاوم سازی و پیش بینی برای طراحی سازه‌های مقاوم در برابر زلزله انجام می‌شود. نگرانی که در کشور به واسطه لرزه خیزی وجود دارد، طراحی‌ها مبتنی بر زلزله است. در حوزه‌های دیگر مانند تاسیسات نیز همین وضعیت وجود دارد و در ذات مقررات ملی ساختمان، این الزامات وجود دارد. ولی آنچه نیاز به تجمیع دارد این است که ما به صورت پراکنده با زلزله برخورد کردیم و یک سند یا مقررات واحد نداریم که موضوعات مختلف را در زمینه زلزله در یک جا جمع آوری کند.

وی ادامه داد: این موضوع نیازمند همکاری همه قسمت‌هاست تا یک سند واحد برای زلزله تدوین شود. مقررات ملی نباید به تنهایی سندی منتشر کند و باید مدارک و اسناد پشتیبان و مکمل هم ارائه شود تا الگوهای مختلف را ارائه کند. به طور مثال در بحث طراحی سازه‌های فولادی حدود 17 یا 18 سال پیش کتاب‌هایی تدوین شد و بعد از آن دیگر سند مکمل ارائه نشد. باید تعاملی شکل بگیرد تا در حوزه طراحی سازه و تاسیسات و معماری، سند راهنمای واحد تدوین شود. با توجه به بهره برداری و نگهداری از ساختمان، در این دوره هم نیازمند تمهیدات مختلف و وجود امکانات و تاسیسات و آموزش‌هایی برای زمان وقوع زلزله هستیم.

عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران گفت: باید تفکر چرخه عمر را در صنعت ساختمان جاری کرده و مفهوم مدیریت ریسک را از ابتدای طراحی ساختمان لحاظ کنیم تا خطرهای مختلف در دوره ساخت و بهره برداری مشخص شود. این خطرها باید در گام اول شناسایی شده و سپس تحلیل ریسک انجام شود تا بدانیم چقدر احتمال وقوع دارد و بعد چه تبعاتی خواهد داشت و سپس به کنترل ریسک بپردازیم.

منبع: ایرنا هم اکنون دیگران می خوانند