پشت پرده توقف مذاکرات ایران و عربستان / پایان تنش ها؛ خیلی دور، خیلی نزدیک

اخیراً نورنیوز وبسایت نزدیک به شورای عالی امنیت ایران اعلام کرد تهران مذاکرات خود با عربستان را موقتا تعلیق کرد. اگرچه جزئیات بیشتری در مورد این تصمیم در خبر منتشر نشده بود اما در آن تاکید شده بود که این مذاکرات به شکل یک طرفه متوقف شده است. این درحالی بود که فواد حسین، وزیر امور خارجه عراق از میزبانی کشورش برای دور جدیدی از مذاکرات ایران و عربستان در روز چهارشنبه (25 اسفند / 16 مارس) خبرداده بود. خبر تعلیق مذاکرات با عربستان در شرایطی منتشر شد که مذاکرات وین برای احیای برجام نیز پس از حدود 11 ماه گفتگو متوقف شده است و برخی از طرف های مذاکره یعنی آلمان، بریتانیا و فرانسه، در بیانیه مشترکی نسبت به خطر"فروپاشی برجام" هشدار داده‌اند.

بیشتر بخوانید:

• رزمایش کشورهای عرب حوزه خلیج فارس و آمریکا در عربستان

• تعلیق موقت مذاکرات میان ایران و عربستان

مذاکرات احیای روابط در عراق

پس از یک دوره طولانی قطع روابط، ایران و عربستان بهار گذشته مذاکراتی را به میانجیگری عراق برای بهبود روابطی که 6 سال است قطع شده بود آغاز کردند.

این مذاکرات همزمان با تلاش سازمان ملل برای پایان دادن به بحران جنگ در یمن بود. عامل این قطع رابطه اعدام شیخ باقر نمر روحانی شیعه در عربستان بود که خشم افکار عمومی را در ایران برانگیخت و موجب شد تا در دی ماه 1394 "طلاب و دانشجویان" به خشمگین سفارت عربستان در تهران حمله کنند و کنسولگری عربستان در مشهد را آتش بزنند.

به دنبال این امر ریاض دیپلمات‌های ایرانی را اخراج کرد و رابطه خود را با ایران قطع کرد. اما این تمام ماجرا نبود، جنگ عربستان در یمن و مقابله ریاض باانصارالله یمن یکی دیگر از موارد اختلاف میان دو کشور بود. ایران عربستان را موجب ایجاد فاجعه انسانی در یمن می داند و از حوثی های یمن حمایت می کند و عربستان مدعی است که ایران با حمایت حوثی ها، ثبات در یمن را از بین برده است.

اما این تمام موارد اختلاف نبود سیاست های ضد ایرانی دولت عربستان در زمان ریاست جمهوری ترامپ در امریکا نیز یکی از مواردی بود که موجب اعتراض طرف ایرانی شد. آمریکا سه سال پیش در دولت دونالد ترامپ از برجام به صورت یکجانبه خارج شد و عربستان نیز از این اقدام حمایت کرد.

اقدامات تحریک آمیز عربستان در مجامع بین المللی در مورد تاسیسات هسته ای و برنامه صلح آمیز انرژی هسته ای کشورمان نیز یکی از موارد بود که مورد انتقاد تهران قرار داشت و ایران این نوع سیاست ها را منجر به اتخاذ تصمیم گیری های اشتباه از سوی مجامع بین المللی می دانست.

در عین حال اعتراضات غیر منطقی عربستان و همراهان منطقه ای این کشور به سیاست های دفاعی ایران و برنامه های موشکی کشورمان نیز یکی از مواردی بود که مورد اعتراض تهران قرار داشت. با این وجود عوامل متعددی سبب شد تا مذاکرات عراق شکل گیرد و ایران پیش از این مذاکره با عربستان به میزبانی عراق را "در مسیر درست" توصیف کرده بود. شهریور گذشته، ملک سلمان، پادشاه عربستان نیز در پیامی به مجمع عمومی سازمان ملل ابراز امیدواری کرده بود که مذاکرات با ایران به نتایج ملموسی برسد. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی هم اواسط اسفند اعلام کرده بود که کشورش قصد دارد مذاکره با حکومت ایران برای رسیدن به توافق مورد قبول دو کشور را ادامه دهد و مذاکره مستقیم به ایجاد یک شرایط خوب و آینده بهتر برای هر دو کشور کمک خواهد کرد. یک ماه بعد وزیر خارجه عربستان مذاکرات هیات عربستان با ایران را "صمیمانه" توصیف کرده بود، اما گفته بود که در این مذاکرات هیچ "پیشرفت معناداری "به دست نیامده است اما «فیصل بن فرحان» چند روز پیش از احتمال برگزاری دور پنجم مذاکرات با جمهوری اسلامی ایران خبر داده بود.

همچنین ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، 16 بهمن از آمادگی ایران بر تداوم مذاکرات با عربستان تا حصول نتیجه به شرط تداوم آن در یک فضای «تفاهم و احترام متقابل» تاکید کرده بود.

در نهایت فواد حسین، وزیر امور خارجه عراق در حاشیه کنفرانس آنتالیا اعلام کرد دور پنجم گفت‌وگوهای ایران و عربستان که مدتی متوقف مانده بود قرار است از روز چهارشنبه آینده در بغداد انجام شود.

خروج عربستان از مسیر درست

اینکه چرا عربستان از مسیری که به نظر تهران درست بود خارج شد سوالی است که برخی از کارشناسان سیاسی، سیاست های ضد شیعی عربستان را عامل آن می دانند.

گزارش های خبری از بزرگترین اعدام دسته جمعی در عربستان همزمان با قطع دور جدید مذاکرات تهران و ریاض بود. عربستان 81 نفر از مخالفان خود را به اتهام ارتباط با تروریسم به طور دسته جمعی اعدام کرد که 32 نفر از اعدام شدگان در زمره شیعیان مبارز دراین کشور بودند و در جمع اعدام شدگان چندین شهروند یمنی و سوری نیز دیده می شدند.

این اقدام با واکنش های اعتراض آمیز در ایران همراه شد. علی نیکزاد، نایب رئیس مجلس در جلسه علنی نسبت به این اعدام‌ها اعتراض کرد و گفت: «انتظار داریم مجامع جهانی سکوت را بشکنند، هرچند ما به این مجامع جهانی و سایر جایگاه هایی که از دفاع حقوق بشر دم می زنند، امیدی نداریم.

سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان اعدام دسته‌جمعی اخیر در عربستان را در مغایرت با مبانی اولیه حقوق بشر و حقوق بین‌الملل و مغایر با اصول انسانی دانست.

این واکنش ها تنها در ایران نبود چرا که طبق گزارش آسوشیتدپرس اعتراض‌های پراکنده‌ای نیز در میان شیعیان بحرین به‌دلیل اعدام‌های دسته‌جمعی عربستان صورت گرفت.

همراهی عربستان با غرب علیه روسیه بسیاری از تحلیلگران سیاسی یکی دیگر از دلایل این اختلاف را همراهی عربستان با کشورهای اروپایی علیه روسیه می دانند و بر این باورند که تهران به عنوان متحد سیاسی روسیه بر آن شده است تا مانع از این همراهی شود. از منظر این گروه یکی از ابزارهای برتری روسیه در مقابل اروپا، مسئله تامین انرژی از سوی مسکو است و حالا اروپایی ها امیدوارند که با همراهی عربستان و برخی از کشورهای منطقه، این امتیاز روسیه را خنثی کنند. سفر بوریس جانسون نخست‌وزیر انگلیس به عربستان یکی از نشانه های این سیاست است اسکای نیوز در خبری اعلام کرد که این سفر برای مذاکره‌ای با هدف کاهش وابستگی انرژی به روسیه و رایزنی در باره نفت عربستان صورت می گیرد.

پایان تنش های ایران و عربستان؛ خیلی دور خیلی نزدیک

اگرچه بسیاری از صاحب نظران سیاسی تاکید دارند که با به سرانجام رسیدن مذاکرات ایران و عربستان تنش ها در خاورمیانه کاهش می یابد اما به نظر می رسد که عادی سازی روابط ایران و عربستان تنها می تواند رقابت را جایگزین خصومت کند و اصطکاک در منطقه همچنان ادامه داشته باشد.

این احتمال وجود دارد که سیاست های متفاوت محمد بن سلمان با پدرش پس از تکمیل جانشینی وی بتواند موجب تنش زدایی در مسیر دو کشور شود اما خوشبینی زیاد در این زمینه منطقی به نظر نمی رسد. استقبال ایران از عادی سازی شرایط نگاهی دوباره به تهدید ها و فرصت های منطقه ای است و می تواند دامنه تنش دو طرف در بسیاری از مناطق برخورد مانند یمن، سوریه، عراق، لبنان و... را کاهش دهد اما مانع از رویارویی مستقیم در منطقه شود ریشه های عمیق اختلاف ژئوپلتیکی، فرقه ای، تاریخی مانع از آن می شود گرمی روابط خواهد شد.

پادشاهی بن سلمان ممکن است فرصتی برای شروعی تازه میان دو طرف ارائه دهد بن سلمان درس‌هایی آموخته و سال‌های 2020 و 2021 را صرف کاهش سیاست‌های تهاجمی‌تر خود در سراسر منطقه کرده است. رفع محاصره قطر، تلاش‌های ریاض برای اصلاح روابط با ترکیه، و مهم‌تر از همه تعامل عربستان و ایران که در آوریل 2021 در بغداد آغاز شد، همگی این چشم‌انداز را نشان می‌دهند.

کارشناسان می گویند مقامات ایرانی سیاست منطقه‌ای خود را از قبل با این فرض که بن سلمان رهبر واقعی سعودی است، تنظیم کرده‌اند و امیدوارند که سیاست های کاهش تنش میان دو طرف موجب شود تا عربستان سعودی از حمایت از طرح‌های چالش آفرین واشنگتن در قبال جمهوری اسلامی به شکلی معنادار عبور کند. با این وجود واکنش تهران به اعدام شعیان در عربستان نشان می دهد که تهران بنا ندارد که در این زمینه از سیاست های اصولی خود صرف نظر کند.

21219