گزارش تاریخ | نهضت شیعی "تحریم تنباکو"؛ آغاز عصر بیدارگری و شکست قداست سلطان

گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم - نهضت تحریم تنباکو حرکتی مهم و اساسی در تاریخ معاصر ایران است. از یک سو این نهضت در پاسخ و در برابر عقیده افرادی بود که باید با دادن امتیاز به خارجی‌ها و انعقاد تفاهم‌نامه‌ها و قراردادهایی با بیگانگان، راه ترقی و پیشرفت را طی کرد و از سوی دیگر سرآغاز بیداری ملت ایران شد که در ادامه شاهد نهضت مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت، نهضت اسلامی امام خمینی و انقلاب اسلامی بودیم؛ در واقع برخلاف آنچه که برخی از روشنفکران در چند دهه اخیر مطرح کرده‌اند، نهضت تحریم تنباکو سرآغاز بیداری مردم ایران بود.

** تحریم تنباکو در برابر واگذاری امتیازات به خارجی‌ها

نهضت تحریم تنباکو در مقطع خاصی از تاریخ کشور به وقوع پیوست که در آن زمان دو شیوه و فکر متفاوت در خصوص رشد و ترقی ایران در حال شکل‌گیری بود. عده‌ای معتقد بودند که باید بدون چون و چرا از محصولات اقتصادی و فکری خارجی‌ها برای حل مشکلات ایران استفاده کرد و با اعطای امتیازات، انعقاد قراردادها یا آوردن مستشاران خارجی رشد و ترقی را وارد ایران کرد.

عده‌ای دیگر هم معتقد بودند که اعتماد به بیگانگان و واگذاری منابع، امکانات و سرنوشت کشور به آن‌ها نه تنها موجب آبادانی و رشد و ترقی کشور نخواهد شد، بلکه پای بیگانگان را به کشور باز می‌کند و در نتیجه استقلال اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران از بین خواهد رفت. از این رو آن‌ها طرفدار رشد و ترقی ایران با تکیه بر استعداد، توانایی و امکانات مردم در داخل کشور بودند.

البته به وقوع پیوستن نهضت تحریم تنباکو بی‌مقدمه نبود. به طور مثال در سال 1306 قمری (چند سال قبل از نهضت تحریم تنباکو) آیت‌الله میرزای شیرازی در پاسخ به شیخ فضل‌الله نوری مبنی بر اینکه «تکلیف مسلمانان نسبت به مصرف کالاهایی نظیر قند و... که از بلاد کفر _یعنی فرنگستان_ وارد بازارهای ایران می‌شود، چیست؟» در نامه‌ای می‌نویسد: «در خصوص مفاسد ورود اجناس و کالاهای بلاد کفر به سرزمین ایران همیشه ملتفت به آن‌ها بوده‌ام و زیاده‌روی در این امر را مایه خرابی دین و دنیای مسلمانان می‌دانم و از اهتمام شما در تهیه دفع آن‌ها زیاده مسرور شدم.»

ماجرا نهضت تحریم تنباکو از آن جایی آغاز شد که ناصرالدین شاه با جمعی از دولتمردان قاجاری برای سومین بار به فرنگستان رفت. او پس از بازگشت از سفر امتیاز کشت، خرید و فروش تنباکو و توتون در سراسر ایران را به یک شرکت انگلیسی به نام شرکت رژی و شخص ماژور جرالد تالبوت سرمایه‌دار معروف انگلیسی واگذار کرد. به موجب این قرارداد امتیاز خرید و فروش داخلی دخانیات ایران و صدور آن به خارج برای مدت 5 سال به شرکت مذکور واگذار شد. تالبوت به محض دریافت این امتیاز، تعهدنامه‌ای برای امین‌السلطان صدراعظم وقت ارسال کرد.

به دنبال اعطای این امتیاز و انعقاد قرارداد، کارکنان خارجی به عنوان عوامل کمپانی رژی به ایران آمدند و به بهانه اجرای قرارداد در مراکز مهم و نقاط حساس کشور مستقر شدند و شروع به فعالیت کردند.

تصویری از ناصرالدین شاه افشار

به دنبال حضور عوامل کمپانی رژی در شهرهای مختلف ایران، به بهانه نظارت بر اجرای قرارداد و ایجاد اختلال در اوضاع اجتماعی کشور، زمزمه‌های مخالفت با امتیاز دخانیات، شهرهای اصفهان، شیراز، تبریز، تهران، مشهد، کرمانشاه و... را فراگرفت. آیت‌الله شیخ محمدتقی آقانجفی اصفهانی در اصفهان، آیت‌الله سید علی‌اکبر فال‌اسیری در شیراز، آیت‌الله میرزاحسن آشتیانی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری در تهران، آیت‌الله میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی در تبریز و نیز در سایر شهرهای کشور در مساجد و منابر در خصوص مضرات این امتیاز و تاثیر نامطلوب آن بر جامعه ایران سخنان شورانگیزی ایراد و مخالفت خود را با این امتیاز آشکارا اعلام کردند. در خارج از کشور نیز شخصیت مبارزی چون سیدجمال الدین اسدآبادی این حرکت را بهترین شیوه مبارزه با استعمار در سایر کشورهای اسلامی اعلام کرد.

آیت‌الله میرزای شیرازی که مرجع تقلید مطلق شیعیان بود و در سامرا زندگی می‌کرد، ابتدا دولت ایران را نصیحت کرد و در نامه‌ای خطاب به ناصرالدین شاه به آثار زیان‌بار این قرارداد اشاره کرد. وقتی این شیوه اثر نکرد، حکم کوتاه و اثرگذاری منتشر کرد. آن حکم این بود که «بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.»

این حکم به قدری اثرگذار بود که حتی در اندرونی شاه نیز قلیان و تنباکو تحریم شد. حتی گفته شده است جوانان بی‌مبالاتی که به فرایض و مستحبات دینی اعتقاد و اعتنا نداشتند، به اهل دین و آیین مقدسان تاسی کردند و سیگار و سیگارت نکشیدند. قهوه‌خانه‌ها هم بسته شد. یهود و نصاری نیز به تبعیت از اسلام، ترک دخانیات کردند.

به دنبال این اتفاقات عده‌ای از فرنگیان ساکن تهران روز دوشنبه در شروع نهضت از شهر خارج شدند و جمع دیگری که باقی مانده بودند، شبانه با لباس زنانه فرار کردند. در نهایت ناصرالدین شاه مجبور به عقب‌نشینی شد و نهضت تحریم تنباکو به پیروزی رسید.

** اندیشه تحریم و اندیشه خودکفایی 

فرمان تحریم که از سوی یک مرجع دینی صادر شد، نه تنها منجر به قطع نفوذ و سلطه اقتصادی بیگانه شد، بلکه ذهن‌ها را متوجه منافع ملی در برابر منافع بیگانگان کرد.

تحریم تنباکو در مقابل انحصار تنباکو، استقلال را در برابر استعمار قرار داد و در واقع تحریم خط تقابلی را بین استقلال کشور و مداخله و نفوذ استثمار به وجود آورد. در کتاب تاریخ دخانیه آمده است که سفیر روس در میهمانی بزرگی که در آن سفرای کشورها و مامورین و روسای کمپانی رژی حضور داشتند، گفت: «اگر این مرد مسلم القول (میرزای شیرازی) بنویسد که تمام امتعه و اجناس که از فرنگستان حمل و نقل می‌شود به ایران، حالش همین و استعمالش روا نیست بلکه مایحتاج مسلمانان باید مثل سابق از داخل مملکت فراهم شود چندین باب بزرگ از تجارت تمامی دول اروپا از این رهگذر بالمره سد خواهد گردید.»

پیش از قیام دخانیه اقتصاد مبتنی بر بازار خارجی آنچنان برای مردم ناپسند نبود و حتی برخی از تجار برای سود بیشتر شعب کمپانی خارجی را در شهرها گسترش می‌دادند و یا خود واسطه نفوذ بیگانگان می‌شدند. تحریم تنباکو حداقل اثری که برجای گذاشت، این بود که کالای داخلی رواج پیدا کرد.

آیت‌الله آقانجفی اصفهانی نقش مهمی در راه‌اندازی شرکت اسلامیه پس از پیروزی قیام تنباکو داشت

به اعتقاد موسی نجفی پژوهشگر تاریخ معاصر تحریم از لحاظ زمان‌شناسی و جامعه‌شناسی به خوبی عمل کرد و تمام معضلات و واقعیات ملموس و سرد جامعه را مدنظر قرار داد و در طول واقعه و قیام تحریم، پرده‌هایی واقعی از روند رو به انحطاط جامعه ترسیم شد؛ روندی که اگر ادامه می‌یافت از هویت، اسلامیت و ایرانیت نشانی باقی نمی‌ماند.

در نتیجه می‌توان گفت اندیشه تحریم با اندیشه خودکفایی پیوند داشته و نهضت تحریم در سیر تاریخی خود، به غیر از تعمیم ابعاد و حوزه نفی، خواه ناخواه گام‌های بعدی را برای رفع نیاز از جامعه برداشته است. یکی از نتایج مهم جنبش تنباکو تقویت این فکر بود که برای رفع وابستگی به بیگانگان لازم است وسایل مورد نیاز جامعه ایران در داخل کشور تولید شود.

از این رو از همان زمان شرکت‌های اقتصادی و تولیدی در ایران به وجود آمد که یکی از بزرگترین آن‌ها شرکت اسلامیه در اصفهان بود. این شرکت با هدف تامین منسوجات مورد نیاز مردم مسلمان ایران و با حمایت علمای ایران تاسیس شد و به تدریج شعبه‌هایی در برخی از شهرها و حتی در خارج از کشور به وجود آورد.

اما چرا اندیشه تحریم و اندیشه خودکفایی مورد استقبال مردم ایران قرار گرفت و در نتیجه مقدمات استقلال ملی کشور به وجود آورد؟

مردم ایران به دلیل برخورداری از هویت دینی و متاثر بودن از آموزه‌های مذهبی کالاهای بیگانه را تحریم کردند و راه خودکفایی را در پیش گرفتند.

مردم به دلیل دین‌خواهی و وطن‌دوستی محصولات تولیدشده توسط شرکت اسلامیه را هرچند کیفیتی برابر با کالای خارجی نداشت، با افتخار مصرف می‌کردند و اگر همراهی و حمایت مردم نبود، فعالیت آن شرکت متوقف می‌شد.

** مبدا نهضت‌های مردمی

نهضت تحریم تنباکو اگرچه خیلی سریع شکل گرفت و خیلی زود هم به پیروزی رسید، اما آثار و پیامدهای مثبتی در تاریخ ایران بر جای گذاشت که در فوق به یک نمونه مقطعی آن اشاره شد. اما دستاوردها و آثار آن به قدری بزرگ است که به اعتقاد بسیاری از مورخان، نهضت تحریم مبدا و آغازگر عصربیداری ایران پس از دوره تاریکی به شمار می‌رود.

نهضت تحریم توانست جایگاه و نقش دیانت را دوباره در سیاست ایران زنده سازد و زمینه‌های لازم را برای تحولات بعدی فراهم آورد.

با توجه به موجی که از نهضت تحریم تنباکو به دوران بعدی رسید، می‌توان گفت اکثر نهضت‌ها، جنبش‌ها و حرکت‌های اصیل سیاسی و اجتماعی، متاثر از نهضت تحریم بود؛ به طوری که امام خمینی (ره) رهبر انقلاب اسلامی فرمودند: «زمینه‌های انقلاب اسلامی را باید در نهضت تحریم تنباکو» جستجو کرد.»

این نهضت باعث شد که در ملت ایران احساس هویت و عزت پیدا شود. بعد از چند دهه، تلخی قرارداد ترکمانچای و سایر قراردادهای استعماری در کام مردم به طعم شیرین پیروزی تبدیل شد.

نهضت تحریم اولین قیام نیرومند مردمی بود که به صورت یک نهضت تمام عیار ظاهر شد؛ به طوری که آحاد ملت از پایتخت تا دورافتاده‌ترین نقاط کشور در آن سهیم شدند. نهضت تحریم اولین نهضت عمومی مردم ایران بود که در آن زنان به طور فعال و موثر حضور داشتند. همچنین این نهضت سرآغاز مبارزات ضداستعماری و ضداستبدادی ملت ایران در دوران معاصر است.

اگرچه بسیاری از تاریخ‌نویسان روشنفکر تلاش دارند، نهضت مشروطه را آغاز بیداری ایران قلمداد کنند، اما تحریم تنباکو نخستین حرکت ایران در راه بیداری بود؛ به‌گونه‌ای که برخی از تاریخ‌نویسان روشنفکر همچون کسروی و ناظم الاسلام کرمانی نیز بدین موضوع اعتراف کرده‌اند.

سکولارها و روشنفکران از آنجایی که نگاه خوبی نسبت به دین و پیوند آن با سیاست ندارند، سعی کرده‌اند تحریم تنباکو را از مبدایت بیدارگری تاریخ معاصر ایران حذف کنند. میرزای شیرازی تحریم تنباکو را اعلای کلمه ملت عنوان کرده‌اند.

میرزای شیرازی استعمال تنباکو و توتون را در حکم جنگ با امام زمان (عج) اعلام کرد

** نهضت شیعی در برابر شاه و سلطنت

در جریان تحریم تنباکو، روحانیت به طور آشکارا در برابر سلطنت قرار گرفت. میرزای شیرزای مرجع تقلید تامه شیعیان در فتوای خود عنوان فرمودند که «الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است.»

این مرجع تقلید عنوان نکردند که استعمال تنباکو و توتون حرام است، چون در این صورت شاید جنبشی با آن عظمت شکل نمی‌گرفت. بلکه فرمودند در حکم محاربه با امام زمان (عج) است. از این رو شاید بتوان گفت که این حادثه جزو اولین مقاطعی است که مقدس‌ترین مفهوم شیعه یعنی مهدویت در مقابل سلطنت قرار گرفت.

مفهوم شاه، شاهنشاه و سلطنت که حدود 10 قرن روی آن کار شده بود و بدان پرداخته شده بود و به شاه، ظل‌الله و فره ایزدی گفته می‌شد، شکسته شد. مردم به خیابان‌ها ریختند و گفتند: «شاه باجی سبیلو». این شعار به نوعی شعار «مرگ بر شاه» بود. بدین ترتیب برای اولین بار در جریان نهضت تنباکو قداست شاه شکسته شد و شعار مرگ بر شاه سر داده شد.

آن چیزی که در برابر شاه، سلطان و سلطنت ایستاد نه نظریه جمهوریت، آزادی و... بلکه ولایت، مرجعیت دینی و مذهب شیعی بود. مساله سلطنت و قداست آن در ایران جز با مفاهیم شیعه همچون مهدویت، شکست‌پذیر نبود. در نهضت تحریم تنباکو قداست شاه شکسته شد، تا مسیر برای نهضت مشروطه فراهم شود.

انتهای پیام /