آب، خاک و حیات وحش چه چشم اندازی دارند؟ | ظرفیت تکمیل است

اثرات تغییرات اقلیمی، به ویژه به دلیل افزایش گازهای گلخانه ای، مشکلات زیادی را در سطح جهان به وجود آورده که اقشار مختلف جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یکی از مهمترین این اثرات، افزایش بلایای طبیعی مانند سیل، خشکسالی، طوفان‌های استوایی، بالا آمدن سطح آب دریاها، طوفان گرد و غبار و... است که خشکسالی و سیل شایع ترین این بلایا در ایران است. به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران و سیستم‌های سینوپتیکی که این منطقه از آن تأثیر می‌پذیرد، مشخص است که خشکی یکی از ویژگی‌های این منطقه و خشکسالی یکی از مهمترین بلایای طبیعی است که ایران با آن دست به گریبان است. خشکسالی، بخش‌های مختلف جامعه از جمله منابع آب، کشاورزی، صنعت، اقتصاد، بهداشت و... را درگیر می‌کند بنابراین پایش خشکسالی برای برنامه ریزی در آینده ضروری است. نتایج مطالعات نشان داده است که طی 30 سال آینده شرایط خشکسالی در ایران افزایش خواهد یافت که موید وقوع تغییرات اقلیمی در این منطقه است. همچنین اکثر مناطق ایران در سال‌های 2025، 2032، 2034، 2035 و 2039 خشکسالی شدیدی را تجربه خواهند کرد که در این میان سال 2039 وضعیت خشکسالی بحرانی تری خواهد داشت.

در مجموع ایران با چالش‌های زیست محیطی بی سابقه ای از کاهش منابع آبی، تخریب سریع جنگل ها، بیابان زایی، چرای بی رویه مراتع و آلودگی که شهرهایش را خفه می‌کند، مواجه است. این مشکل در صورت کنترل نشدن، نه تنها ایران، بلکه ثبات منطقه جهان را نیز به خطر می‌اندازد. وضعیت زیست محیطی ایران این روزها شامل آلودگی هوا، آلودگی آفت کش ها، کاهش و فرسایش خاک، کم آبی و آلودگی، از دست دادن منابع طبیعی، عدم مدیریت مناسب پسماند، مسمومیت با سرب و بیابان زایی است. بدون اقدامات سنجیده، برخی از نقاط کشور ممکن است در آینده با قابلیت سکونت محدود مواجه شوند.

مساله جدی است!

در بیش از یک سال، ایران سیل‌های ناگهانی مرگبار، خشکسالی ویران کننده محصولات کشاورزی، طوفان‌های گرد و غبار و موج‌های گرما را تحمل کرد که دمای هوا را به 48 درجه سانتی گراد (118 درجه فارنهایت) رسانده است - همه بحران‌هایی که احتمالاً ناشی از تغییرات آب و هوایی است. اما برای کسانی که این چالش‌ها را تجربه کرده اند، یافتن کمک بسیار دشوار است.

مانند همه کشورهای دیگر، ایران نیز باید در این زمینه کمک کند، زیرا از قبل تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی قرار گرفته است. ایران از نظر جغرافیایی در کمربند خشک جهان با دمای بالا و بارش نسبتا محدود باران و برف قرار دارد این امر باعث می‌شود که منابع آب یکی از مهمترین عوامل محدود کننده و سد راه توسعه کشور باشد. اقتصاد ایران بیشتر تحت تأثیر پیامدهای تغییرات آب و هوایی قرار گرفته است. تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که در منطقه اقلیمی مانند ایران یک درجه افزایش دما می‌تواند 10 درصد تولید محصول را کاهش دهد که البته هم اقتصاد و هم امنیت غذایی ایران را تهدید می‌کند.

ایران یکی از چهار کشوری است که در کنار یمن، لیبی و اریتره، توافقنامه پاریس 2015 را برای مهار تغییرات اقلیمی امضا نکرده است. تحلیلگران می‌گویند انزوای بین المللی و عدم مشارکت گسترده دولت در زمینه خطرات زیست محیطی در داخل، تلاش برای کاهش تهدیدات آب و هوایی، مقابله با خسارات و محافظت از شهروندان ایرانی را بسیار چالش برانگیز می‌کند.

به عنوان مثال، دفتر هماهنگی امور بشر دوستانه سازمان ملل متحد (UNOCHA)، گفت که تنها می‌تواند تیمهای مدیریتی سازمان ملل را برای پاسخگویی به بلایا به درخواست یک کشور فعال کند. یکی از نمایندگان تیم مشاوران بشر دوستانه UNOCHA در ایران که خواست نامش فاش نشود گفت: «در سیل (ایران) ژانویه 2022، هیچ درخواست رسمی ارائه نشده است. این برخلاف زمانی است که در اوایل سال 2019 سیل‌های بزرگ ایران را در نوردید، زمانی که UNOCHA درگیر شد و با هماهنگی مقامات، طرح واکنش و درخواست کمک مالی را آماده کرد.»

خداداد، یک دامدار 56 ساله در ارغون، روستایی در جنوب ایران، که در ماه جولای شدیداً مورد هجوم سیل قرار گرفت، گفت که درخواست‌های او برای کمک دولت پس از تلف شدن 170 راس از 200 دام او رد شد. خداداد در تماس تلفنی با یکی از نمایندگان وزارت کشاورزی به او گفت که چون دام هایش بیمه نیستند، هیچ فایده ای ندارد که غرامت بخواهد او به بنیاد تامسون رویترز گفت: «این موضوع معیشت من است. من منبع درآمد دیگری ندارم.»

دولت ایران در سال گذشته گفت که تحریم‌های اقتصادی اعمال شده بر کشور، مانع از تلاش‌ها برای مقابله با تغییرات آب و هوایی شده است. یکی از زمینه‌های اصلی نگرانی در ایران کمبود آب است. سال گذشته یکی از خشک ترین سال‌های پنج دهه گذشته بود. منتقدان در سال‌های اخیر، سوء مدیریت دولت را مقصر کمبود آب می‌دانند. بسیاری از شهرها و روستاها در مواقعی هم به دلیل خشکسالی فزاینده و هم به دلیل اینکه مسئولان پروژه‌های ناپایدار را پیش بردند و استفاده از آنها را مهار نکردند، دچار کمبود آب شده اند که به کاهش سطح آبهای زیرزمینی و سطحی منجر شده است.

به عبارت ساده، ایران در زمینه آب، ورشکسته شده است. کمبود آب در دریاچه ارومیه در حال خشک شدن در شمال غرب ایران مشهود است، مشکلی که دولت آن را در نتیجه تغییرات آب و هوایی می‌داند، اما منتقدان مدیریت نادرست حوضه آبی را که دریاچه را تغذیه می‌کند، مسبب این امر میدانند. در گزارشی که در سال 2017 به سازمان تغییر اقلیم سازمان ملل ارائه شد، وزارت محیط زیست ایران اشاره کرد که «افزایش دما و کاهش بارندگی و منابع آبی موجود، واقعیت کنونی کشور است».

ادلتراود گونتر، مدیر دانشگاه سازمان ملل متحد (UNU) مستقر در آلمان گفت: با برگزاری کنفرانس بعدی تغییرات اقلیمی سازمان ملل در شمال آفریقا و خاورمیانه - در دوبی در سال 2023- نگرانی‌های کمبود آب در منطقه ممکن است در صحنه جهانی افزایش یابد.

هوای سمی

ایران ششمین تولید کننده گازهای گلخانه ای در جهان است و یکی از کشورهایی است که توافقنامه پاریس 2015 را تصویب نکرده است؛ معاهده ای که امضای آن، نماد تعهد یک کشور به مهار تغییرات اقلیمی است.

هوای کثیف یک معضل مزمن در ایران است. بسیاری از شهرهای آن از جمله تهران به دلیل انتشار گازهای گلخانه ای از میلیون‌ها وسیله نقلیه قدیمی در جاده‌ها و پالایشگاه ها، نیروگاه‌ها و کارخانه ها، همواره جزو آلوده ترین شهرهای جهان هستند. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران، سالانه حدود 40 هزار نفر در سراسر کشور به دلیل مشکلات بهداشتی مرتبط با آلودگی هوا، از عفونت‌های تنفسی و سرطان ریه گرفته تا حملات قلبی، جان خود را از دست می‌دهند. با این حال، کارشناسان محیط زیست میگویند که وضعیت در حال بدتر شدن است زیرا کشور مقادیر بیشتری از مازوت - سوختی با کیفیت پایین و بسیار آلاینده - را می‌سوزاند تا نیروگاه‌های خود را در زمان کمبود گاز طبیعی حفظ کند.

به گفته کارشناسان بهداشت، سوزاندن مازوت، گازهای سمی مانند دی اکسید گوگرد منتشر می‌کند و می‌تواند به بیماری‌های شدید و مرگ زودرس بینجامد. دیوید بوید، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر و محیط زیست، گفت: ایران در میانه یک فاجعه آلودگی هوا با سطوح نجومی ذرات معلق (PM) در هوا قرار دارد. کوچک ترین شکل آلودگی PM که به نام 2.5 PM شناخته می‌شود، سمی ترین نوع در نظر گرفته می‌شود. به گزارش خبرگزاری ایسنا در ماه دسامبر، سطوح روزانه 2.5PM در پایتخت ایران به طور مداوم به طور خطرناکی بالا ثبت شد و شرکت کنترل کیفیت هوای تهران چندین هشدار قرمز را صادر کرد کارشناسان محیط زیست ایران و رسانه‌های محلی، میزان بالای ذرات معلق را تا حدی به افزایش سوختن مازوت نسبت می‌دهند.

بوید و دیگر تحلیلگران محیط زیست و دانشگاهیان، از مقامات ایرانی به دلیل قوانین ضعیف حاکم بر آلایندههای صنعتی و وسایل نقلیه و اجرای ضعیف قوانین و مقررات مرتبط با کیفیت هوا، مانند قانون هوای پاک 2017 برای جلوگیری از آلودگی هوا و آلودگی صوتی انتقاد کرده اند. به عنوان مثال، گزارشگر سازمان ملل گفت: وزارت کشور ایران ماه گذشته به بررسی تضعیف استانداردهای کیفیت هوا برای اطمینان از باز ماندن مدارس پس از چندین بار تعطیلی در هفته‌های قبل به دلیل سطوح بالای آلودگی، فکر کرده است؛ این یک واکنش کاملاً نامناسب به این بحران است. بوید همچنین گفت: «طنز آمیز» است که ایران با کمبود گاز طبیعی - با توجه به ذخایر عظیم نفت و گاز - مواجه است، زیرا این کشور سوخت‌های فسیلی بیشتری صادر می‌کند.

هوای ناپاک

زمستان امسال بیمارستان‌های تهران ظرفیت پر اورژانس‌ها را گزارش کردند و سخنگوی اورژانس شهر در دی ماه امسال به ایسنا گفت که حدود 18 درصد از بیماران جدید در ماه‌های گذشته از مشکلات تنفسی یا قلبی رنج می‌برند. این سخنگو گفته بود که با تشدید مه دود، افراد بیشتری با بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا وارد بیمارستان می‌شوند.

تهران، شهری متراکم با بیش از 18 میلیون نفر جمعیت، به دلیل ارتفاع زیاد و وجود کوههای البرز در اطراف که هوای آلوده را به دام می‌اندازد، به ویژه در برابر مه دود آسیب پذیر است. دمای زمستان می‌تواند این مشکل را تشدید کند، زیرا هوای سرد از بالا رفتن مه دود جلوگیری می‌کند. گزارش بانک جهانی در سال 2018 هوای تهران را «در میان آلوده ترین هواهای جهان» خواند و اشاره کرد که بهبود این مشکل با افزایش رشد جمعیت، توسعه صنعتی و شهرنشینی و مصرف سوخت، کار ساده ای نخواهد بود.

بانک جهانی دریافت که مرگ و بیماری ناشی از آلودگی هوا سالانه 6/2 میلیارد دلار برای ایران هزینه دارد - اما این رقم مواردی مانند کاهش بهرهوری کشاورزی یا از دست دادن روزهای مدرسه را در نظر نمی‌گیرد. یک مقام وزارت بهداشت آبان ماه به ایسنا گفت: بین مارس 2021 تا مارس 2022، تعداد مرگ و میر ناشی از قرار گرفتن در معرض ذرات PM2.5 حداقل 87 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته است.

وحید حسینی که از سال 1392 تا 1397 مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بود، گفت: در حالی که قبلاً آلودگی هوای تهران بد بود، سوختن مازوت وضعیت را ناپایدار کرده و پایتخت را در معرض خطر غیر قابل زندگی قرار داده است. حسینی که اکنون دانشیار مهندسی انرژی پایدار در دانشگاه سایمون فریزر در کاناداست، گفت: «هزاران نفر در حال مرگ زودرس هستند.»

نقض حقوق بشر؟

سال گذشته، مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه ای را تصویب کرد که دسترسی به محیط زیست سالم - از جمله هوای پاک - را یک حق بشر اعلام کرد. بیش از 160 کشور به این قطعنامه غیر الزام آور رای مثبت داده، اما هشت کشور از جمله چین، روسیه و ایران به این قطعنامه رای ممتنع دادند در حالی که بودجه ایران برای سال 2023 که اخیراً اعلام شده نسبت به سال گذشته 40 درصد رشد داشته است طبق اسناد دولتی، هزینه‌های مقابله با آلودگی هوا تقریباً به نصف کاهش یافته است - به حدود سه میلیون دلار با نرخ ارز رسمی کشور.

اریک سولهیم، مدیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) بین سال‌های 2016 تا 2018، گفت که اولویت محیط باید در دستور کار سیاسی ایران بسیار بالاتر باشد؛ و هر دولتی باید بدون توجه به شرایط سیاسی، این موضوع را در کانون توجه قرار دهد. وی گفت: «حق داشتن محیط زیست پاک و زندگی سالم یک حق اصلی بشری است و مرگ زودهنگام در اثر آلودگی هوا نقض حقوق بشر است.»

حیات وحش

ایران به دلیل شرایط جغرافیایی، تنوع اقلیمی، منابع عظیم آبی دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب، از تنوع گونه ای بالایی برخوردار است. بر اساس آخرین مطالعات حدود 1300 گونه مهره دار شامل پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و آبزیان، حدود 30 هزار گونه بی مهره و هشت هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده است. متأسفانه، در دو دهه گذشته، فعالیت‌های انسانی به تخریب نگران کننده اکوسیستم ها، حذف ژن ها، گونه‌ها و قابلیتهای بیولوژیک منجر شده است. تهدیدهای انسانی برای تنوع زیستی در طول 50 سال گذشته در کل تاریخ زندگی بشر بیشترین سرعت را داشته است.

در حال حاضر بیش از 41 درصد از دوزیستان، 26 درصد از پستانداران، 21 درصد از خزندگان و 13 درصد از پرندگان در معرض تهدید هستند. در آخرین آمار، تعداد گونه‌های در معرض خطر انقراض در کشور 75 گونه مهره دار (18 گونه پستاندار، 29 گونه پرنده، چهار گونه دوزیست و 16 گونه خزنده) در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) است.

افزایش جمعیت و فعالیت‌های انسانی، تغییرات اقلیمی، خشکسالی، بیابان زایی، کشاورزی، شکار غیر قانونی و تحریم‌های اقتصادی به ایجاد این بحران کمک کرده است. بسیاری از این علل را می‌توان از طریق برنامه ریزی بهتر، سیاست‌های پایدار و افزایش مشارکت مدنی و محلی کاهش داد. ارتقای آگاهی در مورد اثرات اعمال انسانی نیز برای پایداری بلند مدت اکوسیستم‌های ایران مهم خواهد بود. سازمان‌های غیر دولتی حفاظت از ایران در حال حاضر نقش فعالی در حفظ تنوع زیستی داشته اند.

منابع:

1- context. News

2- Iran.un.org

3- Cambridge.org

4- tehrantimes.com

دریاچه ارومیه در یکی از بدترین بلایای زیست محیطی در دهه‌های اخیر در حال کوچک شدن است.

نمونه‌هایی از پستانداران بزرگ در معرض تهدید ردیف بالا از چپ به راست: اوناگر یا الاغ وحشی ایرانی غزال گواتر یا ایرانی خرس قهوه ای، پلنگ ایرانی و ببر خزری. ردیف پایین از چپ به راست: آهوی ایرانی، غزال چینکارا یا هندی، خرس سیاه آسیایی یوزپلنگ آسیایی و شیر ایرانی. در معرض خطر (EN)، در معرض خطر بحرانی (CR) و منقرض شده (EX).