احیای روابط همسایگی بدون دخالت آمریکا

بن‌بست 7 ساله مناسبات پرتنش «تهران و ریاض» روز گذشته در «پکن» شکسته شد. مذاکرات محرمانه ایران و عربستان در روز‌های اخیر و در ششمین دور برای گشودن گره فروبسته روابط دو کشور به میزبانی چین برگزار شد که با صدور یک بیانیه تفاهم به انجام رسید و جمهوری اسلامی و عربستان سعودی برای از سرگیری روابط دو جانبه و آغاز به کار دوباره سفارتخانه‌های دو کشور توافق کردند. تحولی که می‌توان آن را در امتداد سفر اخیر آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان به چین ارزیابی کرد؛ جایی که مقام‌های پکن درخواست حاکمان سعودی برای میانجیگری جهت گره‌گشایی از رابطه پرتنش تهران و ریاض را اجابت کرده و از فرصت حضور رئیسی در این سفر برای حل اختلافات ایران و عربستان بهره بردند. چه آنکه پس از نهایی شدن دستور کار مذاکرات تهران و ریاض در جریان سفر رئیسی به پکن بود که فرستادگان ایران و عربستان با انجام ششمین دور مذاکره کار را در پکن تمام کرده و برای ازسرگیری رابطه توافق کردند.

پس از برگزاری مذاکرات فشرده علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و «مساعد بن‌محمد العیبان»، مشاور امنیت ملی عربستان که از 15 تا 19 اسفندماه صورت گرفت، طرفین در یک بیانیه مشترک اعلام کردند: «جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی توافق کردند ظرف حداکثر دو ماه، روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفته و سفارتخانه‌ها و نمایندگی‌ها را بازگشایی کنند». این بیانیه سه‌جانبه که به امضای مقام‌های امنیتی ایران و عربستان و همچنین «وانگ یی»، عضو شورای دولتی جمهوری خلق چین رسید، تصریح می‌کند: «مذاکرات تهران و ریاض بر مبنای تمایل دو طرف به حل و فصل اختلافات از طریق گفتگو و دیپلماسی و ناظر بر پیوند‌های برادرانه و تأکید بر پایبندی دو کشور به اصول و اهداف منشور سازمان ملل متحد، منشور سازمان همکاری اسلامی و اصول و رویه‌های بین‌المللی صورت گرفته است». تقدیر از میزبانی پکن، عراق و عمان و تلاش این کشور‌ها برای به ثمر نشستن گفتگو‌های حساس تهران و ریاض محور دیگر این بیانیه سه‌جانبه بود. دبیر شورای‌عالی امنیت ملی پس از امضای بیانیه مشترک، سفر بهمن‌ماه «آیت‌الله رئیسی» به چین و گفت‌و‌گوی او با «شی جین پینگ»، رئیس‌جمهور چین را بسترساز شکل‌گیری مذاکرات جدید و جدی میان هیأت‌های ایران و عربستان سعودی اعلام کرد و گفتگو‌های انجام شده میان دو کشور را صریح، شفاف، همه‌جانبه و سازنده خواند. شمخانی 5 دور مذاکره اولیه انجام شده با عربستان سعودی را که به میزبانی عراق و عمان انجام شد، در دستیابی به توافق نهایی، مؤثر ارزیابی کرد و از تلاش این دو کشور نیز در این خصوص سپاسگزاری نمود. شمخانی علاوه بر این در یک تماس تلفنی جداگانه با «محمد شیاع السودانی»، نخست‌وزیر عراق از زحمات این کشور در میزبانی پنج دور مذاکره تهران و ریاض تقدیر کرد. مناسبات دیپلماتیک ایران و عربستان در دی‌ماه 1394 پس از صدور حکم جنجالی مقام‌های سعودی مبنی بر اعدام «شیخ نمر باقر النمر»، روحانی شیعه و ورود غیرقانونی شماری از جوانان معترض ایرانی به محل سفارت عربستان در تهران رو به تیرگی رفت و دو کشور با متوقف شدن فعالیت نمایندگی‌های دیپلماتیک وارد دوره تازه‌ای از تنش و بحران شدند. اما آنچه اتفاق افتاد ضربه‌ای بود که دومینووار زمینه حرکت مهره‌های از قبل چیده شده ریاض را فراهم کرد؛ اعلام قطع روابط دیپلماتیک از سوی عربستان و متحدان دور و نزدیک‌اش که با تطمیع و تهدید از خواست حکومت سعودی پیروی می‌کردند، برنامه‌ای بود که اجرا شد و به قطع رابطه شماری از کشور‌ها همچون بحرین و سودان و فراخوانی دیپلمات‌ها یا کاهش سطح رابطه از سوی کشورهایی، چون کویت، قطر و امارات انجامید، اما در همان متوقف نماند. آنچه روی داد اتفاقی بود که زمینه صف‌بندی ریاض در برابر ایران از طریق نهاد‌ها و ائتلاف‌های بین‌المللی، چون شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب و سازمان همکاری‌های اسلامی را فراهم کرد. صف‌بندی‌ای که یکی از وجوه بروز تعارض دو کشور بود و البته ریاض در به سرانجام رساندن آن چندان هم کامیاب نبود. چنانکه با وجود موضع‌گیری و بیانیه‌های نمادین ضد ایرانی که نظر‌های موافق نسبت به آن از طریق دلار‌های نفتی عربستان به دست می‌آمد، سیاست عربستان در متحد کردن کشور‌های عربی و اسلامی علیه ایران سیاستی از پیش شکست‌خورده بود.

طبیعی بود این شکست در کنار فروماندن ریاض در نزاع خودساخته یمن که بر سر نفوذ منطقه‌ای ایران رقم زده بود، حاکمان سعودی را به این نتیجه برساند که این جدال‌های فرسایشی بیشتر از یک سطح مشخص نمی‌تواند حاصلی برای عربستان داشته باشد. بویژه که با خروج تدریجی ایالات متحده از منطقه و تضعیف نقش‌آفرینی این کشور در معادلات منطقه‌ای، امکان به نتیجه رسیدن رویکرد ریاض به ضعیف‌ترین سطح ممکن رسیده بود. شکل‌گیری چنین فضایی که دلیل آن چیزی نبود جز ناکام ماندن سیاست تخاصم در منطقه و از طرف دیگر رسیدن به واقعیت قدرت میدانی و دیپلماتیک ایران در منطقه، سبب شد تا ایده کاهش اختلافات و همکاری‌های درون‌منطقه‌ای که از سوی دولت رئیسی دنبال می‌شد، مورد اعتنای بیشتری از سوی مقام‌های سعودی قرار گیرد. ایده‌ای که بیش از هر گزاره دیگری، به تحقق منافع ملی هر یک از بازیگران منطقه و تهدیدات مشترک اشاره داشت و تأکید می‌کرد که سیاست شتابزده تشکیل اتحادیه‌های نظامی و امنیتی با محوریت بازیگران عربی ذیل رهبری کشور‌های غربی، نه تنها امکان تأمین ثبات سیاسی - امنیتی منطقه‌ای را فراهم نخواهد کرد که به جای آن یک استراتژی بلندمدت، پرهزینه و مخاطره‌آمیز را به همه کشور‌های منطقه تحمیل می‌کند. این چنین بود که پس از بروز تحولاتی جدی در رویکرد منطقه‌ای جمهوری اسلامی در دولت سیزدهم، مذاکراتی دوجانبه از سال 1400 در سطوح مقام‌های امنیتی ایران و عربستان با میانجیگری عراق در شهر بغداد آغاز شد. این مذاکرات در پی تحول در رویکرد منطقه‌ای دولت سیزدهم به طور ویژه‌ای در دستور قرار گرفت و به اراده حاکمان سعودی مبنی بر ترمیم رابطه با تهران پاسخ گفت. به ثمر رسیدن این گفتگو‌ها که فارغ از مداخله ایالات متحده و شرکای اروپایی‌اش کلید خورد، با توافق برای ازسرگیری روابط و بازگشایی سفارتخانه‌ها نقطه عطفی در یک فرایند رو به جلو و در چهارچوب اتخاذ گام‌های عملی برای تقویت مناسبات آسیب‌دیده سیاسی به شمار می‌آید. تحولی که می‌تواند در چهارچوب تلاش‌های انجام شده در یک بستر تعاملی مبتنی بر ضرورت بهره‌برداری از فرصت‌های موجود، روابط دو کشور را از رکود خارج ساخته و نقش مؤثری در توسعه روابط و همچنین حل بحران‌های لاینحل منطقه ایفا کند.

انتشار خبر توافق تهران و ریاض موج گسترده‌ای از واکنش مقام‌های دیپلماتیک داخلی و خارجی را به همراه داشت. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه با اعلام اینکه بازگشت روابط طبیعی بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی ظرفیت‌های بزرگی را در اختیار دو کشور، منطقه و جهان اسلام قرار می‌دهد، تصریح کرد: «سیاست همسایگی به عنوان محور کلیدی سیاست خارجی دولت سیزدهم، با قوت در مسیر درست پیش می‌رود و دستگاه دیپلماسی فعالانه در پس تمهید گام‌های بیشتر منطقه‌ای است.» محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور نیز در واکنش به این تحول مهم تصریح کرد: «سیاست همسایگی آیت‌الله رئیسی بار دیگر جواب داد.» جمشیدی با بیان اینکه در مذاکرات آقای «شی» با ایشان در پکن، ابتکار‌های سازنده منطقه‌ای مطرح شد که اینک به ثمر نشسته است، افزود: «ترکیب سیاست همسایگی و اوراسیاگرایی هم باعث تقویت همکاری‌های اقتصادی و هم گسترش ثبات و برادری و امنیت درون‌زا بدون مداخله خارجی می‌شود.»

شکست تمام‌عیار تل‌آویو؛ پیروزی سیاسی ایران در واکنش‌های خارجی به توافق ایران و عربستان، مقام‌های ایالات متحده اعلام کردند که از این رویداد استقبال می‌کنند. یک سخنگوی کاخ سفید در این باره گفت: «امریکا از هر گونه تلاش برای پایان دادن به جنگ یمن استقبال می‌کند.» جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید روز جمعه به خبرنگاران گفت که عربستان سعودی، امریکا را درجریان گفتگو‌ها با ایران گذاشته بود. وی در ادامه عنوان کرد که امریکا هیچ دخالتی در حصول این توافق نداشته است. «نفتالی بنت» نخست‌وزیر پیشین رژیم صهیونیستی نیز توافق تهران و ریاض را یک پیروزی سیاسی برای ایران خواند. «یائیر لاپید» نخست‌وزیر پیشین رژیم صهیونیستی هم در واکنش تأکید کرد که این توافق شکستی تمام‌عیار برای رژیم صهیونیستی است. بر خلاف ابراز نارضایتی مقام‌های صهیونیستی، عراق و عمان از توافق تهران و ریاض استقبال کرده و در بیانیه‌هایی یادآور شدند که از سرگیری روابط دیپلماتیک به تقویت پایه‌های ثبات و امنیت در منطقه کمک می‌کند. وزارت خارجه چین نیز در بیانیه‌ای توافق ایران و عربستان برای از سرگیری روابط را «یک پیروزی برای صلح» خواند.

استقبال انصارالله و حزب الله «فیصل بن فرحان»، وزیر خارجه عربستان هم در واکنش به ازسرگیری رابطه کشورش با ایران در صفحه توئیتر خود نوشت: «ازسرگیری روابط میان ریاض و تهران در راستای رویکرد عربستان در ترجیح دادن راه حل‌های سیاسی و گفتگو و تلاش برای تقویت این مسأله در منطقه است». وی افزود: «کشور‌های منطقه سرنوشتی واحد و مشترکاتی با هم دارند؛ بنابراین لازم است که همه باهم برای شکوفایی و ثبات در منطقه تلاش کنیم». سیدحسن نصرالله نیز در واکنش به این توافق گفت: تحولات مربوط به نزدیکی عربستان و ایران خوب است و به ضرر مردم منطقه نیست، بلکه به نفع آن‌ها خواهد بود. وی افزود: اگر نزدیکی عربستان و ایران در مسیر عادی پیش برود می‌تواند افق‌هایی را در منطقه و لبنان باز کند. همچنین «محمد عبدالسلام» سخنگوی جنبش انصارالله و رئیس هیأت مذاکره‌کننده یمن هم گفت که «منطقه به بازگشت روابط طبیعی میان کشورهایش نیازمند است.» شورای همکاری خلیج فارس نیز در بیانیه‌ای از ابتکارعمل چین و توافق ایران و عربستان برای ازسرگیری روابط میان دو کشور استقبال کرد. «بدر السید البوسعیدی»، وزیر امور خارجه عمان و «شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی»، وزیر امور خارجه قطر نیز در گفت‌وگوی تلفنی با وزیر خارجه از تحول جدید در روابط بین ایران و عربستان سعودی استقبال کردند. انور قرقاش، وزیر مشاور امارات در امور خارجه در صفحه توئیتر خود نوشت: از توافق ایران و عربستان برای بازگشت روابط استقبال و از نقش چین در این زمینه تمجید می‌کنیم.