اسب کاسپین؛ میراثی باستانی از پهنای خزر برای جهان

به گزارش ایرنا، اسب در ادبیات حماسی باستانی و فرهنگ ایرانی اسلامی عنصری بارز بوده و بر رابطه سحرآمیزش با زیست انسانی از نگاه شاعران، عارفان، امیران و دین آوران با تعبیر نجابت و فراست همواره تاکید شده تا به امروز که آوازه اسب کاسپین از ارتفاعات شمال، جهان را در نوردیده و به نمایه ای از گیلان تبدیل شده است.

اسب کاسپین با نام لاتین «Caspian horse»، گیل اسب، اسب گیلان، اسب شاه، یا اسبچه خزری (که امروز می گویند این نام اشتباه است چرا که اسب کاسپین به هیبت یک اسب کامل است) با قدمت بیش از پنج هزار سال به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نژاد اسب های موجود در جهان محسوب می شود و پراکندگی فعلی آن از بهشهر مازندران در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب گیلان می باشد.

ماجرای شناسایی اسب کاسپین در کشور

لوئیز فیروز بانوی آمریکایی‌الاصل که به مدت بیش از 4 دهه به همراه همسرش نرسی فیروز به پرورش اسب در ایران پرداخت، همیشه به دنبال اسب‌های کوچک و مناسبی برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود بود و در سفری در سال 1344 شمسی برابر با 1965 میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر، اولین بار اسبچه خزر (اسب کاسپین) را در یکی از روستاهای دور افتاده آمل بصورت تصادفی در حالی که به یک گاری بزرگ بسته شده بود و کیسه های سیمان جابجا می کرد، دید و مورد شناسایی قرار داد و متوجه حضور تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه شد. لوئیز دو اسبچه خزر را از محلی ها خرید و در آن زمان از آمل به تهران آورد. بعد از مدتی آموزش به این اسب، تحت تاثیر رفتار و حرکات آن، همچنین از روی کنجکاوی در ارتباط این اسب‌ها با حجاری های تخت جمشید، تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت. لوئیز فیروز با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت؛ اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست؛ شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان های تخت جمشید و مهرها و مجسمه های بر جا مانده از آثار تمدن های باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان های دور است.

در سال 1345 با ورود اولین اسب به ایالت ویرجینیای آمریکا حرکت گسترش این نژاد در قرن اخیر به سایر نقاط جهان آغاز گشت. در سال 1349 تعداد چهار راس به جزایر برمودا (در غرب اقیانوس اطلس متعلق به انگلیس) و در سال 1350 یک جفت نریان و مادیان به نام های رستم و خورشید به پرنس فیلیپ ولیعهد انگلستان اهدا شد که از طریق مجارستان به آنجا منتقل شدند.

اسب آشیل در ایلیاد (اثر حماسی از هومر یونانی) تا اسب بالدار در اساطیر یونان باستان، اسب‌های باشکوه در اساطیر ژاپنی و چینی، اسب چوبی تروآ تا بخش قابل توجهی از شاهنامه مان که مربوط به داستان‌های حماسی دلاورانی است که زندگی‌شان با اسب دوشادوش بوده، تا بارز بودن نقش ذوالجناح در نقاشی چشم‌آشنای عصرعاشورا اثر استاد فرشچیان قابل چشم پوشی نیست تا به امروز که سخن از ثبت بین المللی اسب کاسپین گیلان می شود.

اسب خزر همان‌طور که از نامش پیداست بومی منطقه خزر بوده و پراکندگی فعلی آن از بهشهر در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب گیلان است.

ایران منشا و گیلان خاستگاه اسب کاسپین

مدیر عامل انجمن حفاظت از اسب کاسپین با اشاره به تصویب اساسنامه جدید این انجمن، اعلام کرده است: در اساسنامه جدید برای نخستین بار رسما از ایران به عنوان منشا این نژاد و همچنین از انجمن حفاظت از اسب کاسپین کشورمان به عنوان عضو اصلی انجمن بین المللی نام برده شده است.

محمد جواد دهقان با بیان این که اعضای انجمن بین‌المللی اسب کاسپین شامل کشورهای ایران، انگلیس، آمریکا، استرالیا، نیوزلند، نروژ و سوئد هستند، اظهار داشت: برای نخستین بار پس از 55 سال از زمان کشف این نژاد و به دنبال تشکیل انجمن حفاظت از اسب کاسپین، ایران دارای سه حق رای در مجمع شورای انجمن بین المللی شده است.

رئیس فدراسیون سوارکاری کشور نیز نیمه مهرماه سال جاری در حاشیه مجمع عمومی سالانه هیئت سوارکاری استان گیلان با اشاره به اینکه این استان خاستگاه اسب کاسپین است، اظهار داشت: این اسب اصیل ایرانی میراث طبیعی 6 هزار ساله است. مسعود خلیلی با اشاره به برگزاری مجمع بینالمللی اسب کاسپین در گیلان در سال 95، افزود: امسال نیز مقرر شده بود که این مجمع را با حضور ورزشکاران و محققان و پرورشدهندگان ایرانی و خارجی اسب کاسپین برگزار کنیم که به علت مشکلات مالی و شرایط کرونایی تحقق پیدا نکرد.

وی از برگزاری این مجمع در سال آینده با حضور محققان و پرورشدهندگان این اسب اصیل خبر داد و متذکر شد: امیدواریم با کمک فدراسیون سوارکاری و ادارهکل ورزش و جوانان گیلان و مقامات استانی شرایط فراهم شود. رئیس فدراسیون سوارکاری، در خصوص جایگاه گیلان در ورزش سوارکاری، خاطرنشان کرد: طبق آخرین رتبهبندی، استان گیلان از رتبه پانزدهم به هفتم رسیده است؛ در این راستا چندین باشگاه جدید سوارکاری در گیلان احداث و بهرهبرداری شده و تعدادی هم در دست ساخت است.

با تمام شهرت و آوازه ملی و جهانی اسب کاسپین اما هنوز این ظرفیت بزرگ اقتصادی نتوانسته نقش خود را در توسعه استان ایفا کند، ناشناخته بودن قابلیت های این حوزه، عدم حمایت و سرمایه گذاری بخشی از دغدغه هایی است که فعالان و علاقمندان پرورش اسب را در این خطه شمالی نگران کرده است.

حفظ نژاد کاسپین در گرو حمایت مسئولان

پروین یگانه بانوی سوارکار رضوانشهری که بارها در جشنواره های بومی و محلی استانی و کشوری حائز رتبه شده است و فرزندانش طلوع و کوشیار اسدی که تا به امروز میراث حفاظت از اسب کاسپین را تا ثبت بین المللی، با همه دشواری پاس داشته اند و امروز برای ماندگاری نیازمند حمایت هستند. طلوع اسدی می گوید: ما از معدود مراکز پرورش اسب کاسپین هستیم؛ مرکز تحقیقات رشت هم در حال فعالیت است و برخی هم بصورت پراکنده نگهداری می کنند.

وی افزود: در زمان حیات پدر 60 اسب داشتیم که به دلیل مشکلات ناچار به فروش شدیم و در زمان حاضر 30 راس اسب داریم که اخیرا ثبت بین المللی شده اند اما نگهداری بدون حمایت برایمان بسیار دشوار شده است. وی با بیان اینکه به لحاظ مالی می توانم اینجا را بفروشم و زندگی راحتی برای خود و خانواده ام رقم بزنم می گوید: قیمت این اسب ها از پنج میلیون تا 30 میلیون تومان هاست اما خرید و فروش نمی شود؛ در واقع خرید و فروش بین خود باشگاه داران انجام می شود. این بانوی پرورش دهنده اسب با تاکید بر اینکه از مقامات دولتی می خواهیم ما را در حمایت و حفظ این نژاد ارزشمند تنها نگذارند، می گوید: می توان از این ظرفیت در راستای توسعه اقتصادی استان در حوزه های ورزشی، گردشگری و حتی صادرات بهره گرفت.

تهدید انقراض؛ بیخ گوش نژاد اسب کاسپین رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین در گفت وگو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: طبق تحقیقات انجام شده بر روی ژنوم و بقایای استخوان و فسیل اسب کاسپین ثابت شد این اسب یکی از چهار جد اسب های خونگرم دنیاست و ارتفاع کوتاهش آن را برای آموزش سوارکاری نوجوانان مناسب کرده است.

هوشنگ دهقان زاده بیان کرد: نژاد اسب کاسپین رو به انقراض است؛ بر اساس تخمین 2 تا 2 هزار و 500 راس اسب کاسپین در جهان وجود دارد که 400 تا 500 راس آن در کشور، به ویژه در استان گیلان و خطه شمال و در سایر استان ها بصورت پراکنده در باشگاه های سوارکاری دیده می شوند.

معاون پژوهش فناوری و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان افزود: تمام اسب هایی که در خارج از ایران وجود دارند منشا آنها از ایران است و اگر چه حدود نیم قرن از شناسایی و معرفی اسب کاسپین (اسبچه خزر) در کشور می گذرد، در این مدت توانسته جایگاه ویژه ای در عرصه جهانی پیدا نماید؛ بطوریکه در حال حاضر تقاضای فراوانی برای خرید و تامین این اسب ها از سوی برخی کشورها وجود دارد که خود دلیلی بر ارزشمند بودن این نژاد منحصر به فرد است. وی بیان کرد: گله ای که خانم فیروز پیش از انقلاب جمع آوری کرده بود دستخوش جریانات متعدد شد تا سال 1373 که جهاد سازندگی وقت آن گله را با هدف حفظ ذخایر ژنتیکی از ایشان خریداری کرد و از آن موقع تا سال 1389 در ایستگاه تحقیقات خجیر در نزدیک ورامین نگهداری می شد.

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین ادامه داد: این مجتمع زیر نظر بخش تحقیقات علوم دامی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان در سال 89 بمنظور توسعه تحقیقات کاربردی و استفاده بهینه از توانمندی های موجود در کشور در زمینه اسب کاسپین و در راستای دستیابی به اهداف عالیه برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور و وجود محیط طبیعی مناسب و با توجه به اینکه خاستگاه این نژاد گیلان و شمال کشوربود با حمایت استانداری، سازمان جهاد کشاورزی گیلان و همکاری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی تهران و موسسه تحقیقات علوم دامی کشور راه اندازی شد.

دهقان زاده گفت: در نتیجه، براساس توافقات به عمل آمده با مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی تهران تعداد 30 راس اسب کاسپین موجود در ایستگاه تحقیقاتی خجیر به مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی منابع طبیعی گیلان انتقال یافت. وی افزود: در کشور بسیاری از اسب ها به لحاظ ظاهر و فنوتیپ شباهت بسیار به اسب کاسپین دارند اما فعلا به آنها «کاسپین مانند» اطلاق می شود چون باید به لحاظ ژنتیکی نیز تایید شوند و این موضوع منوط به این است که در یک آزمایشگاه رفرنس که مورد تایید انجمن جهانی ژنتیک است مورد بررسی قرار گیرد.

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین گفت: تلاش بر این است که تعداد زیادی از اسب های مجتمع و کشور به کمک انجمن حفاظت اسب کاسپین که یک انجمن مردم نهاد است، پیرو تفاهمنامه همکاری با موسسه تحقیقات علوم دامی، ثبت بین المللی شوند.

وی گفت: پیرو درخواست ایران و با توجه به اینکه تمام گله های پایه و پیش بنیادی اسب کاسپین متعلق به ایران است اصلاح اساسنامه و آئین نامه و ضوابط و مقررات ثبت اسب کاسپین در انجمن بین المللی کاسپین با پیگیری های انجام شده از طریق موسسه تحقیقات علوم دامی کشور و انجمن حفاظت اسب کاسپین ایران با همکاری و مشارکت مرکز تحقیقات در حال بازنگری است.

ممنوعیت صادرات اسب کاسپین به علت تعداد جمعیت محدود دهقان زاده، با بیان اینکه گله 41 راسی موجود در این مرکز مورد توجه انجمن جهانی است گفت: صادرات اسب کاسپین فعلا با توجه به تعداد جمعیت کم آن ممنوع است اما این نژاد به لحاظ اقتصادی بسیار ارزشمند است. وی افزود: متاسفانه طی چند سال اخیر تعداد زیادی از اسب های کاسپین قاچاق شد و بصورت غیر قانونی از مرزهای غربی و شمال غربی به ترکیه، عراق و کشورهای حاشیه دریای خزر منتقل شدند و به جایی رسید که خیلی از کشورهای همسایه الان بر خلاف صداقت مدعی داشتن گله های پایه و پیش بنیادی اسب کاسپین هستند که با عملیات شناسایی، هویت گذاری و ثبت بین المللی اسبان کاسپین کشور در آینده عملا راه برای فرصت طلبان مسدود می شود.

ردیابی نژاد ایرانی با انتشار تبارنامه اسب کاسپین  وی ادامه داد: با بازنگری قوانین و مقررات و همچنین ثبت اسبان کاسپین کشور از این طریق در واقع راه قاچاق این اسب ها به کشورهای دیگر به نوعی بسته می شود؛ همچنین کتاب اولیه تبارنامه نامه اسب کاسپین هم بزودی منتشر می شود و از این طریق نژاد ایرانی اسب کاسپین در هر کشور قابل ردیابی است. رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین با اشاره به اینکه کمتر گونه گیاهی و جانوری در کشور داریم که در سطح جهان شناخته شده باشد اما اسب کاسپین در ابعاد جهانی شناخته شده است، افزود: 18 دوره جشنواره زیبایی اسب کاسپین پیش از کرونا در گیلان با همت مدیریت هماهنگی ترویج جهاد کشاورزی استان، معاونت بهبود تولیدات دامی، مرکز تحقیقات، انجمن صنفی اسب کاسپین و باشگاه سوارکاری تکتاز برگزار شد و اسب «نوید» از اسبان کاسپین این مجتمع اسطوره زیبایی نریان های دوره هجدهم کشور شد؛ به طور کلی اسب کاسپین علاوه بر اینکه کاربری ورزشی دارد، در ابعاد گردشگری نیز دارای اهمیت بوده و سرمایه گذاران می توانند از این پتانسیل استفاده نموده و در این حوزه سرمایه گذاری کنند.

برنامه ریزی برای ایجاد بانک اسپرم اسب های کاسپین

دهقان زاده افزود: همه نام های اسب کاسپین دارای منشاء ایرانی است؛ این نژاد ارزش جهانی و تقاضای زیادی از کشورهای خارجی دارد؛ برنامه ریزی هایی برای ایجاد بانک اسپرم اسب های کاسپین در حال انجام است که بعد از ثبت بین المللی و انتشار کتاب تبارنامه اسب کاسپین بتوانیم این بانک را راه اندازی کنیم تا با صادرات اسپرم این نژاد ایجاد ارزآوری شود. وی گفت: برای نژاد اسب کاسپین تقاضا وجود دارد و این موضوع فرصت خوبی است که بتوانیم در راستای توسعه استان قدم های مفید برداریم؛ اما در زمان حاضر متاسفانه با این قدمت و شهرت جهانی، اسب کاسپین در استان هنوز برای عده ای شناخته شده نیست و حتی یک مجسمه و المان در سطح شهر، پارک ها و میادین شهر رشت برای معرفی این نژاد ارزشمند نصب نشده است. رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین به هزینه زیادی که مرکز تحقیقات هر ساله برای نگهداری و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین می کند اشاره کرد و گفت: اعتبارات به این مرکز بسیار ناچیز است و این مرکز برای حفظ این ذخیره ژنتیکی ارزشمند جهانی نیاز به حمایت مبرم و توجه ویژه مسئولان استان و کشور دارد.

دهقان زاده پایش و ثبت جمعیت اسب کاسپین، ارتقاء جایگاه علمی و اقتصادی استان در کشور، انجام تحقیقات کاربردی در خصوص اسب کاسپین و تولید دانش فنی، حفظ ذخایر ژنتیکی در معرض خطر این نژاد در آشیان ها و خاستگاه آن و ایجاد بانک ژن، ایجاد و توسعه فضای اکوتوریسم در گیلان، برنامه ریزی و توسعه برای صادرات اسب، همکاری در آموزش و توسعه ورزش سوارکاری نوجوانان استان، ارائه مقالات علمی و کاربردی، را بارزترین وظایف و اهداف احداث مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین و ارتقاء جایگاه علمی و اقتصادی استان در کشور عنوان کرد. وی ادامه داد: همچنین، شناسایی، ثبت و هویت گذاری اسبان کاسپین، شناسایی خصوصیات و توانمندی های آن، مدیریت پرورش و رفتار شناسی، تغذیه، ژنتیک و اصلاح نژاد، تعیین ظرفیت های ورزشی تعیین فاکتورهای تولید مثلی و افزایش بهره وری در راندمان تولید این نژاد و روش های بهینه تجاری سازی و ایجاد اشتغال از محورهای تحقیقاتی اسب کاسپین است.

• وزارت جهاد کشاورزی
• سوارکاری
• گیلان