اماکن تاریخی - مذهبی مازندران؛ فرصت‌های فراموش شده گردشگری فرهنگی
ساری - ایرنا - بناهای مذهبی تاریخی و منحصربه‌فرد مازندران که امسال محرم خلوت و متفاوتی در آن‌ها رقم می‌خورد، سال‌هاست که به دلیل نبود برنامه‌ای مناسب برای بهره‌برداری از این فضاها در شاخه گردشگری مذهبی مغفول مانده‌اند.
به گزارش ایرنا، مساجد و اماکن مذهبی امسال بر خلاف همه سال‌های گذشته، شرایط متفاوتی را تجربه می‌کنند و دیگر خبری از تجمع عزاداران در این اماکن و برپایی آیین‌های مختلف عزاداری نیست. معمولا بسیاری از این اماکن بویژه در مازندران با آیین‌های خاص ماه محرم یا برخی مناسبت‌های مذهبی دیگر به چشم می‌آیند و همین موضوع نیز سبب می‌شود جاذبه‌های خاص تاریخی، معماری یا پیشینه آن‌ها کمتر به چشم بیاید.
بسیاری از مساجد در عین حال که مکانی مقدس و ارزشمند برای همه مسلمانان محسوب می‌شوند، جایگاهی فرهنگی و تاریخی نیز دارند که این ویژگی در استانی مانند مازندران با وجود تعداد بالای گردشگران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در مازندران مساجد متعددی وجود دارند که علاوه بر ارزش معنوی و جایگاه معتبر مذهبی‌شان، ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی دیگری نیز در آن‌ها دیده می‌شود. اما بر خلاف بسیاری از استان‌های دیگر به این موضوع در مازندران کمتر توجه شده است.
به بهانه پشت سر گذاشتن روز جهانی مساجد و همچنین فرا رسیدن ماه محرم تعدادی از مساجد مازندران را که به دلایل مختلف می‌توانند یک جاذبه مذهبی در گردشگری مذهبی باشند و به آن‌ها توجهی نشده است، مرور می‌کنیم.
مساجد تاریخی مازندران
در مازندران تعداد مساجدی که به نوعی جاذبه‌ای در گردشگری مذهبی و تاریخی محسوب می‌شوند کم نیست. شاخص‌ترین آن‌ها هم مسجد جامع فرح‌آباد ساری است که بنایی خاص و منحصربه‌فرد در میان مساجد شمال کشور محسوب می‌شود. این مسجد بنایی بر جای مانده از معماری‌های دوره صفویه با نمای داخلی و خارجی آجری است که از نظر زیبایی و ویژگی‌های معماری و مهندسی چیزی از مساجد مشهور ایران کم ندارد.
این مجموعه کم‌نظیر و زیبا می‌تواند برای ساکنان مرکز استان و شهرهای اطراف یک مقصد و جاذبه تاریخی مذهبی باشد.
مسجد فرح آباد ساریمسجد جامع ساری هم گزینه دیگری است که می‌توان در مرکز شهر ساری از آن بازدید کرد؛ مسجدی با بنایی زیبا و حیاط میانی که به دلیل قرار داشتن در کنار بازار، یکی از محل‌های اصلی فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مردم ساری در دهه‌های مختلف بود. این بنای تاریخی زیبا و مهم، عصر 21 تیر 1397 دچار آتش سوزی شد و بخش‌های زیادی از آن در آتش سوخت، اما با مرمت آن به حالت اولیه برگشت و اکنون بنایی زیبا با سبک معماری پیشین است.
مسجد جامع بابل هم در دسته همین مساجد مهم و خاص استان مازندران قرار می‌گیرد؛ سجدی قدیمی و تاریخی که سال 160 هجری قمری ساخته شد و در سال 1225 قمری و در دوران فتحعلی شاه قاجار بازسازی شد. اگر چه بخش‌هایی از این مسجد دچار فرسودگی شده و نیاز به ترمیم دارد، اما هنوز پابرجا و زیباست. معماری این مسجد متفاوت از مسجد فرح‌آباد و تقریبا شبیه به مسجد جامع ساری است.
مسجد جامع بابل - عکس: احسان رسولیدر بابل مسجد مشهور محدثین هم قرار دارد که هم از نظر معنوی شهرت بالایی دارد و هم از نظر معماری یکی از مساجد زیبای استان محسوب می‌شود. مسجد محدثین که در محله " طوقداربن " واقع شده، سال 1136 توسط شخصی به نام ملانصیر ساخته شد. برای تماشای زیبایی‌های مساجد بابل بازدید از مسجد چهارسوق و مسجد کاظم‌بیگ و مسجد محله حصیرفروشان هم پیشنهاد می‌شود. مسجد کاظم بیگ در محله سرحمام قرار دارد و سال 1092 هجری قمری ساخته شد. مسجد چهارسوق هم از آثار دوره صفویه است که سال 1211 هجری قمری تجدید بنا شد.
مسجد جامع آمل هم شرایط مشابهی با این مساجد دارد و می‌تواند برای علاقه‌مندان به معماری مذهبی فرصتی مناسب محسوب شود. بنای اولیه این مسجد در قرن‌های اولیه اسلامی ساخته شد و سپس در دوره قاجار بازسازی و ترمیم شد؛ بنایی با معماری نزدیک به معماری مازندران با فضای ساده زیبا و صحنی چهارگوش و مربع شکل. در چهارطرف حیاط دو طبقه ساختمان وجود دارد که محل حضور مردم است.
مسجد جامع آملمسجد دیگری که تماشای آن می‌تواند جذابیت داشته باشد، مسجد امام حسین (ع) آلاشت است که در دوره پهلوی دوم ساخته شد. این مسجد با معماری متفاوت و مناره‌ها و گنبد خاصی که دارد، توسط معمار مشهور مساجد ایران، زنده‌یاد «حسین لرزاده» طراحی و اجرا شد.
این مسجد چهار ایوان در چهار طرف دارد و نمای بیرونی آن با سنگ‌های کوهستان، کاشی‌کاری‌ها و آجرنمای زیبا طراحی شده است. در این مسجد معماری ایرانی و اسلامی در کنار هم دیده می‌شود. مسجد آلاشت بنایی است که می‌تواند در سفری چند ساعته به این شهر کوچک کوهستانی شما را با ظاهری متفاوت و جذاب از یک مسجد ایرانی آشنا کند. در ایران مسجدی با این طرح و نقشه وجود ندارد و به همین دلیل یکی از مساجد منحصربه‌فرد کشور محسوب می‌شود.
مسجد آلاشتدر رامسر هم مسجد تاریخی آدینه در روستای زیبای جواهرده قرار دارد؛ مسجدی که در دل طبیعت واقع شده و دارای چشم‌اندازی زیبا است و یکی از پایگاه‌های مذهبی اصلی منطقه محسوب می‌شود. این مسجد در نگاه علمای منطقه هم از جایگاه خاصی برخوردار است. مورخان منطقه پیشینه آن را حتی به دوران پیش از اسلام می‌رسانند؛ یعنی زمانی که معبدی برای ایرانیان پیش از اسلام و زرتشتی‌ها بود. به همین دلیل گفته می‌شود که در گویش کهن به آن «دزگا مزگت» می‌گفتند. در رامسر مسجد میرزا عبدالباقی‌خان هم یکی از مساجد قدیمی و تاریخی است که در آخوندمحله قرار دارد و بنای اولیه آن مربوط به دوره قاجار است.
در سایر نقاط استان هم مساجدی وجود دارند که می‌توانند محل‌های مناسبی برای حضور و بازدید متفاوتی از معماری برای شما باشند. مسجد علامه در تنکابن، مسجدهای گیل‌محله و امیراسعد مربوط به دوره قاجار در روستای بالااشتوج بخش خرم‌آباد تنکابن و مسجد قدیمی شهر خرم‌آباد در شهرستان تنکابن می‌توانند مقصدی مذهبی باشند.
تعداد مساجدی که می‌توانند در نقاط مختلف استان جذابیت داشته باشند حتما بیشتر از این‌هاست. حتی مسجدهای نوسازی که از نظر معماری تفاوت‌هایی دارند.
تکایا و سقانفارها
علاوه بر مساجد، تعدادی از تکایا نیز در مازندران به دلیل ساختار و معماری خاص بومی‌شان در دسته جاذبه‌های فرهنگی و مذهبی قرار می‌گیرند.
تکیه عباسخانی و پیرتکیه در ساری از همین بناهای مذهبی با پیشینه و معماری زیبا هستند که هنوز هم به عنوان محل حضور عزاداران محسوب می‌شوند. به این تکیه‌ها می‌توان تکیه پهنه‌کلا در روستایی به همین نام در اطراف ساری را هم افزود که به یکی از مقصدهای مهم گردشگری مذهبی مازندران تبدیل شده و زائران زیادی را جذب می‌کند. تکیه زیبای پایین‌کولا در شهرستان ساری هم یکی از این اماکن مذهبی تاریخی است که هر سال محرم میزبان هزاران تن از عزاداران بود و امسال در محرم روزهای خلوتی را می‌گذراند. تکیه نوج در بلده و تکیه عبدالحسینی مقری‌کلا و تکیه بی‌سر بابل نیز از جمله تکایای تاریخی و زیبای مازندران هستند که کمتر به عنوان یک ظرفیت خاص فرهنگی در مازندران مورد توجه قرار گرفتند.
تکیه عبدالحسین خانی بابلدر کنار تکایا، سقانفارها هم در این دسته قرار می‌گیرند؛ بناهای مذهبی بومی مازندران که جایگاه ویژه‌ای در اعتقادات مردم این استان دارند. تعداد زیادی سقانفار در مناطق مختلف مازندران وجود دارد که برخی از آن‌ها هنوز ساختار و طرح و نقش‌های قدیمی‌شان حفظ شده است. سقانفارها عمدتا بناهای به جا مانده از دوران قاجار هستند که به عنوان کانون اصلی عزاداری در روستاها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. سقانفارهای شیاده و کیجاتکیه بابل، سقانفار بیزکی جویبار، سقانفار ریکنده و چندین سقانفار دیگر در نقاط مختلف مازندران وجود دارند که سال‌هاست در مناسبت‌ها محل تجمع مردم هستند و با وجود شاخصه‌های معماری و هنری خاصی که دارند، در حوزه گردشگری مذهبی که در بسیاری از استان‌ها مورد توجه قرار دارد توجهی به آن‌ها نمی‌شود.
اتکای کامل گردشگری به طبیعت
فعالان و پژوهشگران حوزه گردشگری معتقدند در مازندران با وجود ظرفیت‌های بالای گردشگری مذهبی و مقصد بودن این استان برای بسیاری از مسلمانان کشورهای همسایه مانند عراق، توجهی به بهره‌برداری از گردشگری مذهبی نشده است. در حالی که این موضوع در استان‌های دیگر به عنوان یک ظرفیت جدی گرفته شده است.
دکتر «سید رحیم موسوی» پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی در این باره به ایرنا می‌گوید: مهم‌ترین اشکال موجود این است که در مازندران سایر شاخه‌های گردشگری زیر سایه گردشگری طبیعت پنهان مانده است.
وی می‌افزاید: سیاست‌های گردشگری برای این استان چه در دوره پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب بر مبنای طبیعت بود و به همین دلیل محوطه‌ها و بناهای تاریخی مازندران به طور عام و بناهای تاریخی - مذهبی به طور خاص مورد توجه قرار نگرفتند و دیده نشدند. به همین دلیل هیچ برنامه‌ای برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها وجود ندارد.
بناهای منحصربه‌فرد مذهبی
او به تجربه نخستین حضورش در تکیه بیزکی جویبار اشاره می‌کند و می‌گوید: به عنوان یک پژوهشگر و دانش‌آموخته حوزه میراث و تاریخ تا چند سال پیش برخی بناهای شاخص مذهبی استان خودمان را نمی‌شناختم. چون برای معرفی آن‌ها اقدامی انجام نشده بود و خودمان باید در نقاط مختلف اقدام به کشف و شناسایی کنیم. اولین بار که تکیه بیزکی را دیدم از زیبایی و جذابیت این بنا شگفت زده شدم. در 20 کیلومتری ساری بین جاده جویبار به کیاکلا و در روستای بیزکی تکیه‌ای با این زیبایی و صلابت و معماری کاملا مازندرانی وجود دارد و بسیاری از شهروندان شهرهای اطرافهم آن را نمی‌شناسند.
تکیه بیزکی جویباراین پژوهشگر میراث فرهنگی و بناهای تاریخی از تکیه علی‌آباد در روستای علی‌آباد بخش دودانگه شهرستان ساری نیز به عنوان یکی دیگر از بناهای شاخص مذهبی مازندران یاد می‌کند و می‌افزاید: وقتی خود ساکنان این استان و شهرستان‌های مازندران این بناها را نمی‌شناسند یعنی در معرفی و برنامه‌ریزی ضعیف عمل شده است. حتی بسیاری از کارشناسان و کارکنان میراث فرهنگی هم با تکیه بیزکی آشنا نبودند.
موسوی نگاه انحصاری به گردشگری طبیعت در استان‌های شمالی و بویژه مازندران را آفتی برای بناهای تاریخی و شاخه‌های گردشگری تاریخی و مذهبی می‌داند و اظهار می‌کند: برای جبران این وضعیت به یک رنسانس در گردشگری استان‌های شمالی و به ویژه مازندران نیاز داریم تا محوطه‌های تاریخی و به ویژه اماکن خاص مذهبی ما جدی گرفته شود. در مازندران حدود 15 مسجد تاریخی، بیش از 10 تکیه قدیمی و تعداد قابل توجهی سقانفار داریم که می‌توانند شاخه گردشگری فرهنگی و مذهبی ما را تقویت کنند. در حالی که توجهی به آن‌ها نمی‌شود و بسیاری از آن‌ها نیز در حال تخریب هستند.
بهره‌برداری در سایر استان‌ها
این پژوهشگر و فعال گردشگری و میراث فرهنگی خاطرنشان می‌کند: در سفر به استان‌های مختلف برای حضور در اماکن تاریخی مذهبی بارها دیدم که گردشگران از قشرهای مختلف برای حضور در یک مکان مذهبی تاریخی بلیط تهیه می‌کنند.
موسوی اظهار می‌کند: دلیل اصلی این وضعیت معرفی کردن این بناها به مسافران و گردشگران بود. یعنی محوطه‌های تاریخی‌شان اعم از مذهبی و غیرمذهبی برای آن‌ها اولویت داشت. در همدان، اصفهان، کرمان، یزد، کرمانشاه و بسیاری از نقاط دیگر این وضعیت را شاهد بودم. برای ورود به تکیه‌های معاون‌الملک و بیگلربیگی کرمانشاه در صف ایستادیم تا وارد شویم.
وی می‌افزاید: در مازندران تکایای بسیار زیبایی داریم که این بستر را دارند تا از آن‌ها برای گردشگری مذهبی استفاده کنیم. اما در معرفی محوطه‌ها و بناهای تاریخی و مذهبی‌مان به شدت ضعیف هستیم.
جای خالی طرح جامع گردشگری
موسوی همه ریشه اصلی این وضعیت را نداشتن طرح جامع گردشگری برای مازندران می‌داند و می‌گوید: متأسفانه مازندران با این جایگاه در گردشگری کشور هنوز طرح جامع گردشگری ندارد. این یعنی نقشه راه برای برنامه‌ریزی در گردشگری نداریم. بنابراین برش میراث فرهنگی هم در گردشگری ما وجود ندارد.
مازندران هر سال میزبان دهها میلیون گردشگر است که بخش عمده آن‌ها صرفا برای استفاده از جاذبه‌های طبیعی به این استان سفر می‌کنند. اما نکته مهم این است که از این فرصت به دست آمده به واسطه حضور مسافران به بهانه حضور در طبیعت، بهره‌ای برای نشان دادن ظرفیت‌های تاریخی و اماکن منحصربه‌فردی مانند تکایا، سقانفارها و مساجد تاریخی استان گرفته نشده و پیرو این وضعیت بسیاری از این بناها به دلیل دیده نشدن شرایط مناسبی در نگهداری ندارند.
بنابر آمارهای رسمی در سال 1398 مجموع آمار بازدید از بناهای تاریخی و موزه‌های مازندران حدود یک میلیون و 650 هزار بازدید بود که 5.5 درصد از تعداد گردشگران سفر کرده به مازندران در این سال است. البته اگر قرار باشد سهم گردشگران بناهای مذهبی از این بناها را جدا کنیم این سهم بسیار کمتر خواهد بود.
*س_برچسب‌ها_س*
