بازی موش و گربه هسته‌ای
در شرایطی که گفته شده اخیرا ایران و آمریکا مذاکرات غیرمستقیمی پیرامون اختلافات هسته ای داشته اند، سخنگوی سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز دوشنبه اظهار کرد که تاکید اتحادیه اروپا احیای برجام است. توافقی که چندی پیش جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده آن را مرده خواند. به گزارش اکوایران، روزنامه فایننشال تایمز با انتشار گزارشی با عنوان «آیا حرکت ایران به سوی وضعیت هسته ای متوقف می‌شود؟» نگاهی...
یک کشف غیرمنتظره
در ماه ژانویه، دو بازرس ناظر اتمی سازمان ملل، تقریبا بدون اطلاع قبلی به همتایان ایرانی خود، برای بازرسی از مجتمع هسته ای فردو عازم ایران شدند. این چیزی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را یک بازرسی روتین سرزده می نامد. در همین بازرسی بود که ناظران یک کشف غیرمنتظره کردند. پس از ورود بازرسان به مجتمع فردو، آنها بلافاصله متوجه یک مساله نگران کننده شدند. طبق گزارش آژانس، دو آبشار از سانتریفیوژ های پیشرفته طوری تنظیم شده بودند که تا حد زیادی با چیزی که مقامات ایرانی به آژانس اطلاع داده بودند، فرق داشت. این کشف باعث یک گفت‌وگوی کوتاه بین بازرسان و دانشمندان ایرانی شد که تاکید می کردند چیزی تغییر نکرده است. روز بعد، متخصصان آژانس برای نمونه برداری از ذرات تاسیسات محوطه و ارسال آن به مقر آژانس در وین، به مجتمع فردو برگشتند. بعد از بررسی نمونه ها، آژانس چیزی یافت که جهان را شوکه کرد.
خلوص اورانیوم موجود در غبار به 4/ 83درصد می رسید که بالاترین سطحی است که در ایران یافت شده است. این کشف نشان داد که تهران بیش از همیشه به مرحله گریز هسته ای نزدیک است. این آخرین نمونه ای بود که نشان می داد از زمان خروج دولت ترامپ از برجام در سال 2018، برنامه هسته ای ایران چقدر پیشرفت کرده بود. طی 5 سال گذشته، جمهوری اسلامی در یک بازی خطرناک «لبه پرتگاه» با واشنگتن قرار دارد و امروز ایران به آستانه گریز هسته ای رسیده است. در ماه مارس، ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا در یک جلسه استماع سنا ادعا کرد که ایران « می‌تواند در عرض 10 تا 15 روز به مواد لازم برای شکافت هسته ای برسد.» این بحرانی است که دیپلمات های غربی در تلاشند تا با رسیدن به گزینه های مناسب، روند آن را معکوس کرده یا حداقل جلوی پیشروی آن را بگیرند؛ زیرا بیم آن می‌رود که مسیر کنونی بی ثبات بوده و ممکن است جرقه جنگ بعدی خاورمیانه را بزند.
راه حل موقت
در ماه های اخیر، مقامات اروپایی و آمریکایی بی سروصدا گفت‌وگوها برای حل این بحران را از سر گرفته اند. همچنین در ماه مارس، مقامات تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) با علی باقری کنی، مذاکره کننده هسته ای ایران در اسلو دیدار کردند. باقری کنی گفت که این ماه نیز به صورت جداگانه با مقامات این کشور در ابوظبی دیدار داشته است. در همین حال، در میانه افزایش تنش های سه ماهه نخست سال، گفت‌وگو میان ایران و آمریکا آغاز شد. یک پیمانکار آمریکایی در حمله پهپادی در سوریه کشته شد و آمریکا با یک حمله هوایی علیه تاسیسات نیروهای نزدیک به ایران، تلافی کرد. به گفته یک فرد آگاه، بعد از این درگیری، آمریکا نشانه هایی از ایران دریافت کرد که تهران مایل به مذاکره و کاهش تنش ها بوده و به نظر جدی تر از قبل می رسد.
به ادعای این منبع، پس از گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین ایران و آمریکا در کشور عمان، تهران نشان داد که مایل است تا گام های اتمی لازم را بردارد. واشنگتن نیز منتظر است تا ببیند تهران واقعا این کار را خواهد کرد یا خیر. اما همچنین ایالات متحده به ایران اطلاع داده که در صورت مشاهده غنی سازی بالای 60 درصد، آن را به مثابه حرکت به سمت استفاده تسلیحاتی می بیند. این منبع افزود که دولت بایدن گفته که ادامه دادن به این مسیر پیامدهایی خواهد داشت. همزمان، مقامات آمریکایی بر تبادل احتمالی چند زندانی آمریکایی که حداقل شامل سه دوتابعیتی می شوند، تمرکز کرده اند. راب مالی، نماینده آمریکا در امور ایران در چند نوبت با امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل ملاقات کرد. یک دیپلمات ارشد گفت: «برای آمریکایی ها مهم است که موضوع هسته ای و زندانیان به طور همزمان پیگیری شود. تبادل زندانی می‌تواند بازکننده قفل مذاکرات هسته ای باشد.»
شانس پایین برجام و انگیزه دیپلماسی دوباره
تعداد کمی از مقامات بر این باورند که هنوز می‌توان برجام را احیا کرد. طبق برجام ایران تعهد داده بود که در ازای لغو تحریم ها، محدودیت‌های بزرگی بر فعالیت هسته ای خود اعمال کرده و به بازرسی های دقیق آژانس اجازه بدهد. در عوض، دیپلمات ها می گویند، بهترین امید، یک توافق موقت برای کاهش برخی تحریم ها در ازای کاهش برخی از فعالیت های هسته ای ایران است؛ اما بدون نیاز به تایید کنگره آمریکا یا سایر اقدامات تنش زدا. هنری روم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک می گوید که گام های غیرمنتظره ایران به ایجاد انگیزه برای ازسرگرفتن دیپلماسی کمک کرد. او افزود که کشف ذرات 7/ 83 درصدی نشان داد که اگر برای کاهش تنش ها تلاشی صورت نگیرد، این مسیر به کجا ختم خواهد شد.«اما افزایش ذخایر اورانیوم با خلوص بالای ایران به این معنی است که ریسک ماجرا به شکل خطرناکی در حال افزایش است.
مقامات پنتاگون نگران تشدید تنش ها و بازشدن پای آمریکا به یک جنگ دیگر هستند.» اسرائیل نیز هشدار داده که هر کاری که لازم باشد برای جلوگیری از گریز هسته ای ایران انجام خواهد داد و این نگرانی را تشدید کرده است. روز یکشنبه، بنیامین نتانیاهو تکرار کرد که اسرائیل هر کاری که نیاز باشد، انجام خواهد داد. کلسی دونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه انجمن کنترل تسلیحات می گوید: «با توجه به پیشرفت برنامه هسته ای ایران، تهران فضای کمی برای تشدید تنش ها بدون گذر از خط قرمزهای آمریکا و اسرائیل دارد. هنوز فرصت وجود دارد، اما ریسک اشتباه محاسباتی در حال افزایش بوده و با نبود اقدامات تنش زدا، افزایش خواهد داشت.» اما اینکه ایران به چه شروطی تن خواهد داد، پرسشی است که دیپلمات های آمریکایی و اروپایی از زمان آغاز دوباره گفت‌وگوها به دنبال پاسخ آن هستند. یک مقام اروپایی گفت: «می خواهیم بدانیم که آیا ایرانی ها مایل به تنش زدایی هستند؟ آنها در ازای آن از ما چه می خواهند و آیا ما قادر به آن هستیم؟»
ادامه بی اعتمادی و توافق دست پایین
با توجه به اولویت های جو بایدن، خواسته های ایران و عمق بی اعتمادی بین دو کشور، نسبت به شانس مذاکرات برای رسیدن به چیزی بیش از یک راه‌حل موقت، بدبینی وجود دارد. روم می گوید: «با توجه به اولویت های دیگر دولت و هزینه های سیاسی برای پیگیری جدی یک تلاش دیپلماتیک هماهنگ تر، هدف این است که این موضوع از دستور کار رئیس جمهور خارج شود. دولت امید دارد که با دنبال کردن مسیر تنش زدایی بتواند تا زمان انتخابات ریاست جمهوری جلوی فوران بحران را بگیرد.»
گریز هسته ای
کشف ذرات خلوص بالا زنگ خطر را در سراسر جهان به صدا درآورد. این ماه، مقامات تروئیکای اروپایی آن را یک پیشرفت بی سابقه و بسیار جدی خواندند. ایران به آژانس گفت که این ذرات نتیجه نوسانات ناخواسته در فرآیند غنی سازی بودند. توضیحی که ناظر اتمی در ماه ژوئن ارائه داد با سایر اطلاعاتی که ایران ارائه کرده بود، تضاد ندارد. اما واقعیت این است که ایران به مدت دو سال اورانیوم 60 درصدی تولید کرده است. تنها کشورهایی که به گریز هسته ای رسیده اند، در چنین سطحی غنی سازی می‌کنند. کارشناسان معمولا خلوص 90درصد را به عنوان حد گریز هسته ای می دانند. داونپورت می گوید ایران سخت ترین گام های فنی را برداشته و به راحتی می‌تواند ذخایر 114کیلوگرمی 60 درصدی خود را که از فوریه تقریبا یک سوم افزایش یافته است، غنی سازی کند.
او افزود: «اگر ایران بتواند به سرعت مواد کافی برای گریز هسته ای را تولید کرده و به سرعت آنها را به مراکز مخفی منتقل کند، مختل کردن آن بسیار چالش برانگیزتر خواهد بود. سپس، ایران این شانس را دارد که یک زرادخانه هسته ای محدود ایجاد کند که به تهران قدرت بازدارندگی هسته ای خواهد داد.» این یک تغییر مسیر بزرگ نسبت به آن چیزی است که ایران در برجام توافق کرد و تا یک سال پس از خروج ترامپ و اعمال تحریم ها، به آن پایبند مانده بود. بر اساس این توافق، ایران از سانتریفیوژهای نسبتا ابتدایی آی آر1 استفاده می کرد که ناکارآمد و مستعد خرابی هستند.
همچنین موافقت کرد که بیش از 67/ 3درصد غنی سازی نکرده و ذخایر اورانیوم غنی شده خود را زیر 300 کیلوگرم نگه دارد و مازاد آن را به خارج از کشور بفرستد. ایران همچنین توافق کرده بود که در فردو غنی سازی نکند. امروزه چند آبشار سانتریفیوژهای پیشرفته آی آر4 و آی آر6 در تاسیسات ایران نصب شده که به آن امکان می‌دهد با سرعت بسیار بیشتری غنی سازی کند. ایران ذخیره ای بالغ بر 4000 کیلوگرم اورانیوم غنی شده دارد.
گام های تدریجی، اما نه کافی!
در ماه های اخیر، ایران متعهد شده تا همکاری های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را افزایش دهد که شامل اجازه نصب مجدد دوربین ها در مراکز هسته ای می‌شود. اما تروئیکای اروپایی گفت: «گام های تدریجی و محدود رضایت بخش و کافی نیستند.» چالش بلندمدت دیپلمات های غربی سنجش میزان جدیت ایران در مذاکرات است. به ادعای نویسندگان فایننشال تایمز، از زمانی که بایدن روی کار آمد، ایران دو بار تلاش ها برای احیای برجام را رد کرد و بر خواسته هایی اصرار داشت که به ادعای دیپلمات های غربی، غیرواقعی بودند؛ مانند ضمانت اینکه دولت آمریکا به طور یکجانبه از توافق خارج نشود. آخرین تلاش دیپلماتیک در ماه اوت2022 متوقف شد. سپس، گسترش همکاری ایران و روسیه باعث بیشتر شدن خشم غرب و کدورت روابط با آنها شد. یکی دیگر از دیپلمات های غربی ادعا کرده است: «ما نمی‌توانیم به ایران اعتماد کنیم؛ زیرا 20 سال است که آنها به سوالات ما پاسخ نمی دهند.»
تهران اصرار دارد که برنامه هسته ای‌ا‌ش غیرنظامی است. رهبری ایران در سال 2010 فتوایی مبنی بر ممنوعیت تسلیحات هسته ای صادر کرد و جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده که موافق بازگشت به برجام است، اما ضمانت های بیشتری می خواهد. در هفته های اخیر، دیپلمات ها و تحلیلگران تلاش کرده اند از مجموعه ای از سخنرانی های مقامات عالی رتبه، نشانه‌ای از تغییر لحنی را پیدا کنند که به معنای تمایل به مذاکره یا توافق باشد. با این حال، مقامات عملگرایی که برجام را در سال 2015 مهندسی کرده بودند، دیگر در قدرت نیستند. امروزه، همه بازوهای دولت توسط محافظه کاران منتقد توافق و از نظر ایدئولوژیک، مخالف تعامل با ایالات متحده کنترل می‌شود. با این حال، یکی از منابع داخلی نظام با اشاره به تمایل تهران برای کاهش فشار بر اقتصاد تحت فشار تحریم ها و نزدیکی اخیر با رقبای عرب می گوید که مقامات در حال «تعیین چارچوبی برای توافق هسته ای» هستند.
این منبع گفت: «ایران به دنبال تنش زدایی در سیاست خارجی خود است. زمانی که اصلاح طلبان در قدرت بودند، همیشه این ترس وجود داشت که اوضاع را به دست گرفته و برای عادی سازی با آمریکا فشار بیاورند. اما اکنون این نگرانی وجود ندارد زیرا نظام سیاسی در دست محافظه‌کاران است.» این منبع افزود که با این حال، هر توافقی باید بر اساس برجام باشد و ایران نیز شروطی دارد، از جمله اینکه زیرساخت های هسته ای «دست نخورد» و «وعده های فردایی» نیز به درد نمی خورند. او گفت: «آن ها باید اکنون بدانند که دیگر نمی‌توانند ما را تحت فشار زیادی قرار دهند. اگر آنها با ایران به توافق نرسند، ما باز هم به گریز هسته ای نزدیک خواهیم شد.»
حسین موسویان، یکی از مقامات ارشد سابق ایران که اکنون در دانشگاه پرینستون مشغول به کار است، می گوید اگر توافقی صورت نگیرد، سرعت غنی سازی ایران تا حد 90درصد افزایش می یابد، غرب مکانیزم ماشه را فعال کرده و فورا تحریم های سازمان ملل اعمال می‌شود. تهران نیز عضویت خود در معاهده منع اشاعه تسلیحات اتمی را تعلیق می‌کند. اما او همچنان بر این باور است که ایران آماده احیای برجام یا دستیابی به یک توافق «کمتر در برابر کمتر» است که در آن تهران تنش ها را کاهش داده و آمریکا نیز چشم خود را بر صادرات نفت و پتروشیمی ایران می بندد.
موسویان می گوید زمانی که ایران در ماه اوت گذشته پیش نویس های پیشنهادی را رد کرد، بر این «تصور» بود که جنگ اوکراین، اروپا را برای نفت و گاز ایران مستاصل کرده و شانس تهران برای حصول توافقی بهتر را افزایش می‌دهد. او می گوید که اما اکنون محافظه کاران حاکم بر ایران می خواهند اقتصاد را سرپا کنند. از سال 97، ما همیشه دو جناح داشتیم که یکدیگر را به چالش می کشیدند. اصلاح طلبان و اصولگرایان یکدیگر را مقصر می دانستند. حالا همه چیز در دست اصولگرایان است. دوران سرزنش یکدیگر به پایان رسیده است.
سعید لیلاز، تحلیلگر ایرانی می گوید که تهران هم چنین باید قبل از انتخابات آتی مجلس به توافق برسد. زیرا نظام می خواهد پس از مشارکت پایین تر از 50درصد مردم در انتخابات ریاست جمهوری 2021 از مشارکت معقول در این دوره مطمئن شود. ولی نصر، یک استاد ایرانی آمریکایی دانشگاه جانز هاپکینز هشدار داد که هیچ کس، حتی مقامات عالی نیز نمی‌توانند هزینه سیاسی یک معامله بد دیگر با آمریکا را تقبل کنند. نصر افزود: «اراده همه طرف ها، به غیر از اسرائیل، ایجاد یک پایه و قرار دادن نرده های محافظ در اطراف آن است.» او اذعان کرد: «اما تهران باید برنامه هسته ای خود را حفظ کند؛ زیرا این تنها اهرمی است که آنها در اختیار دارند. ایرانی ها نمی خواهند آمریکا یا اروپا 100درصد احساس راحتی کنند، زیرا در این صورت آنها ایران را فراموش خواهند کرد. ما شاهد یک بازی موش وگربه هستیم.»
سؤال کلیدی برای دیپلمات ها این است که آیا گسترش برنامه هسته ای هنوز صرفا یک اهرم فشار در میز مذاکره بوده یا بخشی از یک بلندپروازی بزرگ‌تر است؟ حتی اگر این یک تاکتیک مذاکراتی باشد، هر چه برنامه جلوتر رود، انتظار می‌رود تهران در ازای معکوس کردن دستاوردهای خود مطالبات بیشتری بخواهد. رم می گوید: «آن ها با افزایش دستاوردهای هسته ای خود، می‌توانند مقداری از آنها را ببخشند، اما همچنین آنها را به آنچه که مسلما هدف بلندمدتشان بوده، می رساند؛ یعنی شناخته شدن به عنوان کشوری که در آستانه گریز هسته ای قرار دارد. وقتی به این نقطه برسند، ممکن است فکر کنارگذاشتنش سخت شود.» گذر زمان نیز می‌تواند به ضرر کسانی باشد که هنوز به رسیدن به یک راه حل امید دارند. در ماه اکتبر، بندهایی از برجام که برنامه موشک های بالستیک ایران را تحریم می کرد، منقضی می شوند.
این می‌تواند برای غرب دشوار باشد، به ویژه اگر ایران بخواهد به روسیه سلاح بدهد. و احتمال بازگشت ترامپ به کاخ سفید در سال 2024 یا یک مخالف جمهوری اسلامی نیز عامل بی ثبات کننده دیگری خواهد بود. اگر یک ترامپیست به کاخ سفید برسد، همه چیز تمام می‌شود. موسویان می گوید: «پلن الف، پلن بی، برجام، همه چیز به غیر از تهدید یا جنگ از روی میز برداشته می‌شود. راه مقابله با آن این است که برای دستیابی به توافق باید هسته ای شد.»
--> اخبار مرتبط