تدابیر ویژه بانک مرکزی برای پیش بینی پذیرکردن اقتصاد

به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، در تحلیل و ارزیابی وضعیت کلان اقتصادی و به‌ویژه بازار ارز و نرخ ارز لازم به اشاره است که به طور کلی از ابتدای سال 1397 و به دنبال خروج یکجانبه آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها در همان سال و در سال‌های 1399 و 1400 به واسطه بروز و شیوع بیماری ناشی از ویروس کرونا و کاهش قیمت نفت و سایر کالا‌های اولیه در بازار‌های جهانی، از یک سو کمیت و کیفیت منابع ارزی قابل دسترس کشور به شدت تنزل پیدا کرد و از طرف دیگر تحت تاثیر جو روانی منفی حاکم بر فضای کلان اقتصاد و شکل‌گیری انتظارات تورمی، گاهاً التهابات و نوسانات شدید در بازار ارز و به تبع آن بازار سایر دارایی‌های مالی و فیزیکی بروز نمود. به عنوان نمونه در اواخر سال 1401، تشدید شرایط نااطمینانی و شکل‌گیری جو روانی به شدت منفی ناشی از انتشار اخباری مبنی بر به بنبست رسیدن مذاکرات احیای برجام، اعمال تحریم‌های جدید علیه برخی شخصیت‌های حقیقی و حقوقی و بروز برخی ناآرامی‌ها در کشور منجر به تحریک عامل انتظارات در فعالین اقتصادی و همچنین شدت گرفتن خروج ارز از چرخه رسمی اقتصاد شد. هرچند طی سالهای 1400، 1401 و ماه‌های سپری شده از سال 1402 و به تدریج با بهبود شرایط اقتصاد جهانی، متغیر‌های بنیادین اقتصاد در حوزه تجارت خارجی وضعیت مناسبی را نشان می‌دهد، لیکن با توجه به تاثیرپذیری بالای نرخ ارز از تحولات سیاسی و گمانه‌زنی‌ها و اخبار منتشره در این خصوص، عوامل روانی و انتظاری ناشی از بروز نااطمینانی درخصوص وضعیت فعلی و آتی منابع و مصارف ارزی کشور، نقش مهم و برجسته‌ای را در جهت‌دهی به مسیر حرکتی نرخ ارز ایفا نموده است.

کنترل رشد نقدینگی، "پیش بینی‌پذیر نمودن اقتصاد و بازار ارز" و "بازنگری در مقررات" سه محور اصلی سیاست‌های تثبیت  با توجه به آثار منفی بروز این تلاطمات و نوسانات بر قیمت کالا‌ها و خدمات و نیز انتظارات تورمی فعالان اقتصادی، در عمل احتمال تداوم این روند در قالب شکل‌گیری چرخه باطل افزایش نرخ ارز و تورم به‌شدت افزایش یافته بود. بر همین اساس در دوره مدیریت جدید بانک مرکزی، سیاست‌های تثبیت اقتصادی حول سه محور "کنترل رشد نقدینگی"، "پیش بینی‌پذیر نمودن اقتصاد و بازار ارز" و "بازنگری در مقررات" در دست اقدام قرار گرفت. در راستای تثبیت بازار ارز مقرر شد تا در بازار حواله ارز، نرخی متناسب با شرایط و واقعیت‌های اقتصادی کشور تعیین گردد و برای یک دوره مشخص نیاز‌های واقعی اقتصاد در حوزه تولید و سرمایه‌گذاری بنگاه‌های داخلی و نیز کالا‌های مصرفی و ضروری مورد نیاز خانوار‌ها با این نرخ پاسخ داده شود. بر این اساس تلاش بانک مرکزی در چارچوب سیاست‌های تثبیت اقتصادی به سه حوزه عمده کنترل مصارف ارزی، افزایش منابع ارزی قابل دسترس در قالب استفاده از ظرفیت دیپلماسی اقتصادی و بهبود انتظارات آحاد جامعه از طریق پیش‌بینیپذیر نمودن وضعیت اقتصادی معطوف گردید. تدابیر ویژه بانک مرکزی برای پیش بینی پذیرکردن اقتصاد در این ارتباط بانک مرکزی با همراهی مجموعه دولت اقداماتی را در دستور کار خود قرار داده است که از جمله آن می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: (1) همکاری و هماهنگی با وزارت خانه‌های «صنعت، معدن و تجارت»، «جهاد کشاورزی» و «بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» به جهت سازگاری بین نقشه ارزی و تجاری کشور در قالب کمیته تخصیص و تأمین ارز، (2) کنترل مصارف ارزی از طریق کمیته مزبور و تغییر رویکرد نظارت بر منابع و مصارف ارزی کشور از حالت نظارت پسین به نظارت پیشین، (3) پی‌گیری بازگشت ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور و کاهش مدت زمان بازگشت ارز صادراتی شرکت‌های پتروشیمی و فولادی از 125 روز به 80 روز، (4) تعامل مستمر با دستگاه‌های متولی فعالیت‌های صادراتی و صادر‌کنندگان عمده، (5) اعمال درخواست‌های صادرکنندگان برای تنوع‌بخشی به روش‌های بازگشت ارز حاصل از صادرات به چرخه اقتصادی کشور، (6) جلوگیری از ایجاد درخواست‌های غیرواقعی ارز برای واردات در قالب مسدودسازی معادل ریالی مبلغ ارز در حساب متقاضی نزد بانک‌ها، (7) تقویت عرضه ارز از طریق بهره‌گیری از ظرفیت‌های کشور‌های دوست و همسایه نظیر چین و امارات از طریق دریافت خط اعتباری ارزی، (8) اتخاذ رویکرد فعال در دیپلماسی منطقه‌ای در حوزه پولی و ارزی. دستاورد‌های دپیلماسی اقتصادی  علاوه بر اقدامات یاد شده، مجموعه تلاش‌های صورت گرفته در حوزه سیاست خارجی و دیپلماسی منطقه‌ای منجر به آزادسازی حدود 6.0 میلیارد دلار از ذخایر ارزی بلوکه شده کشور گردید و با مذاکرات انجام گرفته با بانک مرکزی قطر بهره‌برداری از منابع انتقال داده شده به چند بانک ایرانی وارد فاز عملیاتی شده است. علاوه بر این، مذاکرات مفیدی با کشور‌های منطقه در زمینه تقویت مناسبات بانکی و ارزی صورت پذیرفته که نتیجه آن در آینده نزدیک اطلاع‌رسانی خواهد شد. اخیراً نیز با اقدامات و پیگیری‌های حقوقی بانک مرکزی، موانع قضایی جهت دسترسی به دارایی‌های ارزی این بانک در کشور اروپایی لوکزامبورگ به ارزش 1.7 میلیارد دلار برطرف شده است. علاوه بر موارد فوق، می‌توان به در دسترس قرار گرفتن بیش از 10 میلیارد دلار در عراق و همچنین مذاکرات در خصوص تامین منابع از طریق فاینانس با چین اشاره نمود. رشد 3.1 درصدی تامین ارز در شش ماهه نخست امسال همچنین یکی از اقدمات بانک مرکزی تامین ارز به موقع جهت واردات کالا‌ها و خدمات مورد نیاز بنگاه‌ها و خانوار‌ها بوده است. در این ارتباط، لازم به اشاره است که به رغم افت قیمت‌های جهانی و کاهش صادرات غیرنفتی، میزان تخصیص و تامین ارز طی شش‌ماهه اول سال جاری به طور متوسط ماهانه به ترتیب معادل 7.5 و 5.4 میلیارد دلار بوده است. بر این اساس در مجموع طی شش‌ماهه اول سال جاری معادل 32.4 میلیارد دلار جهت واردات کالا و خدمات تامین ارز صورت گرفته است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود 3.1 درصد رشد نشان می‌دهد. در این میان بانک مرکزی نقش پررنگ‌تری در تامین ارز واردات در شش ماهه اول سال جاری ایفا نموده است. همچنین بزودی در مرکز مبادله ارز و طلا از ابزار‌های مختلف پوشش نوسانات ارز، طلا و ابزار‌های کاهش ریسک معاملات تجاری که مراحل نهایی طراحی نرم‌افزاری و ابزار‌های مربوط به آن در حال طی شدن است، رونمایی خواهد شد. رشد تشکیل سرمایه در سه ماهه نخست امسال  بررسی تحولات بازرگانی خارجی گمرکی نشان می‌دهد طی شش ماهه اول سال جاری به میزان 67.7 میلیون تن به ارزش 24.1 میلیارد دلار کالا از کشور صادر گردیده است که نسبت به دوره مشابه سال 1401 به ترتیب 29.1 درصد افزایش و 2.6 درصد کاهش نشان می‌دهد. همچنین طی دوره مورد بررسی معادل 17.6 میلیون تن به ارزش 30.4 میلیارد دلار کالا به کشور وارد شده است که در مقایسه با دوره مشابه سال 1401 به ترتیب معادل 6.9 و 11.6 درصد رشد نشان می‌دهد. نکته قابل توجه در خصوص وضعیت واردات به کشور این است که حدود 90.0 درصد از ارزش واردات را کالا‌های واسطه‌ای و سرمایه‌ای تشکیل می‌دهد؛ لذا انتظار می‌رود افزایش واردات به شرحی که مورد اشاره قرار گرفت، در ماه‌های آتی آثار مثبت خود را بر روند سرمایه‌گذاری و تولید در کشور نشان دهد و به همین دلیل نیز بانک مرکزی حمایت‌های لازمه را در راستای تامین ارز مورد نیاز واردات کالا‌های مذکور صورت داده است. در این راستا و بر اساس آمار مقدماتی تولید ناخالص داخلی بر حسب اقلام هزینه‌نهایی، می‌توان مشاهده نمود که تشکیل سرمایه ثابت ناخالص به قیمت‌های ثابت سال 1395، در سه ماهه اول سال جاری نسبت به دوره مشابه در سال 1401 به میزان 2.0 درصد رشد نشان می‌دهد. کنترل ضریب تغییرات ارز  اگرچه سیاست‌های تثبیت به طور کامل اجرایی نشده و از این منظر در نیمه راه قرار داریم، لیکن اجرای موفق این سیاست در چند ماه اخیر سبب شده تا ضریب تغییرات نرخ دلار در بازار غیررسمی (نسبت انحراف معیار به میانگین) در شش‌ماهه نخست 1402 در سطح 3.2 درصد قرار بگیرد؛ این در حالی است که میزان ضریب تغییرات در سال 1401 معادل 19.5 درصد بوده و این نشان‌دهنده افزایش ثبات بازار ارز در نیمه نخست سال جاری است. همچنین نرخ ارز در بازار رسمی (شامل حواله و اسکناس) که تامین‌کننده نیاز‌های اساسی و واقعی اقتصاد است، به ثبات و آرامش رسید به نحوی که ضریب تغییرات نرخ فروش حواله دلار در سامانه معاملات الکترونیک ارز از ابتدای سال 1401 تا 9 اسفند همان سال برابر 6.0 درصد بود و پس از راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران در اسفند‌ماه و بخش‌بندی بازار ارز و اعمال نرخ‌های متفاوت برای واردات کالا‌های اساسی و غیراساسی و تقاضا‌های اسکناس، ضریب تغییرات نرخ فروش حواله دلار در سامانه معاملات الکترونیک ارز در بازه زمانی 9 اسفند سال 1401 تا پایان شهریور 1402 به 1.5 درصد کاهش یافت و نرخ فروش حواله برای واردات کالا‌های غیراساسی نیز حول و حوش 377 هزار ریال تثبیت شد. در مجموع، شواهد موجود حکایت از برقراری ثبات و آرامش در بازار ارز و به تبع آن پیش‌بینی‌پذیری این بازار دارد. به تبع برقراری ثبات و آرامش در بازار ارز، تثبیت و حتی کاهش قیمت در بازار سایر دارایی‌ها نظیر طلا، مسکن و خودرو نیز مشهود است. مدیریت و کنترل رشد نقدینگی از محور‌های اساسی سیاست تثبیت است همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، مدیریت و کنترل رشد نقدینگی یکی دیگر از محور‌های اساسی سیاست تثبیت بود. در ارتباط با نقدینگی به عنوان متغیر اصلی و بنیادی موثر بر تورم لازم به توضیح است که، از ابتدای استقرار دولت سیزدهم مسئله کنترل رشد نقدینگی و تورم، به عنوان یکی از مهمترین اولویت‌های اقتصادی کشور مورد توجه قرار گرفت. طی این دوره بانک مرکزی با تنظیم برنامه هدفگذاری رشد نقدینگی 30 درصدی برای سال 1401 و تعیین هدف رشد نقدینگی به میزان 25 درصدی برای سال 1402 توانسته این متغیر را بطور قابل ملاحظهای کنترل نماید. در این خصوص لازم به اشاره است که اتخاذ اقدامات عملیاتی انجام شده توسط بانک مرکزی نظیر؛ (1) کنترل خلق پول بانکی از طریق تنظیم و اعمال جدی کنترل رشد ترازنامه بانکها، (2) تشکیل کمیته نقدینگی و برگزاری هفتگی و مستمر جلسات آن، (3) هدایت نرخ سود در بازار بین بانکی حول نرخ سیاستی و در محدوده دالان نرخ سود بازار، (4) افزایش نسبت سپرده قانونی در سطح شبکه بانکی به میزان نیم واحد درصد. که همه موارد فوق‌الذکر نقش مهمی در تحقق برنامه کنترل نقدینگی در ماههای اخیر داشته است. آمار‌ها حاکی از آن دارد که رشد نقدینگی که در پایان مردادماه سال 1400 به رقم 39.1 درصد رسیده بود، در دوران فعالیت دولت سیزدهم روند نزولی قابل توجهی را طی نموده است؛ بطوریکه بر اساس آمار‌های مقدماتی، رشد نقدینگی در پایان سال 1401 معادل 31.1 درصد بوده است که نسبت به دو سال قبل از آن کاهش شدیدی را نشان میدهد و حکایت از تحقق نسبی برنامه پولی تنظیم شده برای سال 1401 دارد. همچنین آمار‌های مقدماتی سال 1402 نیز نشان میدهد که رشد نقدینگی در پایان شهریورماه سال جاری به 26.9 درصد رسیده است که این رقم دقیقاً منطبق بر مسیر رشد نقدینگی هدفگذاری شده برای سال 1402 میباشد. پیش‌بینی می‌شود که هدف تعیین شده برای رشد نقدینگی در پایان سال (25 درصد) حاصل شود. ماحصل اقدامات دولت و بانک مرکزی در زمینه مدیریت بازار ارز و کنترل رشد نقدینگی طی یک سال و نیم گذشته و علی‌الخصوص پس از اجرای سیاست‌های تثبیت اقتصاد کلان در تحولات نرخ تورم و رشد اقتصادی عینیت یافته است. بر اساس آمار‌های بانک مرکزی، نرخ تورم نقطه به نقطه شاخص بهای تولیدکننده که در اسفندماه سال گذشته (1401) متاثر از تحولات بازار ارز و افزایش قیمت مواد اولیه وارداتی به بیشترین مقدار خود در یکسال اخیر رسید و رقم 42.4 درصد را ثبت نموده بود، لیکن تنها پس از گذشت چند ماه از اعمال سیاست تثبیت اقتصادی توسط بانک مرکزی در اواخر سال گذشته و ثبات در بازار ارز در ماه‌های اخیر، تحولات تورم نقطه به نقطه شاخص قیمت تولیدکننده روند نزولی به خود گرفته و به 32.4 درصد در شهریور ماه سال جاری کاهش یافته است. از آنجا که شاخص بهای تولیدکننده به نوعی شاخص پیش‌نگر شاخص بهای کالا‌ها و خدمات مصرفی می‌باشد، انتظار می‌رود ادامه‌دار شدن روند کاهشی تحولات این شاخص منجر به کاهش تورم نقطه به نقطه شاخص بهای کالا‌ها و خدمات مصرفی تا پایان سال گردد. رشد 6.2 درصدی در سه ماهه نخست امسال  همچنین در مقوله رشد اقتصادی نیز با کاهش سطح نااطمینانی‌های حاکم بر فضای کلان اقتصادی کشور، شرایط نسبتاً مطلوبی برای تولید و سرمایه‌گذاری بنگاه‌های اقتصادی پدیدار شده است و این موضوع در آمار‌های رشد اقتصادی ایران عینیت یافته است. بر اساس داده‌های حاصل از منابع آماری و برآورد‌های مقدماتی انجام شده در خصوص تولید ناخالص داخلی کشور، نتایج اولیه نشان می‌دهد که تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه (به قیمتهای ثابت سال 1395) در سال 1401 نسبت به سال 1400 به میزان 4.0 درصد رشد داشته است. همچنین بر اساس محاسبات مقدماتی این بانک، تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه (به قیمت‌های ثابت سال 1395) در سه‌ماهه اول سال 1402 در مقایسه با سه‌ماهه اول سال 1401، به میزان 6.2 درصد رشد داشته است. همچنین رشد اقتصادی بدون نفت طی دوره مذکور معادل 5.2 درصد بوده است. ثبات نرخ ارز  مجموعه تحولات متغیر‌های بنیادین تعیین‌کننده مسیر حرکت نرخ ارز و تحولات نرخ برابری دلار در مقابل ریال در بازار رسمی و غیررسمی مبین برقراری ثبات در بازار ارز می‌باشد و این در حالی است که برخی اسعار در مقابل دلار، در مقایسه با ریال، به میزان بیشتری دچار کاهش ارزش شده‌اند. به عنوان نمونه ارز‌های معتبری مانند یوآن چین تقریبا 5 درصد ارزش خود را از دست داده و حتی ارز‌های دیگری مانند یورو و پوند انگلیس نیز تا حدی نسبت به دلار آمریکا دچار کاهش ارزش شدهاند. در نمودار (3) تحولات برخی از مهم‌ترین ارز‌های جهانی در کنار ریال ایران در مقابل دلار آمریکا در بازه زمانی 14 فرودین تا 15 مهر 1402 به تصویر کشیده شده است. همانطور که ملاحظه می‌گردد شاخص بازده تجمعی روبل روسیه نسبت به دلار آمریکا نشان می‌دهد که این ارز نسبت به شش ماه گذشته حدود 30 درصد ارزش خود را در برابر دلار آمریکا از دست داده است. همین وضعیت در مورد لیر ترکیه نیز صادق بوده به نحوی که لیر ترکیه نسبت به دلار آمریکا حدود 43 درصد ارزش خود را از دست داده است. (ایده کلی در نمودار (3) این است که درصد تغییر تجمعی نرخ برابری هر ارز در مقابل دلار آمریکا نسبت به ابتدای سال 1402 محاسبه و گزارش شده است؛ بنابراین هر چه بازده تجمعی به سمت بالا حرکت کند به معنای تقویت دلار آمریکا و تضعیف ارز مورد نظر خواهد بود.) در رابطه با نرخ برابری روبل روسیه در مقابل دلار آمریکا لازم به اشاره است که در روز‌های ابتدایی حمله روسیه به اوکراین روبل روسیه به شدت تضعیف شد. هرچند به مدد رشد شدید قیمت نفت و گاز، روبل روسیه دوباره به ارقام پیش از جنگ رسید. با این حال، پس از گذشت حدود یک سال از شروع جنگ، مجدداً علائم ضعف در ارز روبل در حال نمایان شدن است که دلیل اصلی آن بروز ناترازی در حساب جاری، اعمال محدودیت قیمت 60 دلار بر هر بشکه نفت صادراتی روسیه، کاهش قیمت گاز اروپا، بلوکه کردن ذخایر ارزی این کشور و بروز ریسک‌های اقتصادی و سیاسی ناشی از درگیری با اوکراین می‌باشد. در مورد لیر ترکیه نیز لازم به اشاره است که کاهش شدید ذخایر ارزی ترکیه به دلیل ناترازی جدی در حساب جاری این کشور و وضعیت نامطلوب شاخص‌های اقتصاد کلان آن نیز از جمله عوامل تضعیف ارزش لیر در مقابل دلار بوده است. هر چند افزایش معنادار نرخ بهره سیاستی توسط بانک مرکزی آمریکا نیز تا حدودی در افزایش تقاضای دلار و کاهش ارزش اسعار دیگر از جمله رویل روسیه و لیر ترکیه نیز تاثیرگذار بوده است. متغیر‌های کلان اقتصادی حکایت از بازگشت فضای عمومی اطمینانبخش به اقتصاد ایران دارد مجموعه تحولات مثبت فوق‌الذکر در روند متغیر‌های کلان اقتصادی حکایت از بازگشت فضای عمومی اطمینانبخش به اقتصاد ایران است. معذالک؛ بروز تنش‌های منطقه‌ای در روز‌های اخیر بین رژیم صهیونیستی و جنبش مقاومت اسلامی (حماس) در راستای مقاومت در برابر اشغالگریهای این رژیم غاصب و انتشار برخی اخبار و شایعات نادرست پیرامون این موضوع موجب بروز نوساناتی در بازار ارز گردید که با توجه به وضعیت مناسب متغیر‌های بنیادین اقتصاد کشور، انتظار می‌رود روند باثبات بازار علی‌رغم نوسانات مقطعی تداوم یابد. در کنار وضعیت مطلوب متغیر‌های بنیادین تعیین‌کننده نرخ ارز، اجرای سیاست تثبیت با محوریت تثبیت بازار ارز از جمله اقدامات مهم مجموعه دولت و بانک مرکزی بود که توانست فضای پیش بینی‌پذیری را برای فعالان اقتصادی فراهم نماید. در این راستا ضرورت دارد سیاست‌های تثبیت اتخاذ شده با قوت و قدرت ادامه یابد تا اثرات آن بر رفاه خانوار و بهبود عملکرد بنگاه‌های تولیدی به مرور مشخص گردد. در این صورت، پیش‌بینی می‌شود انتظارات آحاد فعالان اقتصادی نیز کمترین اثرپذیری را از انتشار شایعات و اخبار غیرواقعی مربوط به این حوزه تجربه کند.