روایت برجامی در سالروز خروج ترامپ
نشریه فارن پالیسی در یادداشتی به مناسبت پنجمین سالروز خروج ترامپ از برجام نوشت: در مدت پنج‌سال گذشته، چشم‌انداز حل‌وفصل صلح‌آمیز بحران هسته‌ای از بد به بدتر تبدیل شده است و تهران بار‌دیگر در آستانه نقطه گریز قرار دارد. با این حال ما نباید اجازه دهیم که تلاش‌های فانتزی برای دستیابی به توافق بهتر، مزایای عملی مهار برنامه هسته‌ای را تحت‌الشعاع قرار دهد.
فارن پالیسی در یادداشتی به مناسبت پنجمین سالروز خروج دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق آمریکا از برجام نوشت: در مدت 5 سال گذشته، چشم انداز حل وفصل صلح آمیز بحران هسته ای ایران از بد به بدتر تبدیل شده است. تهران بار دیگر در آستانه نقطه گریز هسته ای قرار دارد و پرداختن به نگرانی‌ها در زمینه منع اشاعه تسلیحات اتمی سخت تر شده است. با این حال ما نباید اجازه دهیم که تلاش‌های فانتزی - تخیلی برای دستیابی به توافقات بهتر، مزایای عملی مهار برنامه‌های خطرناک هسته‌ای را تحت‌الشعاع قرار دهد.
جین داربی منتون، پژوهشگر تحقیقات پست دکتری در دانشگاه کالیفرنیا، 7 مه 2023 در این یادداشت می‌نویسد: 5 سال پیش در روز دوشنبه، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، ایالات متحده را از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)- یک توافق چندجانبه در سال 2015 که محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال می‌کرد - خارج کرد. اگرچه دولت ترامپ و بایدن هر دو وعده داده بودند که راه‌حل بهتری پیدا کنند، اما بحران هسته‌ای ایران بدتر شده است. فشار اقتصادی و خرابکاری‌های خارجی، تهران را از افزایش پیوسته توانمندی‌های غنی‌سازی اورانیوم خود باز نداشته است. امروز، اگر تهران تصمیم بگیرد که این گام را بردارد، تنها هفته‌ها، اگر نگوییم چند روز، با توانایی تولید مواد شکافت‌پذیر کافی برای یک سلاح هسته‌ای فاصله دارد. اگرچه احیای برجام به طور فزاینده‌ای غیرمحتمل شده است، اما درک چگونگی کارکرد آن - و آنچه از دست رفته است - برای تلاش‌های جهانی منع اشاعه در آینده ضروری است.
بیشتر مباحث درباره توافق ایران بر موارد اشتباه متمرکز است. منتقدان استدلال می‌کنند که بندهای این توافق بیش از حدِ مجاز بود، چون حق ایران برای غنی سازی اورانیوم را به رسمیت می شناخت. اما در عین حال بازه زمانی این توافق هم خیلی محدود است زیرا شامل بندهای غروب آفتاب بود، در عین حال نتوانست به سایر فعالیت های نگران کننده، مانند برنامه موشک های بالستیک ایران و حمایت آن از گروه های نیابتی در خاورمیانه رسیدگی کند. در همین حال، مدافعان تاکید می‌کنند که این توافق اجازه نظارت و راستی آزمایی بین‌المللی بی سابقه بر برنامه هسته ای ایران را می‌دهد. هر دو گروه توجه کمتری به تاثیر توافق بر توانایی های هسته ای واقعی ایران دارند.
همان‌طور که رویدادهای اخیر نشان می‌دهد، دیپلماسی نمی‌تواند کشورها را از اخراج بازرسان، قطع دوربین‌های نظارتی یا از سرگیری فعالیت‌های ممنوعه باز دارد. با این حال، کسانی که برجام را به عنوان یک توافق ضعیف رد می‌کنند، تمایل دارند آنچه برجام را از نظر عدم‌اشاعه معتبر و ارزشمند کرده است، نادیده بگیرند. این موضوع بحث عمومی را نیز منحرف کرده است. به جای تمرکز بر ویژگی های برگشت پذیرتر برجام، باید بر آنچه آن را واقعا منحصربه فرد کرده است، تمرکز کنیم. موفقیت دیپلماسی در به عقب راندن برنامه هسته‌ای پیشرفته و غیرمعمول است و به نوعی، برجام موفق به انجام این کار شد.
سلاح های هسته ای اغلب دو سر دارند: دولت ها یا سلاح هسته ای دارند یا ندارند. به همین دلیل است که گفت‌وگوها در مورد اشاعه معمولا حول محور «گریز» یا زمانی که یک کشور برای جمع‌آوری مواد شکافت‌پذیر کافی برای یک دستگاه هسته‌ای نیاز دارد، صورت می‌گیرد. به طور کلی، این به معنای 25 کیلوگرم اورانیوم با درجه تسلیحات یا 4 کیلوگرم پلوتونیوم جدا شده است. تخمین های گریز عوامل متعددی را در نظر می گیرند؛ از جمله اینکه دولت ها چه میزان مواد شکافت پذیر دارند، با چه سرعتی می‌توانند بیشتر تولید کنند و چه اندازه طول می کشد تا ذخایر موجود را به درجه تسلیحات برسانند.
با این حال، نقطه گریز به خودی خود یک معیار گمراه‌کننده است. کشورها برای ایجاد بازدارندگی معتبر به بیش از یک ابزار هسته ای نیاز دارند و بسته بندی مواد شکافت پذیر در کلاهک های قابل حمل شامل مراحل اضافی و تنگناهای فنی است. به همین دلیل است که ارزیابی جامع تر از قابلیت های هسته ای از منظر کاهش خطر ارزشمند است.
همان‌طور که محققانی مانند Tristan Volpe اشاره کرده‌اند، طیفی از قابلیت‌های هسته‌ای نهفته وجود دارد. تهران با چند سایت هسته‌ای فعال، از جمله تاسیسات سخت طراحی شده برای مقاومت در برابر حملات نظامی وارد مذاکرات برجام شد. دانشمندان ایرانی قبلا بر عناصر کلیدی چرخه سوخت مسلط و از مشکلاتی مانند ویروس استاکس نت - که سانتریفیوژهایی را که برای غنی سازی اورانیوم استفاده می‌شد، تخریب می‌کرد - خلاص شده بودند. همان‌طور که در آن زمان جیمز کلاپر، مدیر اطلاعات ملی آمریکا در سال 2016 شهادت داد: «[ایران] با هیچ مانع فنی غیرقابل عبور برای تولید سلاح هسته ای مواجه نیست.» (در مقایسه، زمانی که لیبی به طور داوطلبانه در سال 2003 خلع سلاح شد، برنامه هسته‌ای آن کوچک و تا حد زیادی بی‌اثر بود.)
برجام زمان گریز ایران را از چند ماه به یک سال افزایش داد، اما مهم‌تر از آن، تضمین کرد که در بدترین سناریو، برنامه ایران به دو روش اصلی از سطح پایه پایین تری در حال گسترش است. اولین مورد با حذف ذخایر مواد شکافت‌پذیر بود. حذف مواد به طور خودکار زمان را به عقب برمی‌گرداند، زیرا دولت‌ها نمی‌توانند از چیزی که ندارند استفاده کنند. از آنجا که عواقب آن فوری است، کاهش ذخایر اقدامات ارزشمندی برای اعتمادسازی است. بر اساس توافق هسته ای موقت که در سال 2013 به عنوان پیش‌درآمد برجام منعقد شد، تهران تعهد خود به دیپلماسی را با از بین بردن ذخایر اورانیوم با غنای متوسط نشان داد. برجام سپس تهران را ملزم کرد که ذخایر اورانیوم با غنای پایین را از حدود 7000 کیلوگرم به 300 کیلوگرم کاهش دهد.
راه دوم با ممانعت از فعالیت‌های آتی بود. اگرچه برجام برنامه غنی سازی اورانیوم ایران را به رسمیت شناخت، اما تعداد و نوع سانتریفیوژهایی را که تهران می‌توانست استفاده کند، محدود کرد و سطح غنی سازی را به مدت 15 سال در سطح 67/ 3درصد محدود کرد. (اورانیوم بسیار غنی شده، که برای سلاح های هسته ای موردنیاز است، شامل غنی سازی تا 90درصد می‌شود.) تهران آبشارهای مختلف سانتریفیوژ را برچید و موافقت کرد که تجهیزات از رده خارج شده و سایر زیرساخت های مرتبط با غنی سازی را در تاسیساتی که تحت نظارت مستمر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) هستند، ذخیره کند.
مذاکره‌کنندگان همچنین فرآیندهایی را هدف قرار دادند که برای تسلیحات بسیار مهم هستند. به همین دلیل است که این قرارداد شامل تعلیق متالورژی (شاخه ای از علم مواد که به شناخت و استخراج فلزات و فناوری های کار با فلزات می پردازد) اورانیوم و پلوتونیوم است که برای تولید اجزای بمب استفاده می‌شود و ممنوعیت تحقیقات مربوط به مدل سازی مواد منفجره هسته ای و نوترون را شامل می‌شود. این توافق همچنین با اولویت دادن به تاسیسات هسته ای ایران، توانایی های این کشور را محدود کرد. به عنوان مثال، برجام اجازه ادامه غنی سازی اورانیوم در نیروگاه غنی سازی سوخت فردو را نداد که حداقل در آن زمان تاسیسات نطنز آسیب پذیرتر در برابر حمله بودند.
بخشی از قدرت برجام ناشی از پذیرش محدودیت‌هایی بود که بازگرداندن آنها سخت تر است. این شامل محدودیت دسترسی به تجهیزات و مواد بود. به عنوان مثال، ایران موظف بود سوخت مصرف شده - که می‌تواند برای تامین پلوتونیوم برای برنامه تسلیحاتی مورد استفاده قرار گیرد - را از رآکتورهای تحقیقاتی خود صادر کند. امتیازات دیگر حتی اثرات طولانی‌تری داشتند، به‌ویژه رفع محدودیت‌هایی که بر زیرساخت‌های فیزیکی تاسیسات هسته‌ای تاثیر می‌گذارد، دشوار است. برخی از رآکتورهای هسته ای نسبت به دیگر رآکتورها خطر تکثیر سلاح های هسته ای را بیشتر می‌کنند، به این دلیل که مواد قابل استفاده تسلیحاتی بیشتری تولید می‌کنند یا کمتر در برابر کنترل های صادراتی و سایر اختلالات در سمت عرضه آسیب پذیر هستند. اگرچه بیشتر گفت‌وگوهای هسته‌ای بر غنی سازی اورانیوم متمرکز بوده است، اما برجام از طراحی رآکتور برای مسدود کردن موثر مسیر تکثیر پلوتونیوم استفاده کرد.
بر اساس توافق برجام، جامعه بین‌المللی قول داد که رآکتور تحقیقاتی آب سنگین در شهر اراک ایران را به طرحی تبدیل کند که برای کار علمی غیرنظامی و کمتر برای برنامه تسلیحاتی مفید باشد. بدون این تغییرات، رآکتور می‌توانست به اندازه کافی پلوتونیوم برای یک تا دو بمب در هر سال پس از روشن شدن تولید کند. از سال 2019، تهران غنی‌سازی اورانیوم را سرعت بخشیده است، اما در حال حاضر، حداقل مزایای یک رآکتور تحقیقاتی کارآمدتر به بررسی بادوام‌تر تولید پلوتونیوم تبدیل شده است. این به تنهایی مانع از گسترش سلاح‌های هسته‌ای نمی‌شود، اما توانایی‌های آینده ایران را محدود می‌کند.
اگرچه اقدامات فنی بیشتر مربوط به کاهش ریسک مانند موارد مندرج در برجام کمتر مورد توجه عموم قرار می‌گیرد، اما مدت هاست که نقش مهمی در سیاست منع گسترش سلاح های هسته ای ایالات متحده ایفا کرده و باید همچنان ایفا کند. برای دهه ها، دیپلمات ها از توافق‌نامه های همکاری هسته ای برای تاثیرگذاری بر طراحی رآکتور، ایجاد انگیزه در پایبندی به پادمان ها و وادار کردن اتکای بیشتر به بازار جهانی هسته ای استفاده کرده اند. چارچوب توافق شده بین واشنگتن و پیونگ یانگ که اکنون از بین رفته است، تاثیر طولانی‌مدت چنین امتیازاتی را تایید می‌کند. یک پیامد نادیده گرفته شده این توافق این است که توانایی کره‌شمالی برای تولید پلوتونیوم را برای همیشه به عقب می‌اندازد. بر اساس این توافق، ایالات متحده - با کمک ژاپن و کره‌جنوبی - قول داد در صورتی که کره‌شمالی ساخت دو رآکتور با سوخت گرافیت را متوقف کند، دو رآکتور اتمی با آب سبک «ضد اشاعه» بسازد که در تولید پلوتونیوم بهتر از الکتریسیته (برق) هستند. با گذشت زمان، آن سایت‌های فریز شده غیرقابل احیا شدند. (در همین حال، نیروگاه‌های رآکتور هسته‌ای آب سبک هرگز به نتیجه نرسیدند.)
کره‌شمالی همچنان قادر به ساخت زرادخانه هسته‌ای بود، اما تا به امروز، فقط می‌تواند مقادیر قابل‌توجهی پلوتونیوم برای برنامه تسلیحاتی خود در سایتی در یونگ بیون تولید کند. البته توافقات منع اشاعه ناقص هستند. همان‌طور که تهران پس از خروج دولت ترامپ نشان داد، می‌توان انبارها را بازسازی کرد. بر اساس گزارش آژانس در فوریه 2023، ایران اکنون تقریبا 87 کیلوگرم اورانیوم 60درصد و حدود 435 کیلوگرم اورانیوم 20درصد غنی‌شده دارد. ذخایری که ایران تحت برجام برچید به درجه تسلیحات نزدیک نبود، تنها در سال 2021 شروع به انباشت اورانیوم 60 درصدی کرد. کره‌شمالی در زمانی که چارچوب توافق‌شده در حال اجرا بود، برنامه مخفی غنی‌سازی اورانیوم داشت و احتمالا تحقیقات مربوط به تسلیحات غیرقانونی را دنبال می‌کرد.
اما ضرورت پنهان‌کاری مانع از پیشرفت می‌شود، به‌ویژه در توافقاتی که شامل نظارت دقیق می‌شود. اگر دولت‌ها بخواهند از شناسایی اجتناب کنند، نمی‌توانند با این سرعت پیش بروند. سخن طرفداران در تمجید از جامعیت رژیم نظارت و راستی آزمایی توافق ایران بی معنی نیست. همچنین شکاکان در مورد برخی از محدودیت‌های برجام، از جمله عدم‌رسیدگی به سایر رفتارهای نگران‌کننده ایران در داخل و خارج، اشتباه نمی‌کنند. اما تمرکز انحصاری بر مسائلی چون دامنه و مدت، افسانه یک توافق بهتر را تداوم می‌بخشد؛ این ایده که فشار بیشتر یا دیپلماسی بیشتر ممکن است راه‌حل بهتری برای بحران هسته‌ای ایران به همراه داشته باشد.
حتی دولت بایدن نیز در ابتدا شیفته توافق «طولانی‌تر و قوی‌تر» با ایران بود. با این حال، از نظر کاهش ریسک، برجام ارزشمند بود، زیرا مستقیما بر قابلیت های هسته ای کنونی و آینده تهران تاثیر گذاشت. آنچه برجام به طور خلاصه به دست آورد، وضعیت امن‌تر با عقب انداختن برنامه هسته‌ای ایران و نهادینه‌سازی مکانیزم‌هایی برای مهار تهران در این سطح بود. پایبندی ایران به توافق در هر دوره‌ای به گونه‌ای طراحی شده بود که تاثیرات طولانی‌مدت بر اندازه هر زرادخانه آتی، جدول زمانی ساخت تسلیحات و توانایی تهران برای عبور از آستانه هسته‌ای بدون شناسایی داشته باشد.
با پیشرفت برنامه‌های هسته‌ای، منع اشاعه سخت‌تر می‌شود. دلایل زیادی برای آن وجود دارد: وابستگی به مسیر، منافع اختصاصی و برگشت‌ناپذیری دانش و تجربه علمی. پیچیدگی هسته‌ای ممکن است در دیپلماسی نیز بازدهی کاهشی داشته باشد - همان‌طور که ولپ استدلال کرده است، کشورهایی که برنامه بسیار پیشرفته دارند از شکاف اعتباری در میز مذاکره رنج می‌برند. این نگران کننده است، زیرا به نظر می‌رسد تهران معتقد است که نزدیک تر شدن به آستانه هسته‌ای، اهرم دیپلماتیک بیشتری به آن می‌دهد. برجام پیش از این با توجه به وضعیت برنامه هسته‌ای ایران در سال 2015، دستاوردی غیرمحتمل بود. این مشکلات تنها زمانی که ایران توانمندتر شود، چند برابر خواهد شد.
در پنج سال گذشته، چشم‌انداز حل و فصل صلح‌آمیز بحران هسته‌ای ایران از بد به بدتر تبدیل شده است. تهران بار دیگر در آستانه نقطه گریز هسته ای قرار دارد و پرداختن به نگرانی‌ها در زمینه منع اشاعه تسلیحات اتمی سخت تر شده است. علاوه بر ایجاد موانع فنی، شرایط سیاسی هم به طرز چشمگیری وخیم تر شده است. خروج ترامپ اعتماد به تعهدات ایالات متحده را تضعیف کرد. تعامل با ایران از سال 2021، زمانی که دولت حسن روحانی با دولت ابراهیم رئیسی جایگزین شد، پیچیده‌تر شده چرا که وی به دیپلماسی با غرب بدبین است. در همین حال، اجماع میان بقیه امضاکنندگان اصلی توافق (ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، چین، روسیه، آلمان و اتحادیه اروپا) از بین رفته و ایران روابط خود را با دیگر دولت ها از جمله روسیه عمیق تر و متنوع‌تر کرده است.
در این مرحله، احتمالا برای برجام خیلی دیر شده است. با این حال، این توافق نشان داد که می‌توان درباره محدودیت‌های معنادار برنامه هسته‌ای پیشرفته مذاکره کرد. ایجاد آگاهی گسترده‌تر در مورد نحوه عملکرد این توافق حداقل باید به بحث‌های آینده در مورد استراتژی عدم‌اشاعه و کاهش خطرات هسته‌ای با ایران و سایر اشاعه‌دهندگان احتمالی کمک کند. اظهارات اخیر جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده در مورد جست‌وجوی «نتیجه‌ای با میانجی‌گری دیپلماتیک که برنامه هسته‌ای ایران را دوباره در جعبه قرار دهد» نشان می‌دهد که واشنگتن دوباره قابلیت‌های هسته‌ای را جدی می‌گیرد. در سالگرد خروج دولت ترامپ از برجام، ما نباید اجازه دهیم که تلاش‌های فانتزی - تخیلی برای دستیابی به توافقات بهتر، مزایای عملی مهار برنامه‌های خطرناک هسته‌ای را تحت‌الشعاع قرار دهد.
--> اخبار مرتبط