نخستین فیلم عاشورایی پس از انقلاب چگونه ساخته شد؟ / ساختن فیلم درباره مختار در دهه شصت ممنوع بود + عکس

سرویس فرهنگ و هنر مشرق پیش از ساخته شدن فیلم «روز واقعه» و سریال مختارنامه تنها اثر نمایشی که در ایام محرم در دهه شصت و هفتاد به صورت مکرر از سیما پخش می‌شد اثری مناسبتی با عنوان «سفیر» بود. با اینکه از زمان ساخت آن زمانی طولانی می‌گذزد اما پخش چندباره آن از سیما همواره با اقبال مخاطبان مواجه می‌شد.

فیلم «سفیر» ساخته مرحوم «فریبرز صالح» را نه تنها به عنوان نخستین و پرفروشترین اثر عاشورایی پس از انقلاب می‌توان نامید، بلکه می‌توان از این اثر به عنوان اولین زیرساخت سینمایی آثار مذهبی در سینمای ایران یاد کرد که زمینه ساخت آثار فراوانی مشابهی را در سینما و سیمای ملی فراهم کرد.

روایت فیلم

روایت فیلم «قیس‌ابن مسهر» نماینده امام حسین (ع) است که با نامه‌ای برای «سلیمان خزاعی» به‌طرف کوفه می‌رود و در راه به‌دست راهداران «ابن‌زیاد»، والی کوفه دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. «قیس"» پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند.

حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه منتقل می‌کند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن زیاد، که به خشم آمده هم پس از سرکوب مردم، قیس را از بالای برج ارک به پایین انداخته و او را به شهادت می‌رساند.

حداد عادل چگونه بانی ساخت یک فیلم عاشورایی شد؟

در دوران سینمای فارسی تا سال‌های ابتدایی انقلاب همچنان سینمای ایران از وجوه تکنیکی و ادوات فنی کیفی مناسب رنج می‌برد و سفیر در بحرانی‌ترین روزهای تولید در سال‌های اولیه انقلاب که هنوز مدیریت فرهنگی به ثبات نرسیده بود ساخته شد.

در حالی که سینمای ایران آزمون ساخت فیلم در جغرافیا و تاریخ عربی را تجربه نکرده بود، فیلم سفیر ساخته شد و از قضا یکی از شاخصه‌های مهم سفیر این است که جغرافیای عربی را در تولیدی فارسی به درستی تصویر می‌کند. در فیلم‌ها و سریال‌های دیگری که با مضامین دینی و مذهبی در سال‌های بعد ساخته شدند، اغلب آثار ویژگی بصری و روایی فارسی‌تری به خود گرفته و از فضای عربی‌دورتر شده‌اند، با اینکه از حیث امکانات فنی تولیدات نمایشی داخلی برخودار از امکانات و زمینه تولید مساعدتری هستند. اما صالح فیلم سفیر را در شرایطی ساخت شد که سینمای ایران همچنان از امکانات بدوی سینمای فارسی با کمی ارتقا فاصله گرفته بود و همچنان کیفیت تولید آثار افزایش نیافته بود.

مثلث تولید سفیر: صالح، حدادعادل، شهید کلاهدوز

سال 1351 فریبرز صالح پس از اتمام اولین دوره‌ی تحصیلاتش در انگلستان به ایران آمد و مشغول ساخت فیلمی درباره‌ی بازی‌های آسیایی شد و هیچگاه تصور نمی‌کرد که روزی به عنوان نخستین کارگردان یک اثر عاشورایی نامش در تاریخ سینمای ایران ثبت شود.

کارگردان سریال شیخ مفید با توجه به امکانات کمی که در اختیارش قرار گرفت و انگیزه‌های فراوانی که برای ساخت این فیلم داشت در زمان حیاتش درباره این فیلم گفت: «اگر دقت کرده باشید کلیه‌ی شات‌های فیلم سفیر دارای قاب، اسکلت و متن بوده‌اند و من جدای کادربندی پلان‌ها به جست‌وجوی سندی دیگر بودم. یعنی کشف روان، جان و روح و پیامی که تسبیح‌گونه همه را به هم می‌رساند؛ یعنی عقد دائمی میان روح و جسم، محتوا و فرم. اگر هم تکنیکی نو، حتا از نوع خشن آن همانند بریدن سر با شمشیر، در آن دیده می‌شود، آن نیز زاییده‌ی محتوای معنوی موضوع بوده است؛ موضوعی که ده قرن پیش‌تر مرا به کوفه دعوت کرده بود.»

صالح در شرح سختیهای تولید «سفیر» گفت و گوهای فراوانی انجام داد و در باب کاستی‌های فراوان درباره ساخت این فیلم می‌گوید: کمبود امکانات تولید هم من و هم تهیه کننده را فرسوده کرد. با گدایی سی اسب فراهم کردیم و مدام نگران بودیم قبل از پایان کار آنها را ازمان نگیرند. سیاهی لشکرها را با چنگ و دندان نگه داشتم و مدام دلهره این را داشتم غیبشان نزند. آنها هر شب لباسشان را درمیاوردند و به گوشه ای می‌نداختند و روز بعد نمی‌دانستند دیروز چه پوشیدند. هیچ دکوری نمی‌شد زد و بین دو لوکیشن ما 700کیلومتر فاصله بود. طول مدت فیلمبرداری هفت ماه و نیم بود که سه ماه و نیم آن صرف حمل و نقل شد!

غلامعلی حداد عادل در جریان ساخت فیلم سفیر یکی از افرادی است از روند تولید این اثر جاه‌طلبانه و ماندگار حمایت کرد و او را باید پدرمعنوی فیلم عاشورایی سفیر معرفی کرد. این فیلم در ابتدا قرار بود به صورت یک اثر 70 دقیقه‌ای تلویزیونی ساخته شود.

صالح با در نظر گرفتن شرایط زمانی سال‌های نخستین انقلاب در شرایطی که تولید و نمایش در سینمای ایران همچنان بلاتکلیف است تصمیم می‌گیرد که با ساخت این فیلم در سینمای ایران پایه‌گذار نوعی دگردیسی در روند تولیدات سال‌های اولیه انقلاب باشد.

این انگیزه صالح با استقبال «حداد عادل» مواجه شده و رئیس سابق مجلس شورای اسلامی زمینه‌های حمایت از فیلم را فراهم می‌کند تا این اثر به صورت سینمایی تولید شود. پس از اخذ مجوزهای اولیه این فیلم توسط فریبرز صالح و کیهان رهگذر بازنویسی می‌شود و با حمایت عضوکنونی هیئت‌علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی پروژه به بنیاد فرهنگی مستضعفان و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سپرده می‌شود تا زمینه تولید آن تسهیل شود.

صالح در این رابطه می‌گوید: «وقتی کارگردانی "سفیر" به من پیشنهاد شد، پس از مطالعه دیدم سوژه بسیار وسیع‌تر، جادارتر و با ارزش‌تر از آن است که در اختیار من گذاشته‌اند، بنابراین پس از مشورت با آقای حدادعادل که آن موقع در تلویزیون حضور داشتند و با موافقت ایشان فیلمنامه کوتاه را با همکاری زنده‌یاد کیهان رهگذر به فیلمنامه‌یی سینمایی مبدل کردیم و بودجه آن را هم شهید بزرگوار یوسف‌کلاهدوز از سپاه پاسداران تامین نمودند و ماحصل کار، آن شد که ملاحظه می‌کنید.»

انتخاب بازیگران در سال‌های ابتدایی انقلاب همواره محل مناقشه‌های فراوانی بوده است. او از فرامرز قریبیان بازیگر فیلم گوزن‌ها به عنوان بازیگر نقش اول فیلمش استفاده کرد. این کارگردان درباره انتخاب فرامرز قریبیان برای نقش اصلی و سایر بازیگران این فیلم هم توضیح می‌دهد: «تا بوده، اکثریت هنرمندان این مرز و بوم، هنرمندانی غریزی بوده‌اند. من با عرق‌ریزی روح، چانه‌انداختن و حوصله، حس خلاقه بازیگران فیلم "سفیر" را تهییج کرده و تقریبا به هدفم رسیدم. ولی یادآوری می‌کنم که بازیگران سینمای ما به‌جز معدودی انگشت‌شمار مطالعه تئوری وتمرین فیزیکی ندارند. آنها جوهره هنر نقش‌آفرینی را کشف نکرده‌اند و هر چه‌دارند غریزی است نه اکتسابی.»

یکی از المانهای فیلم‌های ابتدای انقلاب و از جمله «سفیر» عدم استفاده از بازیگران زن در نقش‌های اصلی بود. فریبرز صالح در چرایی عدم وجود بازیگر زن حتی به شکل سیاهی لشکر در «سفیر» گفت: اتفاقا بازیگران زن به قدر کفایت بودند ولی زاویه دوربین ما طوری تنظیم شده بود که زنان در کادر دیده نشوند!

سفیر از مهمترین تجربه‌های سینمای ایران در پرداختن به تاریخ اسلام و یکی از ماجراهای منتهی به عاشورای حسینی محسوب می‌شود که بعد از گذشت 40 سال از ساخت این فیلم، از معدود آثار ساخته شده در این حوزه به‌حساب می‌آید.

این فیلم با اندکی وقفه که بیشتر شبیه یک توقیف بود در سال 61 در سینماهای ایران اکران شد و عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را بدست آورد و بعد از آن نیز در سینماهای لبنان به نمایش درآمد که در آنجا نیز فروش بالایی داشت و تا سال‌های متوالی به روال هرساله در ایام محرم از صدا و سیما پخش می‌شود.

بعد از ساخت فیلم سفیر قصد داشتم فیلم مختار را بسازم اما در آن زمان یعنی سالهای 63 و 64 مسئولان صدا و سیما و ارشاد معتقد بودند که مختار شخصیت مسئله‌داری در تاریخ اسلام است و نمی‌توان فیلم وی را ساخت.

وقتی مختارنامه خط قرمز محسوب می‌شد؟

صالح در یک گفت‌وگو بسیار مهجور و قدیمی درباره واکنش‌ها پس از اکران فیلم می گوید: «هنگامی که فیلم «سفیر» را ساختم، از طرف مقامات زیادی از جمله رئیس‌جمهور و هیئت دولت مورد تشویق قرار گرفتم. درست به خاطر دارم که اولین شب اکران فیلم سفیر در سینما آزادی، شیشه‌های سینما آزادی به خاطر ازدیاد جمعیت شکسته شد و مردم برای دیدن سفیر از در و دیوار سینما آزادی بالا می‌رفتند و در نهایت فروش بسیار خوبی هم داشت.

آن قدر فیلم سر و صدا کرده بوده که شخص امام خمینی (رحمت‌الله علیه) این فیلم را دوباره دیدند. بعد از آن هم آیت الله خامنه‌ای که در آن زمان رئیس‌جمهور بودند، به همراه هیأت همراه این فیلم را دیدند و جالب است بدانید که ایشان تنها کسی بودند که آشنایی کامل با شخصیت قیس بن مسهر داشتند.»

او در مورد این تشویق از سوی حضرت آیت الله خامنه‌ای در گفت‌وگو دیگری می‌گوید: هنگامی که فیلم «سفیر» را ساختم، از طرف مقامات زیادی از جمله رئیس‌جمهور و هیئت دولت مورد تشویق قرار گرفتم. اما متاسفانه بعد از این کار دیگر کسی به سراغ من نیامد. با توجه به اینکه پول‌های زیادی برای ساخت پروژه‌های مختلف خرج شد اما من پیشنهادی برای کار و ساخت فیلم دریافت نکردم. تا امروز طرح برای ساخت فیلم کم نداشته‌ام. اما به دلیل فراهم نشدن شرایط، موفق به ساخت آن‌ها نشده‌ام. حتی یکبار مقام معظم رهبری ساخت یک فیلم در مورد زید ابن علی فرزند امام سجاد (ع) را به من پیشنهاد کردند و زمانی که آقای ضرغامی وزیر فرهنگ و ارشاد بودند، اما متاسفانه زمانی که فیلمنامه آماده شد ضرغامی از ارشاد رفته بود و دیگر از ساخت فیلم حمایت نشد.

صالح درباره ادامه فعالیت سینمایی خود بعد از فیلم سفیر گفت: بعد از ساخت فیلم سفیر قصد داشتم فیلم مختار را بسازم اما در آن زمان یعنی سالهای 63 و 64 مسئولان صدا و سیما و ارشاد معتقد بودند که مختار شخصیت مسئله‌داری در تاریخ اسلام است و نمی‌توان فیلم وی را ساخت.

این کارگردان در مورد روند فعالیت‌های خود در حوزه سینمای عاشورایی اشاره می‌کند: قرار بود «روز واقعه» را من بسازم. برای ساخت آن دوبار قرارداد بستم. حتی لوکیشن‌های مربوطه را هم دیده و انتخاب کرده بودم. لازم است بگویم اگر این فیلم را می‌ساختم، تفاوت‌های زیادی با این نسخه‌ای که ساخته شد مشاهده می‌کردیم. من فیلم را عوض می‌کردم. اما باید تاکید کنم که آقای اسدی نیز بسیار خوب از عهده ساخت «روز واقعه» برآمد و در نهایت موفق شد.