نگاهی به کاراکتر «امام خمینی (ره)» در سینما و تلویزیون / ماجرای اعلامِ یک خبر ناراحت‌کننده + فیلم

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در این گزارش هم به بازیگرانی که نقش امام خمینی (ره) را بازی کرده‌اند پرداخته‌ایم و هم فیلم‌ها و سریال‌هایی که درباره بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی ساخته شده، اشاره شده است. البته در گزارش ویدئویی که در ادامه می‌بینید سکانس‌هایی از نقش‌آفرینی شکرخدا گودرزی در سریال "معمای شاه" آمده که شاید صحنه وداع امام خمینی (ره) با شهید مصطفی خمینی قبل از شهادت‌شان، بیعت همافران با رهبر کبیر انقلاب اسلامی و اعلام خبرِ ارتحال حضرت امام (ره) در فیلم سینمایی "از کرخه تا راین" ابراهیم حاتمی‌کیا، ناراحت‌کننده‌ترین خبر بود.

امام خمینی (ره) بنیانگذار انقلاب اسلامی است و زندگی پرفراز و فرود ایشان قابلیت‌های بسیار زیادی برای به تصویرکشیدن دارد و با وجود آثاری در سینما و تلویزیون، اما هنوز آن‌طور که باید و شاید، دیده نشده است. در میان آثاری که درباره امام خمینی (ره) ساخته شده‌اند تنها فیلم "فرزند صبح" به شکل مستقیم به موضوع زندگی ایشان پرداخته است که این فیلم نیز با گذشت حدود بیش از یک دهه از زمان ساخت آن تاکنون، به نمایش عمومی درنیامده است.

از سوی دیگر در تلویزیون آثار مختلفی مقاطع مختلف زندگی امام خمینی (ره) را دستمایه خود قرار داده‌اند که محمدرضا ورزی در سریال "معمای شاه" با سختی فراوان توانست نقش امام خمینی (ره) را با بازی شکرخدا گودرزی به نمایش درآورد. شخصیتی که به تعبیر این کارگردان، بعد از 25 بار گریم، قطعی شد. هرچند برخی از مدیران وقت گفته بودند نمایش چهره امام (ره) منتفی شود. "معمای شاه" یکی از سریال‌های پرکاراکتر تاریخی بود که داستان زندگی محمدرضا پهلوی را از زمان بازگشت وی از مصر، پس از ازدواج با فوزیه تا زمان مرگ به تصویر کشید.

شکرخدا گودرزی؛ بازیگر نقش امام خمینی (ره)

در ساخت این مجموعه 80 بازیگر اصلی، 540 بازیگر فرعی و بیش از 560 نفر از عوامل سینما و تلویزیون ایران حضور دارند. مجموعه "معمای شاه" در خصوص جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در دوره محمدرضا پهلوی است. در بخش‌هایی از این سریال به حضور امام خمینی (ره) در جریانات سیاسی ایران در زمان پهلوی نیز پرداخته شده است و می‌توان با بخش‌هایی از زندگی امام (ره) در این سریال آشنا شد. نقش امام خمینی (ره) را در این سریال شکرخدا گودرزی ایفا کرده است.

او درباره دشواری بازی در نقش کاراکترهای مهم سیاسی معاصر و به خصوص شخصیت رهبر کبیر انقلاب به خبرنگار خبرگزاری تسنیم گفته بود: "در مورد این چنین شخصیت‌هایی که مردم او را می‌شناسند و صفر تا صد زندگی او را می‌دانند، بازیگر نمی‌تواند خلق شخصیت کند، چرا که عقبه زیادی در ذهن مخاطب از این شخصیت وجود دارد و امکان خطا هم وجود ندارد. در حالی‌که در سایر نقش‌ها شما می‌توانید به عنوان بازیگر خلق شخصیت کنید به گونه‌ای که برای مخاطب هم باورپذیر باشد؛ اما در اینجا ما با شخصیتی مواجهیم که همه او را می‌شناسند و با رفتار، گفتار، منش، حرکت و همه‌چیز او آشنایی دارند؛ بنابراین کار بسیار سختی است و جای هیچ خطایی وجود ندارد. "

در این مسیر کارهای دیگری همچون "روح‌الله" به کارگردانی سیامک صرافت و بازی بازیگرانی همچون والا شهیری، شایان جلالی، مهدی فقیه، رحمان باقریان، حمیدرضا میلاد، مریم فخر، مهرداد سلیمی، نرگس نافذ، صفرعلی کوهی، مهدی نقدزاده، محمد خدمات، اشکان شریف‌نژاد، محمدرضا مربی دوست، محمد رشیدی و عزیزالله بیات ساخته شد. این سریال چند قصه انتخابی و اقتباسی بر اساس برداشت‌هایی از زندگی امام (ره) و رابطه ایشان با همسایگان و کسانی که به دیدارش می‌رفتند را شامل می‌شود.

محمد آزادی بازیگر نقش امام خمینی (ره) شد

تله فیلم "صنوبر" را مجتبی راعی ساخت که بعدها با نام "سال سخت در خمین" در جشنواره فیلم فجر سال 1381 نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی 6 قسمتی از تلویزیون پخش شد. چندی بعد سریالی به نام "سال‌های حادثه" در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در 10 قسمت 45 دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شد نکته جالب این است که این نقش ابتدا به ولی‌الله مؤمنی، بازیگر نقش پدر امام در سریال "آفتاب و زمین" پیشنهاد و حتی این بازیگر تست گریم هم شد، اما انتشار تصاویر تست گریم، واکنش‌هایی منفی را پدید آورد و به همین دلیل بازیگری به نام محمد آزادی جایگزین وی شد.

بدرقه آفتاب روایتی از وداع با بت شکن قرن + فیلم

آفتاب و زمین به روایت جواد شمقدری

تولید سریال "آفتاب و زمین" در اواخر دهه 1370 در تلویزیون آغاز و در اوایل دهه 1380 پخش این سریال از شبکه دو سیما آغاز شد. این سریال براساس فیلمنامه‌ای از جلیل عرفان‌منش و به تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور ساخته شد. شمقدری پیش از ساخت این سریال اثری مستند با عنوان "روایت انقلاب" را نیز با موضوع زندگی امام خمینی (ره) ساخته بود. این سریال روایت زندگی امام خمینی (ره) را از دوران زندگی پدر بزرگوار امام (ره) آغاز می‌کند و با نمایش مبارزات پدر امام با خوانین منطقه، به مقطع تولد امام خمینی (ره) می‌رسد. حسین انصاری، مرحوم رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاءالله شاهمرادی‌زاده، برات الله شیبانی، غلامرضا عارف‌نژاد، مرحوم فرهاد خانمحمدی، مجید عبدالعظیمی و... دیگر بازیگران این سریال بودند.

عبدالرضا اکبری در نقش امام خمینی (ره)

"فرزند صبح" به کارگردانی بهروز افخمی، روایتی از مقاطع مختلف زندگی امام خمینی (ره) است که البته بیشتر به دوران کودکی ایشان متمرکز شده و بخشی از آن نیز به دستگیری او در 15 خرداد می‌پردازد. تولید و ساخت این فیلم از سال 1383 آغاز شد و چیزی حدود هفت سال طول کشید تا ساخته شود، اما به دلیل مشکلات فنی و عدیده‌ای که در زمان ساخت این فیلم شکل گرفت، "فرزند صبح" هرگز فرصت نمایش پیدا نکرد.

در "فرزند صبح" بازیگرانی چون هدیه تهرانی، محمدرضا شریفی‌نیا، محمدعلی کشاورز، آتیلا پسیانی، الیکا عبدالرزاقی، فرهاد قائمیان و عبدالرضا اکبری ایفای نقش می‌کردند. محمدرضا شریفی‌نیا در این فیلم در نقش سید احمد خمینی و هدیه تهرانی نیز در نقش دایه امام حضور داشتند و عبدالرضا اکبری نیز نقش میانسالی امام (ره) را ایفا کرد.

روایت خبرنگارانی که خدمت امام (ره) رسیدند

تله‌فیلم "یازده دقیقه و سی ثانیه" روایت گروهی از خبرنگاران تلویزیونی است که برای ضبط پیام حضرت امام (ره) در خصوص شروع جنگ تحمیلی در شهریور سال 1359 راهی جماران می‌شوند. در این فیلم تلویزیونی، بازیگرانی چون عبدالرضا اکبری، سید ابراهیم بحرالعلومی، یاشار افخمی، رضا صدیق، فرید لطف‌آور و محمد پیغمبرزاد به ایفای نقش پرداخته‌اند. " یازده دقیقه و سی ثانیه " به کارگردانی بهروز افخمی از محصولات سیمافیلم در سال 1387 است که در بخش مسابقه ویدئویی بیست و هفتمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر حضور داشت و توانست توجه منتقدان را به خود جلب کند.

عبدالرضا اکبری در این تله‌فیلم بار دیگر در نقش امام خمینی (ره) ایفای نقش کرده است. در واقع اکبری با حضور در این تله‌فیلم تنها بازیگری است که موفق شده تاکنون دوبار در نقش امام خمینی (ره) به ایفای نقش بپردازد و نزدیک‌ترین گریم را به چهره واقعی ایشان داشته باشد.

ماجرای مونولوگِ بلند؛ گریه‌های واقعی طلبه‌ها

این بازیگر سینما و تلویزیون، افزود: اولین سکانسی که در قم بیت امام (ره) فیلمبرداری کردیم، خرداد و تیر در آن گرمای سوزان بود که با آن همه لباس و گریم نباید تعریق ایجاد می‌شد. این عدم ایجاد تعریق یک نوع تکنیک و مراقبه در بازیگری به حساب می‌آمد. هیچ‌وقت یادم نمی‌رود آن روز 300، 400 طلبه را از حوزه آوردند بعد یک سخنرانی دو سه صفحه ای به من دادند که به دلیل تئاتری بودن، آن مونولوگ بلند را حفظ کردم. چند دوربین در پشت صحنه قرار گرفته بود و طلبه‌ها نشسته بودند. آن سکانس درباره قدرت اسرائیل و سخنان آتشین حضرت امام (ره) در این باره بود. چند بار جای من چک شد تا وقتی من بیایم دیگر هیچ‌چیزی جا به جا نشود. وقتی من آمدم یک عده‌ای با دیدن چهره‌ام شوکه شدند. ما شروع کردیم سخنرانی آرام آرام صدای گریه‌های واقعی طلبه‌ها بلند شد. بعد از این سخنرانی سکوتی همه‌جا را فراگرفت و بدون کات، صحنه ادامه پیدا کرد و همه صلوات فرستادند.

 محمدرضا ورزی و سختی خلقِ نقش امام خمینی (ره) 

محمدرضا ورزی کارگردان سریال "معمای شاه" در پاسخ به این سؤال که چه مشکلاتی داشت نمایش اولین تصویر نمایشی از حضرت امام (ره)، خاطرنشان کرد: سریال "معمای شاه" مسیر سختی بود که طی شد مخصوصاً جریان ورود به نمایش اولین چهره از حضرت امام خمینی (ره) که برخی از مدیران وقت در برهه‌ای اعلام کردند نمایش چهره امام (ره) منتفی شود. می‌ترسیدند که کار خوب از آب درنیاید. اما مدیرانی هم بودند خیلی شجاعانه در همان مقطع پای کار ایستادند تا "معمای شاه" ساخته شود. تست گریم را شروع کردیم و چراغ خاموش جلو رفتیم. می‌خواستیم این ذوق و انگیزه‌مان را مطبوعاتی کنیم ولی به دلیل وجود هجمه‌هایی، دست نگه داشتیم.

بعد از 25 بار گریم، نقش امام (ره) قطعی شد

ورزی با اشاره به ساخت فیلم سینمایی امام خمینی (ره) به زبان اصلی و در وجوه بین‌المللی، افزود: دلم می‌خواست مرحله به مرحله تست گریم را نشان دهیم اما نشد. بخشی از تصاویر تست گریم امام (ره) را فیلم گرفتیم و بعد مطبوعاتی کردیم. به شکلی محافظه‌کارانه کار جلو می‌رفت و در نهایت بعد از 25 بار تست گریم در طول 6 ماه روی شکرخدا گودرزی، نقش حضرت امام (ره) قطعی شد. آن وقت برای اولین‌بار چهره گریم شده امام (ره) رسانه‌ای شد. به لطف خدا، او از پس این نقش برآمد و آبرومندانه جلو رفت. در صداسازی حضرت امام (ره) هم کارهای خوبی انجام دادیم و فقط به تصویر اکتفا نکردیم و سربلند بیرون آمدیم.

وی افزود: به هر حال شبیه‌سازی و تصویرسازی حضرت امام (ره) برای اولین بار در تاریخ بعد از پیروزی انقلاب باعث شد که انگیزه‌ای پیدا کنم یک فیلمی در ارتباط با زندگی امام خمینی (ره) مثل فیلمی که درباره "عمر مختار" ساخته شد برای سینما بسازم. یک کار بین‌المللی دو ساعته برای امام خمینی (ره) که به زبان اصلی هم روی پرده برود. طرح آن را نوشتم از کجا شروع و به کجا ختم شود. درست شروع زعامت ایشان را تا مقطع رحلت به نمایش درمی‌آورد. واقعاً این کار بین‌المللی در جوامع اروپایی جواب می‌داد؛ چرا که آن جوامع، خیلی متوجه انقلاب اسلامی هستند. همان موقع به این طرح رسیدم که تست گریم امام (ره) در جریان تولید "معمای شاه" جواب داد که یک کار بزرگ سینمایی برای حضرت امام (ره) نیز درنظر گرفته شود. اما این اتفاق تا به امروز نیفتاده است.

** نگاهی گذرا به آثاری که در سینما و تلویزیون ساخته شده‌اند: فرزند صبح، فیلمی سینمایی به کارگردانی و نویسندگی بهروز افخمی است. این فیلم به زندگی امام خمینی (ره) در دوران کودکی می‌پردازد و بخشی از آن نیز به دستگیری ایشان در 15 خرداد اشاره دارد. در این فیلم که ساخت آن از مهرماه سال 1383 آغاز شده است، عبدالرضا اکبری نقش امام را در میانسالی ایفا می‌کند.

تولید سریال آفتاب و زمین در اواخر دهه 1370 در تلویزیون آغاز و در اوایل دهه 1380 پخش این سریال از شبکه دو سیما آغاز شد. این سریال بر اساس فیلمنامه‌ای از جلیل عرفان‌منش و به تهیه‌کنندگی علیرضا سجادپور ساخته شد. آفتاب و زمین، روایت زندگی امام خمینی (ره) را از دوران زندگی پدر بزرگوار امام آغاز می‌کند و با نمایش مبارزات پدر امام با خوانین منطقه، به مقطع تولد امام (ره) می‌رسد.

قرار بود در این سریال ابتدا مقطع تولد امام خمینی (ره) ساخته و در قدم‌های بعدی مقاطع دیگر زندگی ایشان به تصویر کشیده شود، اما ادامه سریال هیچ‌گاه ساخته نشد و صرفاً تا دوران 6 ماهگی امام (ره) را مورد توجه قرار داد. نکته جالب توجه اینکه مقطع مورد اشاره سریال، با دوران قاجاریه و حکومت ناصرالدین شاه همزمان است و به دلیل تسلط بر مناطق مختلف ایران، برخورد‌های فراوانی میان آن‌ها و مردم شکل می‌گیرد.

در این سریال، ولی الله مؤمنی، نقش پدر امام را ایفا کرد. علت اصلی انتخاب وی برای این نقش نیز چهره کمتر شناخته شده و تسلط بیانی وی برای خواندن متون و خطابه‌ها بود. حسین انصاری، رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاءالله شاهمرادی‌زاده، برات‌الله شیبانی، غلامرضا عارف نژاد، مرحوم فرهاد خان‌محمدی، مجید عبدالعظیمی و... دیگر بازیگران این سریال بودند. صنوبر فیلمی به کارگردانی و نویسندگی مجتبی راعی محصول سال 1380 است و بعد‌ها با نام «سال سخت در خمین» در جشنواره فیلم فجر سال 81 نمایش داده و سپس با همین نام در قالب سریالی 6 قسمتی از تلویزیون پخش شد. این فیلم یک اثر سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی از آن از حضور راوی بهره گرفته شده است.

این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) ساخته و عرضه شود، اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت. صنوبر به تهیه‌کنندگی مهدی همایونفر ساخته شد و محصول سرمایه‌گذاری مشترک مؤسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) است که آثار نمایشی را در این زمینه تولید می‌کند.

راعی در این اثر به دوره نوجوانی امام خمینی (ره) و زندگی این شخصیت در فاصله 13 تا 16 سالگی وی می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ جهانی اول در ایران همزمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی که کشور در اشغال بیگانگان است، در هر گوشه از کشور ایران هر فردی که 100 سوار دارد، خود را شاه می‌نامد و در محدوده جغرافیایی مشخصی حکومت تشکیل می‌دهد.

امیر مفخم یکی از این شخصیت‌ها است که در سریال به آن پرداخته شده است. او که خود زمانی از مشروطه‌خواهان بود و در فتح تهران نیز حضور داشت، حالا به یک دیکتاتور تبدیل شده است. در چنین شرایطی است که احمدشاه قاجار قصد دارد پایتخت را از تهران به اصفهان منتقل کند. در همین ایام تاجران انگلیسی، غله شهر خمین را می‌خرند و به لندن می‌برند. این مسئله باعث بروز قحطی در خمین می‌شود و مردم به خوردن لاشه حیوانات مرده روی می‌آورند و پس از مدتی نیز بیماری‌های واگیردار در شهر جان مردم را می‌گیرد.

احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن، محمود جعفری، پریوش نظریه، زهرا سعیدی، علی یعقوب‌زاده و محمود پاک‌نیت برخی از بازیگران آن هستند. فیلم صنوبر هیچ گاه امکان نمایش در سینما‌ها را پیدا نکرد و صرفاً پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند. سریال «سال‌های حادثه» به کارگردانی سعید چاری در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در 10 قسمت 45 دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شده است. فصل اول این مجموعه به حوادث سال‌های 1342 تا 1357 می‌پردازد. فصل دوم به سال‌های 57 تا 68 اشاره دارد و فصل سوم نیز به سال 91 و زمان حال می‌پردازد. نقطه اتصال این سه فصل نیز شخصیتی به نام احمد علی است که در سال‌های انقلاب به دنیا می‌آید و در 9 سالگی با ارسال نامه‌ای به امام از علاقه قلبی خود برای دیدار ایشان می‌گوید.

احمد علی به دعوت امام به تهران می‌آید، اما به دلیل فوت امام (ره)، دیدار در جماران برای او میسر نمی‌شود. احمد علی در فصل سوم سریال، سال 91 به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعال دارد. به گفته کارگردان این سریال در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی (ره) با کودکان پرداخته می‌شود. دستمایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست‌خط‌های امام (ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام (ره) در دوران کهنسالی مواجه می‌شوند. سریالی که شبکه دو در سکوت خبری ساخت، شروع کرد و ادامه داد و با توقف اثر، اخباری از سریال به بیرون درز کرد؛ «روح‌الله» به کارگردانی راما قویدل است که در آن بازیگرانی، چون انوشیروان ارجمند، افشین نخعی، حمیدرضا هدایتی، محمد کاسبی، محمد بزرگمهر و رحمان باقریان به ایفای نقش پرداخته‌اند. این سریال به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی شامل 13 اپیزود انتخابی و اقتباسی بر اساس روابط امام (ره) با همسایگان و کسانی است که از اقصی نقاط ایران موفق به دیدار با او شده‌اند.

سعید نعمت‌الله فیلمنامه «روح الله» را بر اساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام (ره) نگارش شده، نوشته و شخصیت‌های اصلی این سریال مردم و نوجوانان هستند. نکته قابل توجه اثر این است که قصه‌ها به شیوه‌ای نوشته شده‌اند که نیازی به حضور شخصیت امام (ره) در فیلمنامه وجود نداشت. همسایه‌داری، رعایت حق الناس، مهربانی، صرفه‌جویی، توجه به مطالعه و عدالت از ویژگی‌های اخلاقی امام خمینی (ره) است که در بازنمایی خاطره‌ای واقعی از افراد، روایت می‌شود. هفت قسمت نخست این سریال به کارگردانی راما قویدل در ایام دهه فجر سال 91 پخش شد که به دلیل مشکلات مالی متوقف شد، اما سال بعد در آستانه ایام ارتحال امام قسمت‌های تازه این سریال البته با کارگردانی سیامک صرافت از شبکه دو پخش شد.

این اثر کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در 10 قسمت به مقاطع مهم زندگی ایشان می‌پردازد. این مجموعه براساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشور‌های ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از 10 هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آن‌ها برای اولین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به کار رفته است.

سبک و سیاق این اثر یادآور مستند‌های بین‌المللی شخصیت محوری است که معمولاً در آن‌ها جزییات کامل و جنبه‌های مختلف زندگی یک شخصیت مورد توجه قرار می‌گیرد. هر قسمت از این مجموعه یک موضوع مستقل دارد.

پس از استقبال مخاطبان از پخش مستند روح‌الله، واحد مرکزی صدا و سیما اقدام به تولید اثری مستند گزارشی با موضوع زندگی امام خمینی می‌کند. این گزارش در سال 1387 هر شب در قالب 16 گزارش 10 دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری پخش و با استقبال مخاطبان مواجه شد. در این مستند ابعاد مختلف زندگی و روابط امام (ره) اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ، خانواده و... به تصویر کشیده شده است. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شده است. از نظر موضوعی نیز در این اثر توجه بیشتری به موضوع‌های داخلی همچون؛ وقایع پس از انقلاب، جنگ و... شده است.