همکاری در تحریم، چه چیز روسیه را به ایران نزدیک می‌کند

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری دانشجو، «نیکیتا اسماگین» پژوهشگر ارشد شورای امور بین‌الملل روسیه و خبرنگار خبرگزاری تاس در حوزه ایران در مقاله‌ای که در تاریخ 6 آبان 1401 (28/10/2022) در بخش روس زبان سایت «بنیاد کارنگی» منتشر کرده است به دلایل توسعه روابط ایران و روسیه به خصوص پس از شروع درگیری‌های اوکراین پرداخته است.

وی در این مقاله در ابتدا سعی کرده است دلایل و مشوق‌های اقتصادی و سیاسی نزدیکی دو کشور را توضیح دهد و در ادامه به مهم‌ترین موانع سر راه شِراکت راهبردی ایران و روسیه پرداخته است. رویکرد اسماگین در این مقاله تاکید برعدم وجود پیشران‌های مناسب در روابط دو کشور در جهت کمک به روسیه به‌منظور گذار از تنگنا‌های تحریم‌های بین‌المللی است.

نویسنده در ابتدا مقاله شمای کلی از روند روابط تهران - کرملین پس از شروع بحران اوکراین در 8 ماه گذشته را ارائه کرده و به این موضوع می‌پردازد که «روابط روسیه و ایران در سال‌های اخیر به آرامی، اما مطمئن توسعه یافته است، پس از شروع جنگ در اوکراین وارد دوره شکوفایی سریع شده است. در پاسخ به تحریم‌های غرب، مسکو به دنبال شرکای جایگزین از جمله شرکایی به‌منظور دور زدن محدودیت‌های تجاری بود و ایران یکی از امیدوارکننده‌ترین این شُرکا بوده است. استفاده از پهپاد‌های ایرانی توسط روسیه علیه اوکراین بیشترین سر و صدا را ایجاد کرد، اما جاه طلبی طرفین به این محدود نمی‌شود - پروژه‌های مشترک جدیدی در زمینه‌های مختلف در حال ظهور هستند: از تولید گاز تا ساخت هواپیما.»

با این حال، انبوه برنامه‌ها، نافی این واقعیت نیست که امکانات عینی برای ایجاد همکاری روسیه و ایران محدود است. بعید است ایران با دور زدن تحریم‌ها بتواند به اقتصاد روسیه کمک جدی کند و بحران عمیق سیاسی داخلی اجرای هرگونه توافق با رهبری ایران را دشوار می‌کند.

افزایش طرح‌ها پژوهشگر روس با بیان این موضوع که پس از حمله روس‌ها به اوکراین کمپین غرب برای منزوی کردن مسکو آغاز شد، این امر توسط مقامات روسیه با نزدیک شدن به کشور‌های سنتی ضدغربی پاسخ داده شد. در نتیجه، سال 2022 از نظر تعداد دیدار‌های مقامات بلندپایه روسیه با همتایان ایرانی به سالی بی‌سابقه تبدیل شده است. تنها در چند ماه، الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر، سرگئی لاوروف، وزیر امورخارجه، چند تن از سران مناطق روسیه و شخص ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه از تهران بازدید کردند.

در این جلسات صحبت‌های زیادی در مورد امکان دور زدن محدودیت‌های تحریمی با کمک ایران مطرح شد. البته این امر برای مخاطب داخلی روس خالی از لطف نبود و سران کرملین چه داخل و چه در فضای بین‌المللی به برجسته کردن عدم انزوای بین‌المللی روسیه پرداختند، اما فقط این نبود.

اظهارات پر سر و صدا با توافقات واقعی هم همراه شد. به این ترتیب گازپروم قراردادی را به ارزش 40 میلیارد دلار به‌عنوان بزرگ‌ترین قرارداد در بخش صنعت نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری می‌کند و در عوض خودرو و قطعات یدکی ایرانی و همچنین قطعات هواپیما به روسیه صادر خواهد شد. گواه احیای روابط، گسترش حمل و نقل هوایی بین کشورهاست: شرکت هواپیمایی رد وینگز علاوه بر پرواز‌های موجود ماهان ایر و آئروفلوت، پرواز‌های مستقیم خود را به ایران راه اندازی کرد.

نویسنده شورای اموربین‌الملل روسیه داستان استفاده از پهپاد‌های کامیکازه توسط ارتش روسیه در اوکراین را بخش پرسرو صدای روابط ایران و روسیه در روز‌های گذشته می‌داند. مقامات ایران و روسیه قاطعانه صحبت از پهپاد‌های ایرانی را تکذیب می‌کنند، اما همه شواهد به این موضوع اشاره دارد. همچنین در پایان ماه اکتبر، اداره اصلی اطلاعات وزارت دفاع اوکراین نیز اعلام کرد که بر اساس اطلاعات آن‌ها، جمهوری اسلامی به زودی صادرات موشک‌های بالستیک میان‌برد را به روسیه آغاز خواهد کرد.

اسماگین به نکته مغفول مانده گسترش روابط میان دوکشور اشاره می‌کند و آن افزایش قرارداد‌های بخش خصوصی در ماه‌های اخیر است. فعالیت مقامات روسی در گسترش روابط با ایران بر تجارت بخش خصوصی نیز تأثیر گذاشت. در این ماه‌ها صد‌ها کارآفرین از روسیه که حتی به همکاری با ایران فکر نکرده بودند، از تهران دیدن کردند. در نتیجه، بر اساس برآورد‌های تهران، حجم مبادلات تجاری دو کشور که در سال 2021 به 4 میلیارد دلار می‌رسید، «در آینده نزدیک» می‌تواند یک و نیم برابر رشد کند.

همکاری محدود با این حال اسماگین اعتقاد دارد که ایران هنوز نمی‌تواند ادعا کند که اقتصاد روسیه را از تحریم‌ها نجات می‌دهد. حتی اگر پیش‌بینی‌ها برای رشد گردش تجاری درست باشد، ما در مورد کمتر از 1% از کل حجم تجارت خارجی فدراسیون روسیه صحبت می‌کنیم. ایران هنوز با عملکرد کشور‌هایی مانند ترکیه که تجارت با آن برای روسیه، سالانه حدود 30 میلیارد دلار گردش مالی بهمراه دارد، فاصله زیادی دارد. به عبارت دیگر، جهت‌گیری ایران قادر به جبران درآمد‌های از دست رفته ناشی از تحریم‌های غرب نیست.

نویسنده معتقد است توافق‌های جدید نیز بیشتر از خوش‌بینی برای کارشناسان شک و تردید ایجاد می‌کند. به‌عنوان مثال، خرید قطعات هواپیما در ایران یک ایده نسبتاً عجیب و غریب است، زیرا هواپیمایی کشوری جمهوری اسلامی سال‌هاست (همچنین به دلیل تحریم‌های غرب) در بحران بوده است. ایرانی‌ها قطعات جداگانه تولید می‌کنند و می‌توانند آن‌ها را به روسیه بفروشند، اما قراردادی که اخیراً امضا شده نمی‌تواند کل صنعت هواپیمای روسیه را نجات دهد.

وی اضافه می‌کند در مورد خودرو‌های ایرانی که اکثرا نمونه‌های قدیمی صنعت خودروسازی فرانسه هستند، وضعیتی مشابه حاکم است. این صنعت روز‌های سختی را پشت سر می‌گذارد. تصادفی نیست که امسال مقامات ایرانی تصمیم گرفتند تولید تعدادی از مدل‌ها را کنار بگذارند و کسری را از طریق واردات جبران کنند. مشکلات اصلی عبارتند از: مصرف بیش از حد بنزین، ایمنی پایین و سازگاری با محیط زیست، قیمت بالا در مقایسه با نمونه‌های خارجی.

در برخی از زمینه‌ها (به عنوان مثال، داروسازی، مصالح ساختمانی، آرایشی و بهداشتی)، ایران می‌تواند جایگاه ویژه‌ای در بازار روسیه پیدا کند. با این حال، پتانسیل توسعه، به بیان ملایم، محدود است.

اما نکته مهمی که اسماگین در خصوص محدودیت روس‌ها درجهت سرمایه‌گذاری در ایران به‌منظور اجرای پروژه‌های بزرگ دولتی روسیه به‌آن اشاره می‌کند و آن‌را امری غیر آسان و نقطه ضعف سرمایه‌گذاری در ایران توصیف می‌کند بحث عدم بازگشت سرمایه است. از نظر وی تهران با کمبود ارز مواجه است و سال به سال با کسری بودجه دست و پنجه نرم می‌کند. این موضوع در گذشته مشکلاتی را برای مسکو ایجاد کرده است. به عنوان مثال، موضوع بدهی ایران به روسیه برای ساخت نیروگاه اتمی بوشهر که در سال 2021 حداقل 500 میلیون دلار بود، هنوز حل نشده است.

وی همچنین با اشاره به ابتکارات جدیدی برنامه ریزی شده، مانند ساخت نیروگاه سیریک یا برقی‌سازی راه‌آهن که قرار بود با وام پنچ میلیارد دلاری روس‌ها مورد بهره‌برداری قرار گیرد، تاکید بر عدم سودآور بودن طرح‌های اقتصادی در ایران دارد و به این موضوع اشاره می‌کند که اگر هدف مسکو افزایش نفوذ سیاسی از طریق این پروژه‌ها باشد، ممکن است چنین رویکردی توجیه شود. با این حال، این طرح‌ها به هیچ وجه راه نجات اقتصاد روسیه در شرایط تحریم نیست.

در مورد کریدور شمال - جنوب نیز می‌توان گفت که روسیه را از طریق دریای خزر و ایران را به خلیج فارس و اقیانوس هند متصل می‌کند. مسکو آماده تکمیل بخش گمشده راه آهن رشت - آستارای ایران است، اما نمی‌توان روی کمک خود ایران در نوسازی زیرساخت‌های توسعه نیافته کشور حساب کرد. در نتیجه، به احتمال زیاد کریدور شمال - جنوب راه اندازی خواهد شد، اما جایگزینی مسیر‌های لجستیکی سنتی که روسیه قبل از جنگ استفاده می‌کرد تقریبا غیرممکن است.

تهدید بی‌ثباتی در بخش دیگر این مقاله اسماگین با اشاره به شرایط سیاسی و اجتماعی ایران به‌خصوص اغتشاشات پیش آمده به این نکته اشاره می‌کند که اوضاع دشوار سیاسی داخلی در ایران می‌تواند مشکلات اضافه‌ای را برای هر پروژه‌ای ایجاد کند.

وی با توصیف شرایط اجتماعی و سیاسی ایران پس از فوت مرحومه مهسا امینی و اعتراضات شکل گرفته پس‌از آن این امر را برای نظام سیاسی ایران بی‌سابقه دانسته و آن‌را گامی موثر در بی‌ثبات سازی سیاسی ایران می‌داند. وی اعتقاد دارد اعتراضات کنونی هنوز نظام سیاسی را تهدید نمی‌کند. اما عدم تمایل مسئولان به امتیاز دادن و تشدید بحران اجتماعی - اقتصادی، معضل اعتراضات را وارد مرحله جدیدی خواهد کرد.

اسماگین باتوجه به گذاره‌های که بیان کرده، نتیجه‌گیری می‌کند که بی‌ثباتی باعث افزایش جرم و جنایت، مشکلات جمع‌آوری مالیات، مشکلات در حفظ زیرساخت‌های حیاتی می‌شود. همه موارد بر مشکلات اقتصاد ایران می‌افزاید. واکنش‌های تند دولت به اعتراض‌ها، مانند بستن بازار‌ها و مراکز خرید که احتمال اعتراض در آن‌ها وجود دارد، و محدود کردن اینترنت، وضعیت را بیش از پیش سخت می‌کند. این سطح از بی‌ثباتی ریسک‌های جدی سرمایه‌گذاری را ایجاد می‌کند و به مانعی برای اجرای هرگونه توافق تبدیل می‌شود.

تصویر منفی نویسنده مقاله یکی دیگر از موانع اصلی همکاری بین دو کشور را وجود تصویر منفی ذهنی ایرانیان از روس‌ها می‌داند. وی در توضیح این گذاره بیان می‌کند که تصویر روسیه به عنوان یک قدرت استعماری که به دنبال کنترل منابع محلی است همچنان در ایران نفوذ دارد. دلیل آن نیز در حافظه تاریخی ایرانیان است که به تلاش‌های توسعه امپراتوری روسیه و اتحاد جماهیر شوروی برمی‌گردد. در ماه فوریه تا مارس، تهران حتی میزبان اعتراضات کوچکی علیه اقدامات مسکو در اوکراین بود. نظرسنجی‌ها تایید می‌کنند که از زمان آغاز تهاجم، محبوبیت اقدامات روسیه در جامعه ایران سقوط کرده است.

اسماگین با برجسته کردن همین موضوع بیان می‌کند که دولتمردان ایرانی به راحتی نمی‌توانند روابط نزدیک با روسیه را به‌عنوان یک دستاورد معرفی کنند. توافقات بزرگ با مسکو به خودی خود می‌تواند باعث اعتراض شود. به‌عنوان نمونه می‌توان تظاهرات گسترده سال گذشته در تهران را پس از امضای توافقنامه همکاری استراتژیک 25 با چین را یادآوری کرد.

نتیجه‌گیری نیکیتا اسماگین در بخش پایانی مقاله خود با توجه به مباحث مطرح کرده نتیجه‌گیری می‌کند که در مورد تبادل تجربه بین ایران و روسیه در مورد زندگی تحت تحریم، ایرانی‌ها می‌توانند موارد زیادی را به سیاستمداران و بازرگانان روس آموزش دهند. برای نمونه مهم‌ترین اصلی که جمهوری‌اسلامی از زندگی تحت تحریم می‌تواند به روس‌ها آموزش دهد این است که تاثیر منفی تحریم‌ها را می‌توان کاهش داد، اما خنثی نمی‌توان کرد. امروزه تولید ناخالص داخلی ایران به صورت مطلق تقریباً برابر با سال‌های 2010-2011 است. پس از معرفی بسته اصلی تحریم‌های ایالات‌متحده که در بردارنده سخت‌ترین تحریم‌ها علیه ایران بود اگر به شاخص‌های تولید ناخالص داخلی سرانه ایران نگاه کنیم، امروز به سطح سال‌های 2004 تا 2005 تمایل پیدا کرده؛ بنابراین به سختی می‌توان گفت که تجربه ایران در تقابل با تحریم‌ها می‌تواند الهام بخش باشد.

به طور کلی روابط مسکو و تهران به سطح جدیدی رسیده است؛ و آشکارا نزدیکی بین دو کشور ادامه خواهد داشت. برخی از زمینه ها، مانند همکاری نظامی - فنی، بسیار امیدوارکننده به نظر می‌رسند. اما نمی‌توان انتظار داشت که ایران بتواند به طور جدی به اقتصاد روسیه برای مقابله با تحریم‌ها کمک کند.