چشم‌انداز مذاکرات هسته‌ای

بازگشت دیپلمات های کهنه کار که بر سر توافق هسته ای 2015 مذاکره کردند به دولت ایران، به خوش‌بینی محتاطانه ای منجر شده مبنی بر اینکه می‌توان از طریق گفت‌وگوهای جدید با برنامه هسته ای ایران روبه رو شد. با این حال، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بعید است احیا شود، ولی محتمل‌ترین پیکربندی برای گفت‌وگوهای دوجانبه یعنی بین ایالات متحده و ایران به جای گفت‌وگوهای چند دولتی خواهد بود.

مرکز استیمسون در گزارشی نوشت: آیت‌الله علی خامنه ای، رهبر ایران در ششم شهریور 1403 در اولین دیدار مسعود پزشکیان، رئیس جمهور و دولت چهاردهم، در نکته ای با تاکید بر اینکه به دشمن نباید امید بست و منتظر آن ماند، گفتند: «این واقعیت در سخنان رئیس جمهور و اظهارات چند روز قبل وزیر امور خارجه نیز وجود داشت؛ البته این منافاتی ندارد که در جایی با دشمن تعامل کنیم بلکه مساله این است که نباید به او امید بست و اعتماد کرد.» همچنین ایشان نهراسیدن از موانع را مورد تاکید قرار دادند و با اشاره به این واقعیت که هیچ برنامه و کاری بی مانع نیست، افزودند: «گزینه اول بعضی ها در برخورد با موانع، عقب نشینی است اما این رویکرد خطاست و باید از مانع عبور کرد یا آن را دور زد و البته بعد از انجام همه کارها، گاهی یک عقب نشینی تاکتیکی هم ممکن است لازم باشد اما نباید به محض برخورد با مانع از حرف و رای خود عقب نشینی کرد.»

پیش از این، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جدید، معاون سابق وزیر امور خارجه و مذاکره‌کننده اصلی برجام، در مصاحبه با یک خبرگزاری آلمانی گفته بود که احیای توافق اولیه «امکان‌پذیر نیست.» وی بر تغییرات چشم انداز بین‌المللی به دلیل جنگ های اوکراین و غزه تاکید کرد که این مسائل، دیدگاه های امنیتی اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایالات متحده را تغییر داده است. عراقچی همچنین خاطرنشان کرد: با توجه به مفاد غروب آفتاب در برجام، «برخی مفاد متنی باید تغییر کند که فرآیندی چالش برانگیز است.»

پزشکیان که قرار است امروز برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک برود، در جریان مبارزات انتخاباتی خود و پس از انتخابش، قول داد به امید رفع تحریم های اقتصادی خردکننده ای که پس از دولت ترامپ مجددا توسط آمریکا اعمال شده بود، تعاملات خود را با غرب از سر بگیرد. دونالد ترامپ در سال 2018 به طور یکجانبه از برجام خارج شد. مذاکرات برای بازگرداندن توافق پس از جایگزینی جو بایدن به جای دونالد ترامپ انجام شد، اما پس از انتخاب ابراهیم رئیسی، در سال 2021، این مذاکرات شکست خورد. تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین در فوریه 2022 این روند و تنش‌ها بین ایالات متحده و چین را پیچیده‌تر کرد. این نشان می‌دهد که چارچوب اصلی مذاکرات - شامل ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان - دیگر برای دستیابی به حل و فصل موضوع در مدت زمان معقول مفید نیست.

مذاکرات پشت پرده بین ایالات متحده و ایران در عمان قبل از موفقیت برجام بود. استیمسون مدعی است که اظهارات اخیر رهبر ایران و عراقچی حاکی از تمایل مجدد برای شرکت در مذاکرات مستقیم با آمریکا در یک مکان منطقه ای است. با این حال، برای انجام مذاکرات جدید احتمالا باید تا پس از انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده منتظر ماند. در حال حاضر، حل و فصل مناقشه غزه و جلوگیری از تشدید تنش منطقه ای به عنوان مهم‌ترین موضوع برای واشنگتن محسوب می‌شود. نگرانی‌های مربوط به سیاست های منطقه ای ایران، نیروهای نیابتی اش و توانایی های پهپادی و موشکی ایران نیز ممکن است بر مناقشه هسته ای سایه افکند. تحریم های جدید اعمال شده علیه شرکت هواپیمایی ملی ایران به دلیل گزارش تایید نشده تحویل موشک های بالستیک کوتاه برد تهران به روسیه، فضا را برای گفت وگوها تیره تر کرده است.

در عین حال، به ادعای غربی ها، ایران چنان پیشرفت های چشمگیری در برنامه هسته ای خود داشته است که به نظر می‌رسد در صورت تصمیم به انجام این کار، می‌تواند به سرعت از نقطه گریز هسته ای عبور کند. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، تا اواسط ماه اوت، ایران دارای 164.7 کیلوگرم اورانیوم غنی شده تا 60‌درصد بود که برای ساخت چند بمب در صورت غنی سازی 90‌درصد یا تسلیحات کافی است. بعید است که ایران به سطوح تعیین شده در برجام - حداکثر 300 کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص کمتر از 5 درصد، بازگردد. چارچوب مذاکرات جدید در مورد تسلیحات، به جای غنی سازی، ممکن است یک گفت‌وگوی موفق‌تر را تسهیل کند. موضوع کلیدی دیگر برای مذاکرات جدید، نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.

ایران علاوه بر غنی سازی بسیار فراتر از محدودیت‌های تعیین شده در برجام، همکاری های خود را با آژانس در زمینه بازرسی و نظارت‌ها نیز کاهش داده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواستار «شفافیت بیشتر از سوی ایران» و همچنین «اصلاحات و به روزرسانی های مهم» در روابط ایران با آژانس شده است. گروسی افزود که امیدوار است به زودی به ایران سفر کند تا با رئیس‌جمهور جدید درباره این موضوعات گفت‌وگو کند. در دوران عراقچی، وزارت خارجه ایران احتمالا از انعطاف کافی برای انجام مذاکرات برخوردار خواهد بود، شاید حتی بیشتر از دولت حسن روحانی به عنوان یک فرد عملگرا که اغلب با مخالفان برجام درگیر بود. این واقعیت که عراقچی هم اکنون در حال بحث در مورد اصلاح برجام و آغاز مذاکرات جدید است، احتمالا نشان‌دهنده تایید مقامات بالاتر از جمله شورای عالی امنیت ملی است.

همچنین این احتمال وجود دارد که مذاکرات جدید به موضوعاتی فراتر از حیطه اختیارات برجام، از جمله سیاست‌های منطقه‌ای بپردازد. نیاز مبرم ایران به کاهش تحریم ها، چشم انداز مذاکرات را تغییر می‌دهد. عراقچی در تشریح رویکرد خود به عنوان وزیر امور خارجه، تمایل ایران به شرق و روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین را در اولویت قرار داده است. با این حال، دو کشور از وضعیت تحریم شده ایران سود می برند و بعید است که مشتاق توافق جدیدی که انزوای ایران را رها کند، باشند. روابط اروپا با ایران نیز بعد از اتهاماتی که در خصوص جنگ اوکراین و همکاری های تهران و مسکو بیان شد، خصمانه‌تر شده است.

بنابراین، مناسب‌ترین گزینه ممکن است مذاکرات مستقیم با ایالات متحده باشد. انتخابات در ایالات متحده و همچنین اسرائیل، دورنمای چنین مذاکراتی را پیچیده می‌کند. منطقه از زمان حملات حماس به اسرائیل در هفت اکتبر گذشته که جنگ در سایه بین ایران و اسرائیل را آشکار ساخته و همچنین شرکای مختلف ایرانی علیه اسرائیل و ایالات متحده را فعال کرده است، دچار آشفتگی شده است. ترور فرماندهان ایران در یک مجتمع دیپلماتیک ایران در دمشق در ماه آوریل، ایران را وادار کرد که با رگبار موشک و پهپاد علیه اسرائیل به این تجاوز پاسخ دهد، که یک پاسخ مستقیم بی‌سابقه بود.

در 31 ژوئیه، اسرائیل در اقدامی تحریک‌آمیز دیگر، اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس را در تهران که به تازگی در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرده بود، ترور کرد. اگر ایران تهدیدات خود را مبنی بر انتقام گرفتن از اسرائیل به خاطر این ترور عملیاتی کند، قطعا دوباره اسرائیل هم پاسخ خواهد داد. چنین تشدید تنشی می‌تواند شانس احیای توافق هسته ای را به خطر بیندازد و جناح های ضد توافق را در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و خاورمیانه تقویت کند. در واقع، تمرکز مذاکرات احتمالا به سمت توانایی های پهپادی و موشکی ایران و اتحادهای منطقه ای خواهد رفت. عامل دیگر نفوذ اسرائیل بر سیاست آمریکا در قبال ایران است.

هرکدام از کاندیداهای ریاست جمهوری ایالات متحده - چه کامالا هریس و چه دونالد ترامپ - در ماه نوامبر به عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده انتخاب شود، اسرائیل احتمالا اصرار خواهد داشت که صدای خود را در مذاکرات ایالات متحده با تهران به گوش برساند. مخالفت اسرائیل با برجام در سال 2015 تقریبا توافق را در آن زمان به بن بست کشاند و این مساله عامل اصلی خروج ایالات متحده در سال 2018 بود. با توجه به افزایش تنش ها بین اسرائیل و ایران و گروه‌های مورد حمایت ایران، تل‌آویو خواستار به رسمیت شناختن منافع خود خواهد بود. بسیاری از تحلیلگران سیاسی ایران بر این باورند که یکی از دلایلی که اسرائیل، هنیه را در تهران هدف قرار داد، تضعیف شانس دولت پزشکیان برای بهبود روابط با غرب بود. احمد زیدآبادی، تحلیلگر سیاسی، گفت که هدف از این ترور سوق دادن ایران به مسیری رادیکال تر بود. حملات جدید پیجری اسرائیل علیه حزب الله نیز می‌تواند مذاکرات احتمالی ایران و آمریکا را با مشکل مواجه کند.

در عین حال، افزایش انتقادها و تظاهرات برای پایان دادن به جنگ غزه در میان اسرائیلی ها پس از کشته شدن شش گروگان جوان اسرائیلی می‌تواند اهرم فشار آمریکا بر دولت منفور بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل را افزایش دهد. افزایش محبوبیت کامالا هریس دموکرات در نظرسنجی ها می‌تواند کاخ سفید را به سمت احیای مذاکرات هسته ای و حتی دیگر مذاکرات با ایران تشویق کند. در واقع اگر هریس پیروز شود، دولت بایدن سه ماه فرصت دارد تا روی چنین مسائل سختی کار کند؛ با این اطمینان که هیچ پیشرفتی توسط رئیس‌جمهور آینده لغو نخواهد شد. قطر یا عمان محل احتمالی چنین مذاکراتی خواهند بود.

• بخت و اقبال توافق «گام به گام» هسته‌ای
• چرا چین در وین منفعل است؟
• سنای آمریکا طرحی برای نقشه‌راه مذاکرات با ایران معرفی کرد
• تهران - بغداد؛ برداشت دوم
• آمریکا به دنبال توسعه وی‌پی‌ان‌ها در ایران و روسیه