30 روز با دیپلماسی ماشه
پس از یک‌ماه تلاش فشرده دیپلماتیک برای منصرف کردن تروئیکای اروپایی از فعال کردن سازوکار بازگرداندن تحریم‌ها موسوم به «اسنپ‌بک»، سه کشور غربی عضو برجام، در یک اقدام تنش‌زا فرآیند ماشه را برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل آغاز کردند؛ اقدامی که مورد انتقاد چین و روسیه به‌عنوان دو عضو دائم شورای امنیت قرار گرفت. وزارت امورخارجه ایران نیز در نامه‌هایی جداگانه به رئیس دوره‌ای شورای امنیت...
سه کشور اروپایی عضو برجام فرآیند مکانیسم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل را روز پنج‌شنبه ششم شهریور آغاز کردند. در پاسخ، ایران در نامه‌های جداگانه به رئیس شورای امنیت و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، ضمن بی‌اعتبار و بی‌اثر خواندن این تلاش‌ها تاکید کرده که قطعنامه 2231 باید طبق جدول زمانی خود در 18 اکتبر 2025 منقضی شود. ورای این زورآزمایی سرنوشت‌ساز که فرآیند آن تا 26مهر‌ماه (18 اکتبر) به طول خواهد انجامید، امید به دیپلماسی و بازگشت طرفین به مسیر دیپلماتیک است که برای ایران و سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا و همچنین سایر بازیگران درگیر در توافق هسته‌ای همچنان دارای مزیت است، اگرچه سخت و سخت‌تر شده است.
چکاندن ماشه؛ چرخش اروپا به سوی تنش‌زایی
در این ارتباط، وزرای خارجه تروئیکای اروپایی در تاریخ 28 اوت در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد، از آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم حل‌وفصل اختلافات در برجام خبر دادند. در ادامه این نامه تروئیکای اروپایی بدون اذعان به ناتوانی خود در وفا به تعهدات برجامی ادعا کرده‌اند: بیش از پنج سال از این روند گذشته است. در این مدت، ما تمام تلاش‌های ممکن را برای حل بن‌بست به کار گرفتیم. این سه کشور همچنین عنوان کردند که ایران 30روز برای بازگشت به میز مذاکرات فرصت دارد. تروئیکای اروپایی در حالی اقدام به فعال‌سازی مکانیسم ماشه کرده که کارشناسان هشدار می‌دهند که خواسته‌های این بلوک در وضعیت فعلی می‌تواند تنش‌ها را در منطقه که پس از جنگ تحمیلی 12روزه روند کاهشی را شاهد بوده است، بار دیگر افزایش دهد.
تریتا پارسی، تحلیلگر امور ایران، در این زمینه به الجزیره گفت که رویکرد فعلی اروپا بیش از هر چیز بر تنش‌زایی متمرکز است. وی افزود: اگر مذاکرات را زمانی آغاز کنید که به نتیجه‌بخشی آن اطمینان چندانی ندارید، تنها به ایجاد تنش بیشتر فرصت می‌دهید. وی در ادامه عنوان کرد که این اقدام بیش از هر چیز به سود عناصر تندرو در دولت فعلی آمریکا عمل می‌کند و می‌توان آن را تلاشی برای جلب نظر دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در نظر گرفت. الجزیره در گزارشی به تاریخ 28 اوت عنوان کرد که تن دادن ایران به خواسته‌های سه کشور اروپایی می‌تواند قدرت چانه‌زنی این کشور در مذاکره با آمریکا را کاهش دهد و در نتیجه، نباید انتظار داشت که تهران با پذیرش این شروط به صورت تمام‌و‌کمال موافقت کند.
این در حالی است که مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز جمعه 7شهریور باز هم به اتهام‌زنی به ایران روی آورد. کایا کالاس، مسوول سیاست خارجه اتحادیه اروپا، پیش از نشست وزرای خارجه این بلوک در کپنهاگ دانمارک، مدعی شد ایران تعهدات خود را ذیل برجام اجرا نکرده است. این اظهارات پس از آن مطرح می‌شود که کالاس روز پنج‌شنبه ششم شهریور با سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، تلفنی گفت‌وگو کرد. در این گفت‌وگو، عراقچی با تقبیح اقدام غیرقانونی و ناموجه سه کشور اروپایی تصریح کرد که این اقدام تردیدها نسبت به نیات واقعی این سه کشور در قبال ایران را بیش از پیش افزایش می‌دهد و پیگیری مسیر دیپلماتیک را پیچیده‌تر می‌کند. به گزارش ایسنا، طی این گفت‌وگو، عراقچی تاکید کرد جمهوری اسلامی ایران اقدام مقتضی در قبال این عمل تحریک‌آمیز و ناشایست سه کشور اروپایی اتخاذ خواهد کرد.
همچنین وزارت امور خارجه به اعلان غیرقانونی سه کشور اروپایی به شورای امنیت در مورد قطعنامه 2231واکنش نشان داد و اعلام کرد که این تصمیم تروئیکا روند جاری تعاملات و همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به‌شدت تضعیف خواهد کرد. در ادامه این بیانیه آمده است: طی سال‌های گذشته، جمهوری اسلامی ایران نهایت خویشتن‌داری و تعهد پایدار خود به تعامل دیپلماتیک برای حفظ برجام و یافتن راه‌حل مذاکره‌شده را نشان داده است. جمهوری اسلامی ایران همچنان آماده است با سایر اعضای شورای امنیت که صادقانه به حفظ دیپلماسی و جلوگیری از بحرانی ساختگی که به سود هیچ‌کس نیست متعهد هستند، تعامل سازنده داشته باشد.
در همین رابطه، حسینعلی حاجی‌دلیگانی، نایب رئیس اول کمیسیون اصل 90 مجلس، عنوان کرد که لازم است دولت اقدام متقابل و قاطعی نسبت به رفتار این کشورها انجام دهد. حاجی‌دلیگانی افزود: در همین راستا طرح خروج ایران از معاهده پیمان بین‌المللی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) و پروتکل الحاقی آن با قید سه‌فوریت جهت طی مراحل قانونی تقدیم مجلس شورای اسلامی می‌شود.
پنجره همچنان باز دیپلماسی
با این همه، امکان بازگشت به راهکار دیپلماتیک همچنان از معادله خارج نشده است. فرآیند فعال‌سازی مکانیسم ماشه 30 روز فرصت در اختیار شورای امنیت قرار می‌دهد تا درباره اعمال مجدد تحریم‌ها تصمیم بگیرد. این امر بدان معناست که در دل این سازوکار امکان و پتانسیل بازگشت به مذاکره و یافتن راه‌حل برای خروج از این وضعیت تعریف شده است. به بیان دیگر، همزمان با آغاز فرآیند اسنپ‌بک، پنجره دیپلماسی همچنان گشوده باقی می‌ماند.
از یاد نباید برد که همزمان با نامه تروئیکای اروپایی به اعضای شورای امنیت سازمان ملل در رابطه با سازوکار ماشه، ژان - نوئل بارو، وزیر خارجه فرانسه، تاکید کرد که امکان دستیابی به زمینه مشترک میان طرفین همچنان وجود دارد. وی در پیامی در شبکه ایکس عنوان کرد: این اقدام به معنای پایان دیپلماسی نیست؛ ما مصمم هستیم از دوره 30روزه که اکنون برای گفت‌وگو با ایران آغاز شده است، نهایت استفاده را ببریم. وزیر خارجه فرانسه در ادامه بر تعهد کشورش به دیپلماسی تاکید کرد. از سوی دیگر، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی اتمی، در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه عنوان کرد که همچنان می‌توان به بازگشت امور به مسیر دیپلماتیک امیدوار بود. وی گفت: اکنون یک دوره 30روزه آغاز شده که امیدواریم در آن پیشرفتی حاصل شود، تا پیش از آنکه بازگشت تحریم‌ها قطعی شود.
در آخرین واکنش‌ها به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، وزارت خارجه چین این اقدام تروئیکا را محکوم کرده و هشدار داد که چنین تحولی می‌تواند وضعیت را سخت‌تر کرده و تلاش‌ها را برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک به محاق ببرد. بنا به گزارش بلومبرگ، سخنگوی وزارت خارجه چین جمعه 29 اوت طی نشستی خبری عنوان کرد: پرونده هسته‌ای ایران در نقطه‌ای بحرانی قرار دارد و فعال‌سازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت فرآیندهای سیاسی را برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز این موضوع زیر سوال می‌برد.
از سوی دیگر، خبرگزاری تاس گزارش داد که وزارت خارجه روسیه با صدور بیانیه‌ای اقدام وزرای خارجه انگلیس، آلمان و فرانسه را غیرقانونی و دستکاری در مفاد قطعنامه 2231 توصیف و آن را به‌شدت محکوم کرد. بنا به بیانیه وزارت خارجه روسیه، اروپایی‌ها برخلاف مفاد پاراگراف 36 برجام، شکایات خود را به کمیسیون مشترک ارجاع نداده و روند حل‌وفصل اختلافات را طی نکرده‌اند و بنابراین هیچ مبنای قانونی برای رجوع به شورای امنیت ندارند. در پایان بیانیه مذکور آمده است: وظیفه فوری امروز ازسرگیری گفت‌وگوی سازنده و یافتن راه‌حل‌های جمعی برای جلوگیری از بحران جدید است.
یافتن مسیر جایگزین
تحولات جاری در حالی روی می‌دهد که شماری از کارشناسان معتقدند که به‌رغم اقدام اخیر اروپا، همچنان می‌توان به ایجاد یک راه‌حل بینابینی امیدوار بود. پل پیلار، عضو ارشد مرکز تحقیقات امنیتی دانشگاه جورج تاون، در این رابطه عنوان کرد که هنوز فرصتی برای جلوگیری از اجرای نهایی مکانیسم ماشه وجود دارد و این امر نیازمند دیپلماسی متمرکز و مثبت از سوی اروپا، ایران و همچنین آمریکاست. این تحلیلگر در گفت‌وگو با تابناک عنوان کرد که اگر دولت ترامپ به موضوع برنامه هسته‌ای ایران اولویت بدهد و تهران نیز بتواند بر زمینه‌های اختلاف با واشنگتن فائق بیاید، آن‌گاه می‌توان به نوعی توافق موقت میان سه طرف درگیر امید داشت. رابرت آینهورن، دیپلمات پیشین آمریکایی و عضو ارشد انستیتو بروکینگز، طی یادداشتی در فارن افرز عنوان کرد که ایران و طرف‌های غربی باید بتوانند به زمینه مشترکی دست یابند که بتواند بر اختلا‌ف‌های فراگیر، به‌ویژه در حوزه سطح غنی‌سازی، فائق بیایند. وی عنوان کرد که تهران و واشنگتن باید بتوانند به فرمولی مشترک دست یابند و این امر می‌تواند برای رسیدن به راه‌حل نهایی به طرفین زمان کافی را بدهد.
آینهورن در ادامه عنوان کرد که طبیعتا ایران، آمریکا و تروئیکا تلاش دارند توافقی را حاصل کنند که بیشترین سود و کمترین امتیازدهی را داشته باشد و به همین خاطر چه‌بسا رسیدن به زمینی مشترک که بتواند این خواسته‌ها را برای هر سه طرف ممکن سازد چندان آسان نباشد. این مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای آمریکا افزود که با در نظر گرفتن آسیب‌های فراگیری که گزینه‌های فراسوی دیپلماسی برای طرفین می‌تواند به دنبال داشته باشد، چنین به نظر می‌رسد که دست‌آخر چاره‌ای جز توافق بر سر یک چارچوب دیپلماتیک وجود نداشته باشد، هرچند که باید پذیرفت که مسیر پیش رو آنچنان هم هموار نبوده و مملو از دست‌انداز است.