عربستان چگونه چهره‌اش را بازسازی می‌کند؟ | نوسازی صحرا
پیشتر در گزارشی با عنوان «چهره جدید ریاض» تلاش کردیم با توجه به تغییرات اخیر در منطقه و پیمان‌های جدیدی که میان چین، عربستان، ایران، امارات و سایرین ایجاد شده به این پرسش پاسخ دهیم که «آیا به تشکیل اتحادیه خاورمیانه نزدیک می‌شویم؟»
ریاست از طریق تبلیغات
امروز تبلیغات فقط برای فروش مستقیم کالا نیست. این فن حتی در چارچوب تبلیغات اشخاص و گروه‌ها در انتخابات، سیاست و اقتصاد هم باقی نمانده و حالا political ads وارد عرصه سیاست بین‌الملل نیز شده است. امروز دیگر قدرت کشورها را فقط با قدرت نظامی و اقتصادی‌اش نمی‌سنجند؛ بلکه برای باور نفوذ و قدرتشان به جزئیاتی مانند روابط اجتماعی، فرهنگی، ورزشی، تاریخی، علمی، فناوری و... آنان توجه می‌شود. از این حوزه‌ها به عنوان ابزارهای نوین چانه‌زنی دیپلماتیک هم یاد می‌شود. می‌توان این‌طور تعریف کرد که برای یک دولت پیش از آغاز مذاکرات سیاسی - نظامی - اقتصادی با دولت دیگر، مهم است که طرف مذاکره‌کننده در میان افکار عمومی چه جایگاهی دارد و چگونه شناخته می‌شود. بر همین اساس است که هرچه اقبال عمومی به یک دولت بیشتر باشد اهمیت مذاکره با او نیز بیشتر خواهد بود.
در این راستا دولت‌ها چشم‌اندازهایی را برای خود ترسیم کرده و در اجرای آن از تبلیغات نیز استفاده می‌کنند. برگزاری جشنواره‌های غذا، سینما و موسیقی بین‌المللی، خرید فوتبالیست و ورزشگاه‌های معروف، اخذ شعبه‌های موزه‌ها و... تنها بخشی از ابتکارات تبلیغاتی دولت‌ها برای بالا بردن قدرت چانه‌زنی خود در عرصه دیپلماتیک است.
اما باید یادآور شد که این عرصه فقط در انحصار کشورهای قدرتمند نیست؛ بلکه در این میان کشورهایی که پیشتر اعتبار خود را از دست دادند هم به میدان آمدند و هم‌راستا با افزایش قدرت اقتصادی و نظامی خود از طریق اصلاحات ساختاری با استفاده از تبلیغات، اعتبار عمومی خود را هم افزایش داده‌اند. چین، مکزیک، عربستان سعودی، امارات متحده عربی از جمله این کشورها هستند که بعضی‌ها در این مسیر موفق بوده و بعضی‌ها هنوز به نتیجه نرسیده‌اند.
در این گزارش چهره بین‌المللی هر دولت (Government) یک برند در نظر گرفته شده است. یکی از زیرشاخه‌های تبلیغات، بازسازی چهره برند است؛ بر این مبنا، نمی‌توان اثر Rebranding بین‌المللی را بر تغییر نظم نوین جهانی نادیده گرفت؛ چرا که به کشوری مانند عربستان سعودی که پس از حادثه 11 سپتامبر با اسلام‌هراسی جهانی روبه‌رو و بعد از قتل جمال خاشقجی به عنوان حکومتی جنایتکار، شناخته شد این امکان را می‌دهد تا به یکی از مهم‌ترین و محترم‌ترین شرکای چین، اروپا و روسیه در خاورمیانه بدل شود.
من صدف صمیمی با استفاده از نظر دکتر محمدرضا اسلامی در این پرونده به بررسی این موضوع خواهم پرداخت که کشورها چگونه از طریق صنعت تبلیغات جایگاه بین‌المللی خود را تغییر خواهند داد.
چشم‌انداز 2030، مهم‌ترین تبلیغات سعودی
برنامه چشم‌انداز 2030 عربستان، تحولات عظیمی را برای این کشور در نظر گرفته است که ظاهراً فقط بخشی از آن کاهش وابستگی به اقتصاد مبتنی بر نفت و تبدیل آن به دلارهای (و شاید در آینده نزدیک یک یا چند واحد پولی قدرتمند دیگر) گردشگران بین‌المللی را جذب کند.
در تبوک، استان دورافتاده کشور (که به دروازه شمالی کشور معروف است)، در یک منطقه خشک متروکه در مجاورت دریای سرخ، زمین بیابانی به مساحت 10230 مایل مربع به عنوان مکانی جهت احداث نئوم (Neom) در نظر گرفته شده است. به گفته خود مقامات سعودی پروژه ابرشهری نئوم 33 برابر نیویورک مساحت خواهد داشت. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود، شهر آسمان‌خراش‌های آینده؛ دوقلویی به ارتفاع 1640 فوت خواهد ساخت که ده‌ها مایل به صورت افقی کشیده می‌شوند. در داخل، ساکنان ظاهراً با «آواتارها و هولوگرام‌های روباتیک» همزیستی خواهند کرد و دنیای دیجیتال و فیزیکی را با نوع جدیدی از متاورس ادغام می‌کنند. علاوه بر این پروژه، پروژه‌های مهم دیگری هم در دست احداث هستند. برخی از آنها عبارت‌اند از Octagon، شهری روی آب و بالقوه بزرگ‌ترین سازه شناور جهان. Trojena، که یک مجتمع سلامتی در سطح جهانی با یک پیست اسکی و ذخیره‌گاه طبیعی تعاملی است. و درنهایت فرودگاه ملک سلمان یا به اصطلاح آئروتروپلیس. این ابرشهر فرودگاهی شامل شش باند موازی خواهد بود و ظرفیت سالانه جابه‌جایی مسافر هوایی ریاض را از 29 میلیون مسافر فعلی به 120 میلیون نفر خواهد رساند. گنجایش مسافر در فرودگاه ملک سلمان ریاض در سال 2050 به 185 میلیون مسافر در سال خواهد رسید. وسعت نهایی فرودگاه بین‌المللی ملک سلمان ریاض، 57 کیلومترمربع خواهد بود. در قسمت‌های بعدی گزارش به این موضوع پرداخته می‌شود. اما در مقدمه مقصود از مطرح کردن این پروژه‌ها این است که بدانیم درست در همین لحظه که ما زیست می‌کنیم؛ در سرتاسر عربستان سعودی آثاری از پروژه‌های بزرگ دیده می‌شود که قصد دارند اقتصاد را تقویت کنند و برای تحقق این امر خطیر چه ابزاری مهم‌تر و کارآمدتر از تبلیغات داخلی و جهانی! چه برای اقناع مردم برای تغییر سبک اداره کردن کشور و چه برای جذب سرمایه و اعتبار بین‌المللی.
چالش سنتی - مذهبی عربستان سعودی جدید
به نظر می‌رسد مهم‌ترین سوالی که در یک دهه گذشته ذهن حکمرانان عربستان سعودی را به خود جلب کرده این است: «آیا نظام مبتنی بر سلطنت و مذهب در عصر پست‌مدرن منفعت عربستان را حفظ می‌کند؟» هزاران جوان سعودی برای تحصیل به دانشگاه‌های بریتانیا یا آمریکا فرستاده شده‌اند؛ آنها به مراتب بیش از دیگران از خود و سیستم پادشاهی کشورشان چنین سوالی را پرسیده‌اند. میدل‌ایست در گزارشی که سال 2023 منتشر کرده، می‌گوید ناآرامی در میان جوانان سعودی، چه در داخل و چه در خارج از کشور، محرک اصلی برای پذیرش این حقیقت از سوی خانواده سلطنتی بوده که اگر نظام بخواهد بقا داشته باشد، باید قبول کند به درجاتی از اصلاحات نیاز دارد.
شاهزاده محمد بن سلمان که از سوی پدرش ملک سلمان به سمت ولیعهدی انتخاب شده، مظهر ضرورت اخذ این تصمیم است. از زمانی که وی به وارث تاج‌وتخت سعودی و نیروی محرک اصلی سیاسی در این کشور تبدیل شده، با عربستانی روبه‌رو شده‌ایم که با استانداردهای جهانی سازگارتر است. البته به قول رایان وادوپس، کارشناس مسائل بین‌الملل، گشودن چند سینما و اجازه دادن به زنان برای رانندگی ممکن است پادشاهی سعودی را از جهان سنتی به قرن بیستم بکشاند، اما هنوز تا خانه‌نشینی در قرن بیست و یکم فاصله زیادی دارد.
با وجود این، این مقاله عقیده دارد بن سلمان هوشمندانه با استفاده از کمک آژانس‌های روابط عمومی بین‌المللی، در حال انتشار روایتی جدید از تغییرات مترقی کشورش است. حتی اگر فعالان حقوق‌بشری او را مجرم و حکومت را نافی آزادی بدانند و کارشناسان اقتصادی از امروز پروژه‌هایی مانند نئوم را فاقد ارزش اقتصادی و ورشکسته بخوانند یا رسانه‌ای مانند گاردین در اعتراض به سرکوب‌های فعالان سیاسی در این کشور تیتر بزند «تغییر نام ریاض قابل شست‌وشو نیست» عربستان بر موج تبلیغات سوار است.
نمی‌شود از ضرورت تغییر چهره سعودی‌ها از سنت به مدرنیته سخن گفت؛ اما به مذهب و چهره‌ای که وهابیت برای این کشور ایجاد کرده توجه نکرد. نباید فراموش کرد که در حال حاضر تضادی میان تغییرات مترقی سعودی و دکترین محافظه‌کارانه وهابیت وجود دارد. داستان مشکلات استقرار نیروهای آمریکایی در پادشاهی عربستان طی جنگ خلیج‌فارس 1991-1990 یک مثال خوب برای درک چنین شرایطی است. پیامدهای حضور آمریکایی‌ها و برخورد مذهبی‌های عربستان با آنها به حدی بود که در نهایت آمریکایی‌ها مجبور شدند به پایگاه‌های بحرین و قطر که مهمان‌نوازتر بودند، بروند. حالا با این سابقه شاید بهتر بتوان سختی راه عربستانی‌ها در تغییر چهره بین‌المللی‌شان را درک کرد.
بسیاری از کارشناسان بین‌المللی این پرسش را مطرح می‌کنند که اگر عربستان سعودی درهای خود را به روی گردشگران غربی باز کند - همان‌طور که به طور جدی برای تحقق این امر در تلاش است - مقامات مذهبی این کشور نسبت به آنان چه واکنشی نشان خواهند داد؟ آیا گردشگران در حالی که می‌توانند بدون محدودیت جدی از دیگر کشورهای عربی مانند امارات و قطر دیدن کنند؛ به شرایط مذهبی - وهابیت - سعودی تن می‌دهند؟ بسیاری از سعودی‌ها از گذراندن تعطیلات در محیط‌های لیبرال‌تر از کشور خود؛ مانند لندن، کازابلانکا یا پاریس لذت می‌برند. آنها که حتی در کشورهای همسایه و منطقه (ترکیه، تاجیکستان، آذربایجان و...) آزادانه‌تر به تفریح می‌پردازند؛ لزوماً از شبیه شدن کشورشان به دیگر کشورها، آن هم دولت‌های سکولار خوشحال نخواهند شد.
اما در مقابل سنت‌گراها، سامی‌حمدی، تحلیلگر عربستانی، گام بعدی سعودی‌ها را حرکت به سوی هویت بدون اسلام می‌داند. او در استدلال این ایده در توئیتر خود نوشت که «محمد بن سلمان به بیرون راندن اسلام از حوزه عمومی ادامه می‌دهد. از سال جاری، اهدای کمک به مساجد و همچنین افطار بعد از غروب آفتاب یا وعده افطار در مساجد ممنوع است. علاوه بر این، نماز باید کوتاه باشد، کودکان از نماز خواندن در مساجد منع می‌شوند و مومنان باید کارت شناسایی خود را به همراه داشته باشند. در همه مسجدها به جز دو مسجد اصلی مکه و مدینه، حجم صدا باید کم باشد و پخش نماز ممنوع است».
در همین حال، با وجود این سوابق، بن سلمان برخلاف قواعد قبلی، قدرت پادشاهی را در صحنه جهانی به گونه‌ای افزایش داده که همیشه با مسلک مذهبی این کشور سازگار نبوده و نیست. یکی از اقدامات بن سلمان که به مذاق مذهبی‌های عربستانی خوش نیامد در رقابت سعودی با ایران شکل گرفت. ریاض در رویارویی با تهران، مطابق با ضرب‌المثل قدیمی «دشمنِ دشمنِ من دوستِ من است»، به دنبال متحدانی ضدایرانی می‌گشت. در همین راستا به صورت ناگهانی ارتباطاتش را با اسرائیل افزایش داد؛ ایالات‌متحده به عنوان یک شریک کلیدی هم برای اسرائیل و هم برای عربستان سعودی، از این تحول خرسند بود و مایک پمپئو و جان بولتون که مشاغل اصلی را در دولت ترامپ بر عهده گرفته بودند در این میان از هیچ تلاشی مضایقه نکردند. در آن دوران حملات روانی هماهنگ‌تر و شدیدتری علیه جمهوری اسلامی ایران از سوی این دو کشور و رژیم صهیونیتستی ایجاد شد. به نظر می‌رسید دستاوردهای این نزدیکی برای دستگاه دیپلماسی سعودی زیاد بوده اما در همان ایام، بن‌سلمان با مذهبی‌های کشورش که مشکلات بنیادین با اسرائیل داشتند هم روبه‌رو بود و البته امروز در جریان هستیم که گذر زمان موازنه این ارتباطات بین‌المللی را هم تغییر داد.
اما به هر حال در همان ایام، حاکمان عربستان سعودی در مقابل این چالش هم از روش تبلیغاتی دیگری استفاده کردند. BTL یا Below-the-lin advertising استراتژی است که بدون «سروصدا» و بی‌آنکه از طریق تریبون‌ها به صورت رسمی اعلام شود، به صورت چراغ‌خاموش؛ تغییراتی به نفع هدف یا اهدافی مشخص اعمال می‌کند. تغییر محتوای کتاب‌های درسی در عربستان سعودی با همین روش صورت گرفت. این خبر را 19 ژانویه 2021، سی‌ان‌ان در گزارشی اعلام کرد. گزارش‌نویسان این رسانه در تحقیقاتی متوجه شدند عربستان به‌تدریج در موضوعاتی مثل ترویج نقش‌های برابر جنسیتی، ترویج صلح و مدارا با جهان و رواداری با سایر ادیان و مذاهب در محیط آکادمیک تغییراتی ایجاد کردند. آنها این تغییرات را مبنی بر تلاش ایالات‌متحده برای هموار کردن مسیر عادی‌سازی میان عربستان سعودی و اسرائیل، پذیرش جمعی مردم این کشور نسبت به یهودیان، مسیحیان و درگیری اسرائیل و فلسطین دانستند. IMPACT-se موسسه نظارت بر صلح و مدارای فرهنگی در آموزش مدرسه (مستقر در اسرائیل و لندن) که عمدتاً بر نحوه نمایش اسرائیل و یهودیان در متون آموزشی نظارت می‌کند، در گزارشی که ماه گذشته منتشر کرد نوشت: «تقریباً کتب درسی عربستان سعودی همه نمونه‌هایی که یهودیان را به شیوه‌ای منفی نشان می‌داد حذف کرده و در آموزش رسمی با آنها مانند مسیحیان برخورد شده است. بر اساس این مطالعه، نمونه‌های برجسته‌ای که حذف شده‌اند عبارت‌اند از: یهودیان و مسیحیان دشمنان اسلام هستند» یا یهودیان و مسیحیان به دلیل ویران کردن و تحریف تورات و انجیل مورد انتقاد قرار می‌گیرند (متن داخل گیومه برگرفته از نوشتارهای کتب درسی قبلی است).
IMPACT-se می‌گوید، عربستان در مورد اسرائیل و فلسطینی‌ها، راه میانه را پیدا کرده، اما هنوز اسرائیل را به طور کامل نپذیرفته است. همچنین برخی از ارجاعات مانند «ارتش اشغالگر اسرائیل» هم در این میان جایگزین شده‌اند. البته همچنان هیچ اشاره‌ای به هولوکاست نشده است.
سال 2022 دویچه‌وله در برنامه‌ای اعلام کرد یک شعر میهن‌پرستانه که در «مخالفت با شهرک‌سازی یهودیان فلسطین» بود از دروس رسمی عربستان سعودی حذف شده است. همچنین کتاب درسی مطالعات اجتماعی دبیرستان دیگر شامل بخش توصیف نتایج مثبت انتفاضه اول و قیام فلسطینیان در اواخر دهه 1980 علیه اسرائیل نیست و یک کتاب درسی دیگر را که فصل کاملی به موضوع فلسطین اختصاص داده بود حذف کرد.
همراهی برندهای داخلی برای تغییر چهره عربستان
برندهای خصوصی (نیمه‌دولتی) عربستان هم به خوبی می‌دانند که برای بقا در زمین تجارت بین‌الملل به تغییر چهره برند خود نیاز دارند. یکی از نمونه‌هایی که می‌توانیم مطالعه‌اش کنیم (Saudia Dairy and Foodstuff Company (SDAAFCO فروشنده و توزیع‌کننده پیشرو لبنیات در عربستان سعودی است. این کارخانه از سال 1976 به صورت سنتی فعالیت می‌کرد؛ اما زمانی که به درخواست حاکمان جدید سعودی تصمیم گرفت محصولاتش را به سایر کشورها عرضه کند به گفته عرب نیوز (منتشرشده در
17 می 2023) با ظاهری جسورانه و جدید برای همسویی با کشوری که به‌سرعت چهره‌اش در حال تغییر است طراحی انجام داد تا فرصت‌های بیشتری برای تجربیات نوآورانه برای کشور خود فراهم کند. این گفته مدیرعامل شرکت سادافکو را با هم بخوانیم: «عربستان سعودی در میانه تحول چشمگیر خود قرار دارد. ما هر روز این تاثیر را احساس می‌کنیم و می‌بینیم. آنچه مشتریان ما امروز به آن نیاز دارند با آنچه در گذشته نیاز داشتند و می‌خواستند بسیار متفاوت است. از سال 1976، ما همیشه بخشی از بافت اجتماعی پادشاهی بوده‌ایم و می‌خواهیم به این همراهی ادامه دهیم. برای این منظور، این تغییر نام تجاری، تکامل طبیعی هیجان‌انگیز برند بسیار محبوب شیر سعودی است.»
سادافکو علاوه بر به‌روزرسانی طرح‌های بسته‌بندی خود، اخیراً طعم‌ها و گونه‌های جدیدی را نیز معرفی کرده است؛ یعنی مشتریان اکنون می‌توانند از غذاهای موردعلاقه کلاسیک به همراه انواع جدیدتر آن مانند طعم جو و سویا استفاده کنند. این شرکت برای هر دو نسل بزرگ‌تر و جوان‌تر حق انتخاب گذاشته است؛ هم به سنت و هم مدرنیته توجه کرده است.
حالا چرا بررسی رفتار سادافکو، صحبت‌های مدیرعامل و نوع عرضه محصولاتش در چنین گزارشی که می‌خواهد «تغییر چهره بین‌المللی عربستان» را بررسی کند، مهم است؟ چون در بررسی چارچوب تبلیغاتی، این شرکت دقیقاً الگوی تغییر چهره یا Rebranding را برای خود برگزیده؛ یعنی همان کاری که عربستان سعودی در سطح بین‌المللی و سیاسی انجام داده است. همچنین در راستای سیاست‌های کلان این کشور، وفاداری اجزای خرد اقتصادی (سازمان شیر) با خاندان سعودی را هم می‌توان ملاحظه کرد. یعنی تمام نیروها، همسو، برای رسیدن به یک هدف مشترک که از سوی حکومت سعودی مشخص شده، حرکت می‌کنند.
سرعت صعودی سعودی
«یک شرکت هواپیمایی سعودی برای پایان دادن به سلطه امارات و قطر بر خلیج‌فارس خدمات تجملی ارائه می‌کند.» این جمله از لید یک گزارش سی‌ان‌ان که اوایل سال 2023 منتشر شد؛ نشانگر راهبرد دیگر عربستان در دوران تغییر چهره است؛ یعنی ارائه خدمات استاندارد، فراتر از رقبای منطقه‌ای. گفته می‌شود ریاض‌ایر قرار است در سال 2025 پرواز خود را آغاز کند و ده‌ها جت و مسیر جدید از 100 شهر از طریق ایرلاین عربستان سعودی به یکدیگر متصل شوند. 78 سال پیش شرکت هواپیمایی عربستان سعودی با هواپیمایی هدیه داده‌شده از سوی رئیس‌جمهور ایالات‌متحده فرانکلین
دی. روزولت راه‌اندازی شد. این شرکت هواپیمایی تا حد زیادی تنها به عنوان وسیله‌ای برای انتقال مسلمانان به مکه استفاده داشت. در عین حال استفاده از آن مستلزم رعایت قوانین اجتماعی سختگیرانه مانند عدم سرو الکل و الزام پوششی برای زنان (باید لباسی بپوشند که پاهایشان را بپوشاند) بود. همچنین خدمه می‌توانستند زنان را از مردانی که خانواده آنها نیستند جدا کنند. برخی از این هواپیماها دارای مکانی برای نماز خواندن با صفحه‌ای بود که جهت مکه را در حین پرواز نشان می‌دهد. این ایرلاین که توصیفش را خواندید در تضاد شدید با رقبای منطقه‌ای که سفرهای لوکس را با کابین‌های مخصوص، پیشخدمت‌های داخل پرواز و بارهایی که مسافران کلاس ممتاز می‌توانند از آنها استفاده کنند، قرار دارد. امارات، قطرایرویز و اخیراً ترکیش‌ایرلاینز «مگا‌هاب» هایی را برای مسافران بین آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکای شمالی ایجاد کرده‌اند و خانه آنها (دوبی، ترکیه، مسقط و...) به طور فزاینده‌ای به مقصد مسافران برای استفاده از سواحل، پارک‌های تفریحی، خریدهای سطح بالا و هتل‌های مجلل تبدیل شده‌اند. برای مواجهه و رقابت با این شرکت‌ها عربستان سعودی دومین شرکت هواپیمایی خود به نام ریاض‌ایر را ایجاد کرده، که هدف آن سه برابر کردن ورود به این کشور و جذب گردشگران و تجار در مقابله با رقباست. تونی داگلاس، مدیرعامل جدید ایرلاین عربستان سعودی یک روز پس از اختصاص 37 میلیارد دلار به توسعه این موضوع، در مصاحبه‌ای با تلویزیون بلومبرگ گفت: شرکت هواپیمایی ملی جدید عربستان سعودی «با سرعت واقعی» برای توسعه به یک خط هوایی بزرگ پیش خواهد رفت، زیرا این پادشاهی نفت‌خیز، به دنبال بهبود اتصال به سایر نقاط جهان است. ریاض‌ایر که متعلق به صندوق دارایی دولتی عربستان سعودی است، پس از اعلام خرید 39 جت بوئینگ 787-9، هواپیماهای بیشتری خریداری خواهد کرد و گزینه‌هایی برای 33 فروند دیگر خواهد داشت.
درست است که جزئیاتی مثل رنگ این ایرلاین منتشر شده؛ اما این شرکت هنوز از پاسخ گفتن به این پرسش که «آیا الکل در هواپیماهایش موجود خواهد بود یا خیر»، خودداری کرده است. شاید به عنوان ناظر «عربستان سعودی جدید» بتوان گفت توجه به جزئیاتی مانند پاسخ به این سوال، می‌تواند مسیر آینده این کشور را مشخص کند؛ که آیا سعودی‌ها همچنان می‌خواهند بر زائران مذهبی در حج و عمره تمرکز کنند یا به دنبال جذب گردشگران سرمایه‌آور هستند؟ کلید این پاسخ در میل به تغییر قوانین فعلی در حاکمان، برای تحقق «عربستان بین‌المللی جدید» نهفته است.
سرمایه‌گذاری بر نسل آینده
با ورود به سایت وزارت آموزش عالی عربستان در نگاه اول متوجه می‌شوید که ده‌ها هزار سعودی در خارج از کشور تحصیل می‌کنند که با بورسیه تحصیلی پادشاه عبدالله حمایت می‌شوند. زنان امروز حتی سهم بالاتری از این بورسیه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. این وزارتخانه از دانشجویان می‌خواهد پس از بازگشت به کشور، در نوسازی به دولتمردان کمک کنند.
آموزش و ایجاد شغل برای جمعیت جوان عربستان سعودی به اولویت پادشاهی عربستان تبدیل شده است؛ بخشی از اصلاحات اساسی اقتصادی موسوم به چشم‌انداز 2030 که ولیعهد در سال2016 معرفی کرد در همین راستاست. مجموعه وسیعی از اصلاحات اقتصادی در عربستان از کاهش وابستگی به نفت تا مدرنیزه کردن کشور با هوش مصنوعی وظیفه در برگیری آینده جوانان این کشور را بر عهده دارند. از زمان تولد سیاسی بن‌سلمان، به زنان حقوق بیشتری اعطا شده، سینماها بازگشایی شدند و کمیسیون امر به معروف و نهی از منکر، معروف به متوا یا پلیس اخلاق، لغو شد و پس از آن به نوبه خود، مردم به صورت مختلط در مکان‌های عمومی حاضر شدند. این اتفاق تا پیش از بن سلمان عادی نبوده است. برخی از تحولات اجتماعی عربستان در دیگر کشورها پیش‌پا‌افتاده هستند اما پایان تفکیک جنسیتی در برخی از کافه‌ها و رستوران‌های این کشور خبرساز شد و خرید یک قهوه به‌وسیله یک خانم به یکی از عکس‌های خبری چند سال گذشته تبدیل شد.
اشمیت - فورهید، کارشناس مسائل عربستان، عقیده دارد تمامی این تغییرات به معنای پایان دیکتاتوری در این کشور نیست. او می‌گوید: در حالی که آزادی‌های اجتماعی روزبه‌روز بیشتر می‌شود؛ دولت می‌خواهد تنها عامل تغییر باقی بماند. هر شکلی از فعالیت سیاسی بدون اجازه حکومت سرکوب خواهد شد و زبان جدید عربستان همچنان منتقدان را خائن به ملت معرفی می‌کند. کارشناسان مسائل داخلی عربستان می‌گویند برای تایید این حرف فورهید نمونه‌های کافی از عواقب پس از مخالفت یا دعوت به اصلاحات وجود دارد. به طور مثال لوجین الحثلول، فعال زنان، پس از دفاع از حق رانندگی در سال 2018، سه سال را در زندان گذراند و مدت‌ها پس از اینکه زنان رسماً اجازه رانندگی را گرفتند، همچنان در زندان باقی ماند. در سال 2022، سلما الشهاب 34ساله به دلیل لایک کردن توئیت‌های حقوق بشری در توئیتر به 34 سال زندان محکوم شد و نوره بنت سعید القحطانی به همین دلیل به 45 سال زندان محکوم شد که طولانی‌ترین مدت برای چنین جرمی در جهان است. این کشور خاورمیانه با پروژه‌های عظیم گیگا که آسمان‌خراش‌های افقی به طول 105 مایل و بلندترین ساختمان‌های جهان را در بر می‌گیرد، به دنبال اصلاح تصویر و سابقه ضعیف خود در زمینه حقوق بشر است. آیا عربستان سعودی در بازسازی چهره خود موفق خواهد بود؟
هوش مصنوعی
بر اساس گزارش شاخص هوش مصنوعی 2023 که از سوی دانشگاه استنفورد اعلام شد، عربستان سعودی رتبه دوم جهانی را از نظر آگاهی اجتماعی از هوش مصنوعی به خود اختصاص داده است. مرجع داده‌ها و هوش مصنوعی عربستان (SDAIA) به منظور هدایت دستورالعمل ملی در این حوزه و ارتقای پادشاهی به یک رهبر جهانی در لیگ برتر اقتصادهای مبتنی بر AI، تاسیس شد.
SDAIA برای بهره‌برداری از داده‌ها و هوش مصنوعی از نظر اقتصادی و اجتماعی از سوی حکومت چنان حمایت می‌شود که گفته شده ایجاد یک وزارتخانه برای آن در آینده نزدیک دور از ذهن نیست. همه سهامداران این مرکز از استراتژی ملی برای ارتقای هوش مصنوعی پیروی می‌کنند. استراتژی این مرکز از سوی ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود در 17 جولای 2020 صادر شد. SDAIA در حال حاضر با سایر نهادهای مختلف برای تحقق این استراتژی و فعال کردن ابتکارات خود همکاری می‌کند. در زیر به برخی از نکات این استراتژی اشاره می‌شود:
تحصیلات: گنجاندن داده‌ها و هوش مصنوعی در آموزش و پرورش با هدف همسویی نظام آموزشی با الزامات بازار کار در کنار ارتقای مهارت‌های دانش‌آموزان.
دولت: تطبیق داده‌ها و هوش مصنوعی در دولت با هدف ایجاد یک بخش عمومی هوشمندتر و موثرتر.
مراقبت‌های بهداشتی: تطبیق داده‌ها و هوش مصنوعی در سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی به منظور افزایش دسترسی و مراقبت‌های پیشگیرانه همراه با انطباق با تقاضای رو‌به‌رشد.
انرژی: تطبیق داده‌ها و هوش مصنوعی در انرژی برای افزایش ظرفیت، افزایش کارایی و توسعه صنایع.
آینده‌پژوهی منطقه‌ای: ادغام داده‌ها و هوش مصنوعی با هدف ایجاد یک هاب منطقه‌ای، ایجاد فناوری شهر هوشمند و همچنین بهبود ایمنی ترافیک در شهرها.
بلومبرگ در گزارشی که ماه گذشته به چاپ رسید اعلام کرد، در یک نظرسنجی میان عربستان سعودی و چین پاسخ‌دهندگان اعلام کردند عقیده دارند طی سه تا پنج سال آینده، عربستان در حوزه هوش مصنوعی رتبه اول را کسب کند.
عربستان سعودی علاقه زیادی به هوش مصنوعی دارد. محمد بن‌سلمان، ولیعهد این کشور، در اجلاس سران گروه 20 در اوزاکا در سال 2019 گفت: ما در زمانه نوآوری‌های علمی، فناوری‌های بی‌سابقه و چشم‌انداز رشد نامحدود زندگی می‌کنیم. در صورت استفاده بهینه، این فناوری‌های جدید، مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا، می‌توانند از بسیاری از آسیب‌ها جلوگیری کنند و فواید زیادی به همراه داشته باشند.
در همین راستا، عربستان با برگزاری نشست هوش مصنوعی، استعدادهای جهانی را جذب کرده است. گروهی از دانشجویان فارغ‌التحصیل هوش مصنوعی از چندین دانشگاه معتبر بین‌المللی در دومین دوره اجلاس جهانی هوش مصنوعی که در ریاض برپا شد، شرکت کردند. همچنین دانشجویان از کاخ مسمک در مرکز ریاض بازدید کردند تا در جریان تاریخچه پایتخت قرار بگیرند. این دانشجویان نماینده شش کشور بودند و چندین دانشجوی بورسیه سعودی در همان تخصص به آنها پیوستند. مشارکت آنها در ابتکار تبادل دانش که به‌وسیله سازمان اطلاعات و هوش مصنوعی عربستان سعودی راه‌اندازی شده بود، میزبان 19 دانشجوی دختر و پسر از ملیت‌های مختلف از جمله ایالات‌متحده، بریتانیا، هند، اردن، الجزایر، کره جنوبی و نیجریه بود. این دانشجویان در دانشگاه‌ها و موسسات بین‌المللی از جمله دانشگاه سوربن پاریس، دانشگاه آکسفورد، دانشگاه کالج لندن، دانشگاه دورهام، دانشگاه ناتینگهام، دانشگاه ساسکس در بریتانیا، موسسه فناوری ماساچوست در ایالات‌متحده و کالج کینگ لندن تحصیل می‌کنند.
با کنار هم گذاشتن کلیدواژه‌های این رویداد، یعنی همایش بین‌المللی، هوش مصنوعی، دانشجویان دختر، دانشگاه‌های بین‌المللی، تاریخ عربستان و... می‌توان بار دیگر تلاش عربستانی را که مستمسک تبلیغات میدانی شده تا چهره خود را از حکومتی بدوی به حاکمی نواندیش و پیشتاز تغییر دهد، تماشا کرد.
تقویت جایگاه بین‌المللی با تقویت ملی‌گرایی
سعودی جدید با استفاده از دانش تبلیغاتی می‌داند هویت برند از جمله اولین قدم‌های یک تبلیغات موثر است. تا خود برند هویت خود را نشناسد نمی‌تواند از دیگران درخواست شناسایی داشته باشد و تا تعریفی از جزئیات خویشتن خویش ارائه نکند، هویتی شکل نمی‌گیرد. بنابراین گزاف نیست اگر انتخاب یک روز به عنوان «روز ملی عربستان» را مهم‌ترین اقدام بین‌المللی آنها بدانیم. ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، سال 2022 با صدور فرمان سلطنتی، 22 فوریه را «روز تاسیس» عربستان نامگذاری کرد. همچنین این روز تعطیل رسمی برای جشن و شادی اعلام شده است. اشمیت - فورهید در این رابطه گفته است: «22 فوریه یک تاریخ خودسرانه است که هیچ مبنای تاریخی ندارد و هدف پشت این کار، یک فشار ملی‌گرایانه برای جشن گرفتن تعطیلات غیرمذهبی خود است. تفسیر جدید از تولد دولت به وضوح نقش دین را کم‌رنگ می‌کند.» فورهید در این تحلیل به ماجرای رابطه دوسویه وهابیت و حاکمان سعودی اشاره می‌کند که پیشتر هم ذکر شد بن‌سلمان به دنبال کم‌رنگ و بی‌رمق کردن نقش آنها در سیاست و عرصه عمومی است.
از دیگر اقداماتی که هم قصد دارد ملی‌گرایی را در میان عربستانی‌ها تقویت کرده و هم اعتماد بین‌المللی را جلب کند توجه به اقتصاد و انرژی سبز است. طرح انرژی سبز شاید برای مردم اروپا یک باید است؛ اما نباید فراموش کنیم که درباره کشوری سخن می‌گوییم که هنوز می‌تواند امنیت کشورش را با کاهش دادن یک دلار از یک بشکه نفت تامین کند. از نظر فرهنگی باید اعتراف کرد اقداماتی مانند Desert X AlUla و افتتاحیه دوسالانه جده توانست توجه چهره‌های مهم دنیای هنر را به خود جلب کند. برگزاری هفته مد، فستیوال فیلم، خرید فوتبالیستی به گرانی و معروفیت رونالدو، سفر اینفلوئنسرها به این کشور، تاسیس شعبه‌های موزه‌های معروف، تخصیص شعب لاکچری به برندهای لاکچری و اقدام برای برگزاری مسابقات ورزشی مانند المپیک، خرید باشگاه‌های ورزشی بزرگ جهانی و... بخش تبلیغاتی ساده و رسانه‌ای این کشور است که در مقابل تبلیغات پیچیده‌تری که انجام می‌دهد احتمالاً هزینه کمتری هم صرفش می‌شود.
صدف صمیمی / نویسنده نشریه
