محاسبات ایران در آینده سوریه

درحالی که نیروهای ارتش سوریه به تدریج محو می شدند، اسد نظاره گر بود که حامیان دیرینه اش یعنی روسیه و ایران عقب نشینی نیروهای خود را از سوریه آغاز کرده بودند. نیروهای روسیه به سمت استحکامات ساحلی خود در لاذقیه و طرطوس، و نیروهای ایرانی به سمت شرق به عراق حرکت می کردند. همه این تحولات موجب شد حاکم سوریه حکومت خود را تنها ببیند. ریشه های این بحران را می توان در سال 2012 جست‌وجو کرد، زمانی که ایران برای اولین بار متعهد به حفظ حکومت اسد شد. سرلشکر قاسم سلیمانی، فرمانده فقید نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، برای ارزیابی ثبات رژیم اسد، سفرهایی به سوریه انجام داد. بر اساس گزارش ها، در جریان این سفرها توانایی رژیم بعث برای مقاومت در برابر موج انقلابی و فشار شورشیان برای سلیمانی نگران کننده بود. سلیمانی همچنین به لبنان سفر کرد و در آنجا با حسن نصرالله دبیرکل فقید حزب الله دیدار کرد تا مواضع دفاعی اسد را تقویت کند. مذاکرات بین نصرالله و سلیمانی مبنای تصمیم ایران برای مداخله در سوریه بود و به دنبال آن نظر مثبت رهبر ایران آیت الله خامنه ای و شورای عالی امنیت ملی ایران به رغم تردیدهای اولیه جلب شد.

نصرالله و سلیمانی موردی را ارائه کردند که مداخله را برای حفظ آینده حزب الله و نفوذ منطقه ای گسترده تر ایران ضروری می دانست. استدلال آنها بر این تهدید وجودی متمرکز بود که سقوط احتمالی اسد برای منافع راهبُردی آنها و محور مقاومت ایجاد می‌کند. طی 13سال گذشته، ایران رقم سنگینی در سوریه سرمایه گذاری کرده است که بر تعهد تزلزل ناپذیر این کشور برای تضمین بقای رژیم بشار اسد تاکید دارد. مستشاران ایرانی، به ویژه نیروهای قدس، نقش تعیین کننده ای در حفاظت از دولت اسد در طول جنگ داخلی سوریه ایفا کردند. گزارش های رسمی به صدها نفر تلفات در میان نیروهای «مدافعان حرم» اشاره می‌کنند. گمان می‌رود اکثر این تلفات از میان اتباع افغانی باشند که به عنوان بخشی از تیپ های فاطمیون به میدان نبرد اعزام شدند، اگرچه شمار قابل توجهی از کارکنان سپاه نیز به ویژه در جریان نبرد خان طومان در سال 2016 جان باختند. ایران همچنین در تجهیز و آموزش نیروهای نظامی سوری نقش بسزایی ایفا کرده بود. اما طی سال گذشته، سلسله ای از حوادث غیرقابل پیش بینی، منجر به خدشه و صدمه به ساختار فرماندهی مشاوران نظامی ایرانی در سوریه شد. در دسامبر سال 2023 سید رضا موسوی یکی از فرماندهان ارشد سپاه که نقش کلیدی در زمینه هدایت عملیات نظامی در این کشور علیه اسرائیل ایفا می کرد در بمباران هوایی اسرائیل جان باخت. چند ماه بعد و در آوریل سال 2024 در حمله جنگنده های اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق، ژنرال محمد زاهدی از فرماندهان پیشین سپاه جان خود را از دست داد. هرچند رد پای نفوذ و نقش عواملی در داخل دستگاه امنیتی سوریه در این حملات وجود داشت، اما این تحولات در کنار عملیات اسرائیل بر ضد نیروهای حزب الله لبنان از جمله حذف دبیرکل این گروه سید حسن نصرالله به شکل قابل ملاحظه ای در منطقه تاثیرگذار بود. با آغاز عملیات نظامی شورشیان از حلب در اواخر ماه نوامبر، ایران از امکانات لازم و کافی برای حمایت از اسد برخوردار نبود. درست برخلاف سال 2016 یعنی هنگامی که نیروهای زمینی تحت امر ایران با حمایت نیروی هوایی روسیه برای خارج کردن کنترل حلب از دست گروه های مخالف بشار اسد عمل کردند، امروز هیچ از یک از دو حامی پیشین اسد از عزم لازم برای اجرای عملیات مشابه برخوردار نبودند.

ایران و روسیه هردو به شکل فزاینده ای از بی‌عملی و سازش ناپذیری و بی انگیزگی اسد به ستوه آمده و ناامید بودند. در اوایل سال 2024، ایران و روسیه هردو نظراتشان درباره رئیس جمهور سوریه تغییر کرده بود. روسیه به ویژه از نقض مکرر توافق کاهش تنش ها در ادلب و مقاومت سرسختانه در برابر هر شکلی از راه حل مذاکره خشمگین بود. در همین حال، ایران متوجه شد که نفوذ بی بدیل تهران بر حکومت دمشق پیوسته روبه کاهش است و اسد به طور فزاینده مسیر مستقلی را برای خود ترسیم می‌کند که اغلب با اهداف منطقه ای تهران در تضاد است.

سوءظن ایران به اسد پس از افشای یک سلسله از اطلاعات درباره نقش عوامل سوری در درز اطلاعات نیروهای مستشاری ایرانی در سوریه به اوج خود رسید. نیروی قدس که دیر زمانی در سوریه با آزادی کامل عمل می کرد، شاهد بود که تحرکات آن به طور فزاینده ای توسط مقامات سوری محدود می‌شود و اسد اجازه استفاده از بلندی های جولان را به عنوان یک جبهه بالقوه برای انجام عملیات علیه اسرائیل به نیروهای ایرانی نمی دهد. شاید تحریک آمیزتر از همه، اقدام حکومت اسد برای محدودکردن فعالیت های مذهبی شیعیان در سراسر سوریه بود که یک چالش همه جانبه و مستقیم برای تلاش های ایران در راستای گسترش نفوذ ایدئولوژیک و فرهنگی این کشور در منطقه محسوب می شد. زمانی که شورشیان حمله خود را آغاز کردند، نه ایران و نه روسیه هیچ منفعتی برای صرف منابع بیشتر جهت حمایت از رژیمی که به جای آنکه یک دارایی راهبردی محسوب شود به یک بار سنگین و کم فایده بدل شده بود، نمی دیدند. استقلال فزاینده اسد، عملا شراکتی را که حکومت او را برای بیش از یک دهه حفظ کرده بود، تضعیف کرد.

در نهایت، روسیه به دلایل بشردوستانه به اسد پیشنهاد پناهندگی داد، اما بی اعتنایی مسکو به اسد در اظهارات سرگئی لاوروف در مجمع دوحه آشکار شد، جایی که او مصاحبه کننده را به خاطر اینکه می خواست به گفته او لاوروف را «در رگبار سوالات پیرامون سوریه غرق کند» سرزنش کرد. در این میان، ضعف های بنیادی ارتش سوریه، حتی قبل از تصرف حلب توسط شورشیان آشکار شد. بحث در شبکه های اجتماعی ایران، به ویژه کانال های تلگرامی حامی سپاه، این واقعیت را منعکس می کرد.

ایرانیان عادی در این مجامع، شروع به انتقاد آشکار از اسد و بی کفایتی ارتش او کردند. شاید گویاترین تغییر احساسات، در میان حامیان سنتی سرسخت سپاه پاسداران بود که شروع به ابراز خشم و انزجار از فساد اسد و ناکارآمدی ارتش سوریه کردند. پاسخ اولیه ایران یک روش آشنا بود؛ یعنی بسیج شبه نظامیان عراقی برای تقویت خطوط دفاعی از اسد. اما دولت عراق از ورود این نیروها به سوریه ممانعت کرد. ایران به جای اینکه این تصمیم را به چالش بکشد، با سهولت شگفت انگیزی با آن موافقت کرد.

در یک تحول خیره کننده، نیروهای تحت حمایت ایران کنترل گذرگاه مرزی سوریه و عراق را رها کردند. جنگجویان عراقی طرفدار ایران پیش از ورود نیروهای کرد از دیرالزور خارج شده بودند که منجر به تصرف سریع گذرگاه مرزی قائم - بوکمال توسط نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) شد. فرمانداری دیرالزور و گذرگاه مرزی آن در بوکمال به عنوان یک دارایی مهم و حیاتی برای ایران در سوریه عمل کرده بود که نشان دهنده یک حلقه حیاتی برای پیشبرد اهداف منطقه ای تهران بود. پس از خارج کردن کنترل دیرالزور از چنگ گروه داعش در سال 2017، ایران این منطقه شرقی سوریه را به یک کریدور حیاتی تبدیل کرد. گذرگاه قائم - بوکمال به نقطه اتصال پل زمینی ایران به لبنان تبدیل شد و جابه جایی تسلیحات، جنگنده ها و تدارکات را برای نیروهای نیابتی در سراسر منطقه تسهیل کرد.

خروج ایران از سوریه بسیار فراتر از خروج از دیرالزور بود که نشان دهنده چرخش کامل و معکوس حضور نظامی این کشور در سراسر سوریه بود. شب قبل از فرار اسد از دمشق، نیویورک تایمز فاش کرد که ایران شروع به خارج کردن فرماندهان و کارکنان نظامی خود از سوریه کرده است. این واقعیت را یکی از تحلیلگران نزدیک به حکومت ایران این گونه بیان کرد، ایران شروع به تخلیه نیروها و کارکنان نظامی خود می‌کند، زیرا اگر ارتش سوریه خود نمی خواهد بجنگد، ما نمی توانیم به عنوان یک نیروی مستشاری و پشتیبانی بجنگیم. نتیجه این است که ایران دریافته است که نمی تواند در حال حاضر با هیچ عملیات نظامی اوضاع سوریه را مدیریت کند و این گزینه روی میز نیست.» بسیاری از تصمیماتی که ایران در روزهای منتهی به سرنگونی اسد اتخاذ کرد، هنوز برای ما مشخص نیست. درحالی که تهران به طور واقع بینانه نمی تواند امیدوار باشد که سطح نفوذی را که در دوران اسد از آن برخوردار بود احیا کند، محاسباتش احتمالا فراتر از بحران کنونی است. با توجه به مهارت اثبات شده ایران در بهره برداری از شرایط منطقه ای، ممکن است پیش بینی شود که روند گذار سوریه از اسد، فرصت های جدیدی برای نفوذ ایران ایجاد کند، به ویژه در شرایطی که جناح های مختلف بر سر کسب قدرت و منابع در حال رقابت هستند. برای مثال، خصومت کردهای سوریه بانفوذ ترکیه در سوریه ممکن است نمایانگر یکی از این گشایش ها باشد. توانایی اثبات شده ایران برای همکاری با گروه های مختلف، همچنین می تواند منجر به ایجاد اتحادهای عمل گرایانه، حول محور مخالفت با اسرائیل شود، به ویژه باتوجه به اینکه اسرائیلی ها به تازگی منطقه حائل غیرنظامی ایجاد شده به موجب توافق نامه جدایی با سوریه 1974 در جنوب کشور را تصرف کرده اند. بااین حال همه اینها تنها در سطح حدس و گمانه زنی باقی می ماند. آنچه مسلم است آن است که سقوط بی افتخار اسد، صدمات عمیقی را که حکومت او و قدرت های خارجی طرف دار او به سوریه تحمیل کرده بود، آشکار کرد. ماه های آینده نشان خواهد داد که آیا ایران می تواند راهبرد خود را با واقعیت جدید سوریه تطبیق دهد یا اینکه خروج اسد نقطه پایانی واقعی برای جاه طلبی های این کشور در سوریه خواهد بود.