مقام‌ها و مزارهایی به نام «راس الحسین (ع)»

بر اساس روایات مختلف، سر مبارک امام حسین (ع) در شهرهای مدینه، نجف، کوفه، دمشق، رقًه، عسقلان و قاهره دفن شده است و بقعه هایی به عنوان مقام رأس الحسین (ع) در این شهرها وجود دارد. مقصود از مقام راس الحسین (ع) مکان هایی است که سر امام در آنجا دفن شده و یا جاهایی است که سر امام، مدت کوتاهی در آنجا نگهداری و سپس با گذشت زمان تبدیل به زیارتگاه شده است.

بر اساس روایات مشهور و علمای شیعه، سر امام حسین (ع) که در روز عاشورا از پیکر مبارکشان جدا شده بود، در روز اربعین به بدن ایشان ملحق گردید. این قول میان بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعه و سنی مشترک است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق، سید مرتضی، فتال نیشابوری، ابن نما حلی، سید ابن طاووس، شیخ بهایی و علامه مجلسی این روایت را بیان کرده‌اند. شیخ صدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می‌نویسند: «علی بن الحسین همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین (ع) را به کربلا باز گرداند». سید مرتضی در این باره می‌گوید: «روایت کرده‌اند که سر امام حسین علیه‌السلام با پیکر در کربلا دفن شد». ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به سبب ملحق شدن سر امام به بدن و دفن آن، زیارت اربعین توصیه شده است. ابن نما حلًی نیز نگاشته است: «آن‌چه از روایات که بر آن می‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گردانیده شد، به بدن بازگردانده و با پیکر دفن گردید».

سید ابن طاووس نوشته است: «اما سر حسین علیه‌السلام، روایت شده که سر برگردانده شد و در کربلا دفن شد». مجلسی، یکی از علًت های زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین را پیوستن سرها به اجساد توسط امام سجاد (ع) بیان کرده است. وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره می‌نویسد: «مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام، همراه بدن دفن شده است». برپایه برخی از روایات، سر امام حسین (ع) در نجف و در کنار مرقد امام علی (ع) دفن شده است. علامه مجلسی با اشاره به این روایات، می‌گوید: «از اخبار گذشته روشن می‌شود که سر امام حسین (ع) و پیکر آدم (ع)، نوح (ع)، هود (ع) و صالح (ع) کنار مرقد امام علی (ع) دفن هستند. از این رو شایسته است که پس از زیارت امام علی (ع)، همه آنها زیارت شوند.» در مسجد حنانه مکانی به نام موضع رأس الحسین مشهور است. گفته شده به هنگام انتقال سرهای شهیدان کربلا به کوفه، سر امام حسین در این مکان بر زمین گذاشته شده است. بنا بر نقلی، امام صادق (ع) این مکان را زیارت کرده است. برخی از منابع اهل سنت گزارش کرده‌اند هنگامی که یزید اسرا را راهی مدینه کرد، سر امام حسین (ع) را نزد عمرو بن سعید بن عاص کارگزارش در مدینه فرستاد. عمرو نیز آن را کفن کرد و در بقیع و به نقل این منابع در کنار قبر مادرش فاطمه (س)، دفن نمود. برخی نوشته‌اند سر را نزد بنی‌هاشم فرستادند و آنان پس از غسل، کفن و نماز در بقیع دفن کردند.

سبط بن جوزی در گزارشی گفته است عمرو بن حریث مخزومی سر امام را از ابن زیاد گرفت و آن را پس از شستشو و کفن کردن، در خانه خود در کوفه که به «دار الخَز» معروف بود، دفن کرد. سبط بن جوزی نقل می‌کند یزید، سر امام حسین (ع) را برای خاندان ابی معیط به عوض سر عثمان بن عفان فرستاد و آنان آن را در خانه‌ای دفن کردند که بعدها جزء مسجد جامع شد. مسجدالنقطه یا مشهدالنقطه و یا مشهدالحسین (ع) در مکانی ساخته شده است که گفته می‌شود سر امام حسین به هنگام انتقال از کربلا به دمشق در آنجا، بر سنگی قرار داده شده است و چند قطره از خون سر مبارک حضرت بر آن سنگ جاری شده است. گفته شده است هنگامی که کاروان اسرا و سرهای شهدای کربلا از عراق به حلب رسیدند، در غرب این شهر در کنار کوه جوشن و معبد «مارت مروثا» توقف کردند. آنان سر امام حسین (ع) را بر صخره‌ای گذاشتند هنگامی که آن را برداشتند، چند قطره از خون آن بر صخره جاری شده بود. پس از آن اهل حلب بر روی آن سنگ، زیارتگاهی ساختند.

برخی از گزارش‌ها حاکی از آن است که گروهی از اهالی عسقلان در فلسطین نزد یزید بودند و از وی خواستند سر نزد آنان دفن شود. یزید سر را به آنان داد و آنها سر را در شهرشان دفن کردند و بر آن بارگاهی ساختند.

بر اساس گزارشی دیگر در عصر خلافت المستنصر بالله فاطمی یکی از خلفای فاطمی و وزارت بدرالجمالی، شخصی در خواب دید که سر امام در عسقلان دفن است و در خواب، محل آن برای وی مشخص شد و آنجا را نبش کردند و بدرالجمالی بر آن بارگاهی ساخت. مسجد الحسین شهر عسقلان، که امروزه به نام عبری «اشکلون» شناخته می‌شود، با عنوان «مسجد المشهد الحسین» تا نیمه قرن بیستم میلادی پا برجا و مورد تکریم و زیارت مسلمانان بوده است. در این سال‌ها، این مسجد به عنوان مجلل‌ترین بنای شهر اشکلون شناخته می‌شده است. «توفیق کنعان» در کتاب «مقدسات محمدی در فلسطین»، آن را «مقامی عظیم بر فراز یک تپه» توصیف می‌کند که مقبره‌ای در میان ندارد؛ اما رکنی دارد که نشان دهنده مکان دفن سر بوده است. این زیارتگاه عسقلان تا پیش از اشغال فلسطین نیز پابرجا و محل زیارت مردم بود؛ اما پس از اشغال خاک این کشور از سوی رژیم صهیونیستی، نیروهای ارتش این رژیم آن را در تاریخ 1948/11/5 به طور کامل منهدم کردند.

در یک دهه اخیر، «سلطان محمد برهان‌الدین» پیشوای پنجاه و دوم بهره های اسماعیلیه، محل این زیارتگاه را که امروزه در محوطه مرکز پزشکی (بارزیلیا) در شهر اشکلون (نام جدید عسقلان) قرار دارد، شناسایی کرد. اکنون در آنجا سکوی کوچکی از سنگ مرمر سفید برای زیارت و نماز خواندن ایجاد کرده‌اند. بدین ترتیب، همه ساله تعداد قابل توجهی از شیعیان (بهره های اسماعیلی) در این مکان به رسم ادای احترام به امام حسین‌بن‌علی ع، حضور می‌یابند.

دکتر لابل که اکنون در مورد این موضوع متخصص شده است، می‌گوید: "آن‌ها مردمانی آرام و صلح‌جو هستند. در سکوت می‌آیند و می‌روند، به ندرت صدایی از آن‌ها شنیده می‌شود. این‌جا جزیره‌ای شده است برای نمازگزاران مسلمان شیعه، در یک بیمارستان اسرائیلی، در یک دولت یهودی... این اتفاق، منحصر به فرد است! " به گفته یاقوت حموی در قاهره مزاری است که سر امام حسین (ع) در آن قرار دارد. سبط بن جوزی قولی را نقل کرده است که محل دفن سر امام حسین (ع) را قاهره دانسته و چنین نگاشته است که خلفای فاطمی آن را به عسقلان انتقال دادند و سپس آن را به قاهره برده و در آنجا دفن کردند و بارگاه بزرگی ساختند که اکنون زیارت‌گاه است.

در برخی منابع آمده است پس از تسلط ابومسلم خراسانی بر دمشق، وی سر امام حسین (ع) را به مرو منتقل و در دارالاماره دفن کرد. در شهر «حضرت امام صاحب» که در ولایت قندوز در شمال افغانستان قرار دارد، زیارتگاهی است که از سنگ‌نبشته نصب شده در ورودی زیارتگاه چنین برمی‌آید که بعد از واقعه کربلا، سر مطهر امام حسین (ع) به عسقلان در شام منتقل شد. در قرن ششم، خلیفه فاطمی مصر، سر امام را به مصر منتقل کرد؛ اما قبل از اینکه آن را دفن کنند، عده‌ای از ترکان آن را به تخارستان بردند و در محلی به نام (ارهنگ) دفن کردند. در این محل (مانند زیارتگاه شاه‌مردان در مزار شریف)، هر سال در روز دهم حَمل (فروردین) عَلَمِ زیارتگاه برافراشته می‌شود و متعاقب آن، چهل روز میله (بزرگداشت) در شهر برگزار می‌گردد. مقامات محلی و زائران، از دور و نزدیک، در این مراسم شرکت می‌کنند.

در کتاب «مقتل جامع امام حسین (ع)» نقل شده است، با توجه به اینکه بیشتر اقوال درباره محل دفن سر امام حسین (ع) در منابع اهل سنت آمده و از نظر سندی و محتوایی نیز دچار اشکال هستند، از این رو دانشمندان شیعه الحاق سر به بدن امام را پذیرفته و قائلند سر امام در کربلا و بارگاه حسینی دفن شده است. طبق برخی گزارش‌های تاریخی الحاق سرمطهر به بدن و دفن آن در روز اربعین سال 61 قمری بوده است. از این رو ملاحظه می کنیم که مقام ها و مزارهایی بدین نام در جای جای مکان های یاد شده، بنام رأس الحسین ع، و یا مسجد رأس الحسین ع و جز این ها بنا گردیده و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به زیارت این مکان ها شتافته و مراسم ازدواج خود را با تشرف به این جایگاه ها، برکت و خوش یمنی می بخشند.

از آن جمله مقام «راس الحسین (ع)» در مسجد جامع اموی، مکانی است که سر مبارک امام حسین (ع) را در گوشه شمال شرقی این مسجد در داخل یک اطاقک قرار داده بودند. مسجد جامع اموی، مهم ترین مسجد در سوریه است که در قلب شهر قدیمی دمشق واقع شده است. مسجد جامع اموی توسط «ولید بن عبدالملک» ششمین خلیفه امویان بر بنای کلیسایی که حضرت «یحیی (ع) در آن به خاک سپرده شده بود، ساخته شد.

در مسجد جامع اموی مقام رأس الحسین (ع)، رأس حضرت یحیی (ع)، قبر و مقام هود (ع)، مقام حضرت خضر (ع) که در این مسجد نماز می گذاشتند، قرار دارد. کاروان اسرای کربلا وقتی به شام وارد می شوند به این مسجد آورده می شوند. هنگامی که کاروان اسرا و سرهای بریده شهدا به سمت دمشق در حرکت بود، سرمبارک امام حسین (ع) در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می شد. در این مسیر به فرمان یزید، سر را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهای شهدا، سه روز بر «باب القصر» آویزان کردند. پس از آن مدت، سر امام حسین (ع) را پایین آورده و در گوشه شمال شرقی مسجد در اطاقکی قرار دادند. سر مبارک امام چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‌ای به یادبود این حادثه غم انگیز بنا ساختند که به «رأس الحسین» مشهور شد.

یکی دیگر از این مکان ها و زیارتکاه ها در شهر بعلبک می باشد. بعلبک یک شهر تاریخی و مذهبی در لبنان است که در زمانی که رخداد کربلا روی داد، اسرا بعد از آن در این شهر مدتی اقامت داشتند که ارتش یزید که حامل سر مبارک امام حسین (ع) بودند و در کنار یک رودخانه در این شهر خیمه زدند و آنها را به عنوان خارج شدگان از دین به مردم معرفی کردند و در ادامه مردم متوجه شدند که آنها از خوارج نیستند و فرزندان رسول خدا ص هستند.

یکی از مکان هایی که به مقام راس الحسین (ع) مشهور است در این شهر قرار دارد که در مکان نگهداری سر مبارک امام حسین (ع) این مسجد بنا شده است و شخصی بنام «ظاهر بیبرس» به منظور زیارت مومنان دستور توسعه مسجد را داد. سنگ نوشته ای در این مسجد وجود دارد که حقیقت این داستان را تائید می کند و گفته شده است که در آن زمان امام زین العابدین (ع) در آنجا نماز خوانده و برای مردم سخنرانی کرده است. در این مسجد سنگ بزرگی است که می گویند سر مبارک امام حسین (ع) بر روی آن قرار گرفته است.

مسجدالحسین (ع) یکی دیگر از مکان‌های مقدس اسلامی در این راستا در کشور مصر است. در این مسجد ضریحی قرار دارد که گفته می‌شود محل دفن سر مقدس امام حسین (ع) است. برخی از مورخان تاریخ اسلام نیز از جمله «ابن جوزی» و «یاقوت حموی» محل دفن سر مقدس سیدالشهدا (ع) را در شهر قاهره دانسته‌اند. این مسجد در سال 549 هجری قمری و در زمان حکومت فاطمیون بنا شده است و در تاریخ اشاره گردیده است تنی چند از خلفای فاطمی که از شیعیان اسماعیلی بودند، خاک آغشته به خون امام حسین (ع) را از دروازه «فرادیس» شام به قاهره بردند و در محل فعلی مسجد، بر روی آن ضریحی بنا کردند.

این مسجد دارای دو مناره است که یکی از این مناره‌ها بزرگتر از دیگری است و ضریح راس‌الحسین (ع) رو به قبله قرار دارد. امروزه یکی از اماکن زیارتی مصر و شهر قاهره مقام راس الحسین است که مورد احترام اکثریت مردم مسلمان و اهل سنت مصر است که مردم مصر بر این باورند سر مبارک امام حسین علیه السلام پس از شهادت به این مکان منتقل و دفن شده است و هر سال مردم مصر سالروز ورود سر مبارک امام حسین به مصر را گرامی داشته و در مقام راس الحسین جمع شده و به زیارت و دعا و ابتهال می‌پردازند.

گفتنی است مسجد الحسین (ع) در قاهره، امروزه از مراکز مهم تجمع و توسل مسلمانان و کرسی تلاوت قاریان برتر جهان است. گفتنی است که اخیرا (رمضان سال 1443 هجری) باز سازی ضریح رأس الحسین ع در قاهره با هزینه سلطان بهره ها دکتر مفضًل سیف الدین صورت گرفت. البته ساخت این ضریح به حدود هشتاد سال پیش و از سوی طاهر سیف الدین، رهبر بهره های داوودی آن هنگام باز می گردد.

تجدید بنای سایر بخش های مسجد و رواق و محراب و جز این ها از سوی دولت مصر صورت گرفت و در نیمه ماه رمضان 1443 هجری، به وسیله رییس جمهور مصر (عبد الفتاح سیسی) و رهبر بهره های اسماعیلی، دکتر مفضًل سیف الدین، و تعدادی از برجستگان بهره ها و شیخ احمد الطیًب، رییس دانشگاه الأزهر شریف، طی مراسمی بعد از حدود سه ماه تعطیلی و بازسازی افتتاح گردید. هزینه این بازسازی یکصد و پنجاه ملیون جنیه مصری عنوان گردیده است.

شیعیان در مورد مکان دفن سر مبارک و مطهر امام حسین علیه السلام بر این باورند که در کربلا و نزد پیکر مطهر دفن شده است اما به جز این اقوال دیگر تاریخی نیز در میان اهل سنت رواج دارد از جمله ابن دحیه که بر این باور است که سر مطهر حضرت در مدینه دفن است و زبیر بن بکار نیز گفته که سر مطهر در بقیع دفن است و ابن جوزی در تذکره الخواص نیز بر همین باور است. برخی منابع تاریخی از جمله کتاب تاریخ المراقد اثر دکتر محمد صادق بر این باور است که سر مطهر امام حسین (ع) پس از شهادت در کربلا، در دمشق دفن شده است.

در این میان بیشتر مصری ها بر این باورند که سر مبارک امام حسین در قاهر مدفون است و درباره چگونگی انتقال سر مطهر به مصر نیز دو قول وجود دارد که قول نخست متعلق به شعرانی است که می گوید حضرت زینب سلام الله علیها سر مطهر امام حسین را به مصر منتقل و دفن نمود و بنا بر قول دوم، فاطمیون سر مطهر را از باب الفرادیس دمشق به عسقلان و سپس از راه دریا به قاهره منتقل و دفن کردند.

هر چند مکان‌های متعددی مشهور به محل دفن سر مطهر سیدالشهدا (ع) وجود دارد، اما بر اساس قول مشهور و مشترک میان بسیاری از مورخان و اندیشمندان شیعه و سنی از جمله «شیخ صدوق»، «سید مرتضی»، «فتال نیشابوری»، «ابن نما حلی»، «سید بن طاووس»، «شیخ بهایی» و «علامه مجلسی» سر امام حسین (ع) که در روز عاشورا جدا شده و به شام برده شده بود، در روز اربعین به بدن مطهر آن حضرت ملحق شد. البته طایفه ای از علمای اهل سنت نیز بر این باورند که سر مطهر به کربلا منتقل شده و در کنار پیکر مطهر حضرت دفن شده است.

* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران