میزگرد تسنیم | جایگزینی سیاست منافع متقابل به جای صادرات صرف / کشورهای آسیای مرکزی کوچک اما پرظرفیت هستند

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، در حال حاضر دیپلماسی اقتصادی به عنوان یکی از اولویت‌های دولت سیزدهم مطرح شده است. از این جهت شناسایی چالش‌ها و فرصت‌های پیرامون هر یک از همسایگان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

با وجود ظرفیت‌های بالایی که در بین همسایگان شمالی برای تجارت وجود دارد، کشور ما سهم پایینی از صادرات و واردات این مطقه دارد. در این میزگرد، به منظور بررسی هرچه بیشتر ظرفیت‌های دیپلماسی در حوزه همسایگان شمالی با احمدی‌بنی و محمدمهدی بازگیرخوب از کارشناسان اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادرق (ع) گفتگو شده است.

بازارهای منطقه منتظر ما نمی‌مانند

تسنیم: چند سالی است که ایران به عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمده و تعرفه ترجیحی بین ایران و کشورهای عضو این اتحادیه برقرار شده است. به طور کلی چه ظرفیت‌هایی میان کشورهای این حوزه وجود دارد و امکان صادرات چه کالاهایی را به کشورهای این حوزه در اختیار داریم؟

بازگیر: دیپلماسی اقتصادی با توجه به تاثیر که می‌تواند برمعیشت مردم داشته باشد به یکی از اولویت‌های اصلی دولت سیزدهم و مجموعه حاکمیتی کشور تبدیل شده است. در حال حاضر یک بازار حدود 80 میلیون نفری در داخل کشور در اختیار داریم اما وقتی که دیپلماسی اقتصادی فعالی با دیگر کشورها داشته باشیم این بازار محدود تبدیل به یک بازار شامل 15 کشور همسایه خواهد شد که حجم تجارت آنها در مجموع 1200 میلیارد دلار است. متاسفانه سهم ایران از این رقم در حدود دو درصد است.

کشورهای اوراسیا شامل روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس هستند. ایران از سال 1398 به عضویت اتحادیه اوراسیا درآمد. براین اساس ایران شامل تخفیفات تعرفه‌ای می شود. تعرفه پنج کشوری که عضو اوراسیا هستند صفر است اما تا زمانی که روند عضویت ایران در این اتحادیه کامل نشود، تعرفه‌ها برای ایران به صورت ترجیحی خواهد بود.

براساس توافق صورت گرفته با اتحادیه اوراسیا، 500 قلم کالا شامل تجارت ترجیحی خواهند بود که از این تعداد کالاها 25 درصد مربوط به محصولات کشاوزی و 75 درصد مربوط به ماشین آلات و تجهیزات صنعتی می‌شود.

کشور روسیه به عنوان مهم‌ترین همسایه شمالی ما شناخته می‌شود که حجم بازار آن حدود 240 میلیارد دلار است. سهم ایران از این بازار در سال‌های مختلف متفاوت بوده است اما در حال حاضر حدود 400 میلیون دلار است. اگر بخواهیم این رقم را نسبت به کل بازار روسیه در نظر بگیریم، سهم ایران ناچیز است.

صادرات اصلی روسیه نیز شامل محصولاتی نظیر نفت، گاز، ذغال سنگ و گندم می‌شود. مقاصد صادراتی روسیه نیز به ترتتیب شامل چین (14 درصد)، هلند (10 درصد)، بلاروس، آلمان، ترکیه و کره جنوبی نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند. مهم‌ترین واردات روسیه نیز شامل ماشین آلات صنعتی و خودرو (4 درصد)، تجهیزات پزشکی (حدود 4 درصد)، وسایل الکترونیکی (2 درصد) و پس از آن محصولات کشاورزی قرار دارد.

با توجه به شرایط سرد روسیه، این کشور امکان تولید محصولات کشاورزی را ندارد، در نتیجه این کشور محصولات کشاورزی خود را وارد می‌کند. متاسفانه با وجود درخواست‌های مقامات روسی به خصوص پس از تنش با ترکیه و تحریم کالاهای این کشور توسط روسیه، ایران نتوانست جای این کالاها را در بازار روسیه پرکند.

یکی از مشکلاتی که در کشور با آن مواجه هستیم، ضعف در دانش تجارت بین‌الملل و کسب و کارهای این حوزه است. ترکیه 21 قرارداد تجاری شامل تجارت ترجیحی و تجارت آزاد را با کشورهای مختلف دارد و این در حالی است که ما تنها شش قرارداد تجاری با دیگر کشورها داریم.

حتی کشور عمان نیز 22 (16 کشور حوزه خلیج فارس، 4 کشور اروپایی، سنگاپور و آمریکا) قرارداد تجارت آزاد دارد اما تنها کشوری که ما با آن قرارداد تجارت آزاد داریم، سوریه است. البته با وجود قرارداد تجارت آزاد حجم تجارت ما با این کشور بسیار پایین است.

تجارت آزاد یک قرارداد متقابل به حساب می‌آید به این معنا که بازار کشور ما در اختیار کشور مقابل قرار می‌گیرد و برعکس. در واقع یک رقابت اقتصادی میان کشورها و فعالان اقتصادی به وجود می‌آید و هر کشوری که چابکی و سهولت بیشتری در حوزه کسب و کارها در اختیار داشته باشد، می‌توانند استفاده بیشتری از منافع تجارت آزاد داشته باشند.

سرمایه‌گذاری‌های بسیاری که در کشور عمان صورت گرفته است، سبب شده تا عمان در کنار امارات به سوی تبدیل شدن به یک هاب حرکت کند.

یکی از مشکلات اساسی برای گسترش روابط تجاری با اوراسیا، حجم کشتی‌رانی پایین‌تر ما به نسبت روسیه است. گسترش حمل و نقل آبی را با همسایگان شمالی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده است. در نتیجه بیشتر صادرات ایران به کشورهای اوراسیا از مسیرهای زمینی صورت می‌گیرد.

ما تصور می‌کنیم که بازارهای صادراتی کشورهای همسایه همیشه وجود خواهد داشت در حالی که این بازار هر روز کوچکتر می‌شود و رقبا سهم بیشتری را به خود اختصاص می‌دهند. در صورتی که هرچه سریعتر اقدامات خود را برای گسترش روابط اقتصادی با همسایگان آغاز نکنیم، ظرفیت‌هایی را که امروز در اختیار داریم را از دست می‌دهیم.

از سال 1402 مذاکرات ایران در اتحادیه اوراسیا به مرحله تجارت آزاد خواهد رسید و ایران به عضویت کامل این اتحادیه در خواهد آمد. در نتیجه رقابت بین صنعت‌گران و تجار ایران و اوراسیا از آن زمان آغاز خواهد شد. هر کدام از کشورها که در کنار حوزه سهولت کسب و کار، لجستیک و شناخت بهتری از بازار کشور مقابل داشته باشند.

روسیه سرمایه‌گذاری 30 میلیارد دلاری را آغاز کرده است که در نتیجه آن تا سال 2025 وابستگی غذایی خود به دیگر کشورها را از بین ببرد. از این جهت که بیشترین صادرات کشور ما به روسیه محصولات کشاورزی شامل کیوی، جو، سیب، پسته خرما و پرتغال است، این مسئله سبب می‌شود که ظرفیت صادرات محصولات ما به یک کشور در 5 سال آینده از کاهش یابد.

کشورهای آسیای مرکزی کوچک اما پرظرفیت

تسنیم: در بحث کشورهای شمال شرق و آسیای مرکزی عموما موضوعاتی مانند تعاملات گازی با ترکمنستان و ظرفیت‌های قزاقستان در خصوص نهاده‌های دامی و برخی محصولات کشاورزی مطرح شده است، در حال حاضر چه ظرفیت‌هایی برای تعاملات اقتصادی با کشورها این حوزه وجود دارد؟

احمدی‌بنی: بحث آسیای مرکزی شامل پنج کشور ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان می‌شود. در گذشته و در برخی بازه های زمانی تا پنج میلیارد دلار صادرات به کشورهای این حوزه داشتیم که عدد قابل قبولی محسوب می‌شد. حتی توانستیم صادرات خدمات و تکنولوژی را به کشورهای آسیای مرکزی داشته باشیم که برای نمونه می‌توان کشور تاجیکستان را مثال زد که بیش از 300 شرکت ایرانی در آن فعال بودند.

از آنجا که کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی هستند، ارتباط با آب‌های آزاد و مسیر ترانزیتی شمال به جنوب ایران به عنوان یکی از نزدیک‌ترین مسیرها برای رسیدن به آب‌های آزاد برای آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در کنار این موضوع باید در نظر داشت که هر پنج کشور آسیای مرکزی عضو سازمان همکاری‌های اکو هستنند و این یک فرصت است. دو کشور قزاقستان و قرقیزستان عضویت اتحادیه اوراسیا را نیز دارند و تعرفه تجارت ترجیحی بین ایران و این کشورها برقرار است.

در گذشته یک تجارت دو طرفه میان ایران و ترکمنستان شکل گرفته بود. در واقع واردات گاز از ترکمنستان را داشتیم و در مقابل محصولات خود را به این کشور صادر می‌کردیم. پس از بحث گازی و عدم پرداخت هزینه که پیش آمد، تجارت ایران و ترکمنستان از یک میلیارد دلار به 138 میلیون دلار کاهش یافت.

ما تجربه صادرات تراکتور، محصولات کشاورزی و لوله‌های کشاورزی را داشته‌ایم و همچنان ظرفیت صادرات تجهیزات و محصولات حوزه کشاورزی به این کشور وجود دارد. عمده رقبای ما در کشور ترکمنستان، روسیه، چین و ترکیه هستند. با توجه به واردات گاز ترکیه از ترکمنستان این کشور توانسته است تجارت دو طرفه خود را شکل دهد.

مشکل ما در موضوعات تجاری این است که عموما یا صادرکننده محض (عراق و افغانستان) یا واردکننده محض (روسیه و چین) هستیم. بازگشت قراردادهای گازی و سواپ انرژی می‌تواند به رشد مجدد روابط تجاری با ترکمنستان کمک کند. اگر بتوانیم ماشین آلات به خصوص ماشین آلات کشاورزی تولید کنیم، بازار خوبی برای این محصولات در ترکمنستان خواهیم داشت.

قزاقستان بزرگترین کشور آسیای مرکزی است و با کشورهای اطراف خود ارتباط خوبی دارد. این کشور علاوه براینکه می‌تواند خود یک بازار برای صادرات ما باشد، یک دروازه ورود به آسیای مرکزی به حساب می‌آید. اقتصاد این کشور از ترکمنستان نیز بزرگ‌تر است.

مهم‌ترین اقلام صادراتی قزاقستان نفت، گاز و مواد معدنی است. این کشور ظرفیت‌های معدنی بالایی دارد و فرصت خوبی برای سرمایه‌گذاری خارجی در این زمینه وجود دارد. به طور کلی این کشور در حال جذب سرمایه‌گذاری خارجی است و قسمت‌های غربی آن که در کناره دریای خزر قرار دارد امکان رشد بالایی دارند.

مهم‌ترین رقبای ما برای صادرات به قزاقستان نیز کشورهای روسیه، چین، کره، آلمان و ایتالیا هستند. یکی از اقلامی که ظرفیت صادراتی بالایی به قزاقستان دارد خودرو است اما با توجه به وضعیت این صنعت در کشور امکان استفاده از این ظرفیت وجود ندارد.

کشور قزاقستان نیازمند تجهیزات صنعتی به خصوص در صنایع نفت و گاز است. در نتیجه می‌توانیم همکاری‌های خوبی در زمینه صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی با این کشور داشته باشیم. بیشتر ذخایر انرژی این کشور در سواحل دریای خزر قرار دارد. درست است که بسیاری از بحث‌های حقوقی دریای خزر حل نشده اما این یک فرصت برای ما است و می‌توانیم سرمایه‌گذاری‌هایی را نیز در این حوزه داشته باشیم.

کشور ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی و همچنین از نظر تمدنی و فرهنگی بسیار به ما نزدیک است. در نتیجه می‌توانیم با توجه به نزدیکی فرهنگی که وجود دارد بر روی ظرفیت‌های این حوزه بیش از پیش کار کنیم. صادرات ما به ازبکستان 206 میلیون دلار است اما مجموع واردات این کشور به 21 میلیارد دلار می‌رسد.

کشور قرقیزستان دسترسی سخت‌تری دارد و نسبت به دیگر کشورهای منطقه از اقتصاد ضعیف‌تری برخوردار است اما با این وجود عضویت اتحادیه اقتصادی اروسیا را دارد. مجموع واردات این کشور حدود 10 میلیارد دلار و سهم ایران از مجموع واردات این کشور تنها 31 میلیون دلار است.

کشورهای آسیای مرکزی معدنی هستند و منابع انرژی بالایی در اختیار دارند. یکی از مهم‌ترین اقلام صادراتی این منطقه طلا و سنگ‌های قیمتی است. بیشتر این سنگ‌ها به کشورهای اروپایی صادر می‌شود. می‌توانیم در تجارت با این کشورها تهاتر کالا با طلا را در نظر بگیریم.

ظرفیت ارمنستان برای صادرات کالاهای ایرانی به اروپا / پیشنهاد جایگزینی سیاست منافع متقابل به جای صادرات صرف

تسنیم: با توجه به اینکه حدود سه سال از الحاق ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا گذشته است، تاثیرگذاری عضویت ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا تجارت ترجیحی با کشورهای اروسیا توانسته است سطح روابط تجاری با کشورهای شمالی ایران را ارتقا دهد؟

بازگیر: پس از انقلاب این اولین باری بود که ایران عضو یک اتحادیه اقتصادی شد. مدیران ما احساس می‌کنند که اگر وارد رقابت اقتصاد جهانی شویم، این امکان وجود دارد که کشور به سمت واردات بیشتر حرکت کند. وقتی شما وارد بحث تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا می‌شود باید امتیازاتی بدهید و در مقابل امتیازاتی را دریافت کنید.

این مسئله هوشمندی مسئولین ما در مذاکرات را می‌رساند که یک هوشمندی درست و آگاهی خوبی بر روی مسئله آمایش سرزمینی کشور داشته باشند، به عبارت دیگر ظرفیت‌های صادراتی و نیازهای وارداتی کشور را بدانند. با توجه به مشکلات آبی که در کشور داریم، در حوزه غلات نیاز به واردات داریم و کشورهایی مانند قزاقستان و روسیه ظرفیت‌های بالایی از این نظر دارند.

اقلام عمده وارداتی ایران از اوراسیا که در فهرست کالاهای ترجیحی قرار دارد، شامل بذر جو، ذرت دامی، روغن آفتاب گردان، چوب، عدس و کاغذ می‌شود. عمده محصولات صادراتی ایران به این کشورها نیز شامل سیب، پسته، کیوی، کشمش، فلفل، کاهو و فرش است.

ارمنستان تنها کشوری از اتحادیه اوراسیا است که مرز زمینی با ما دارد و از جهت می‌تواند از آن به عنوان دروازه ورود به اوراسیا یاد کرد. در حال حاضر با توجه به تنش‌هایی که با آذربایجان به وجود آمده است نقش ارمنستان برای صادرات به روسیه و اوراسیا پررنگ‌تر شده است.

در صورتی که مسیر راه‌آهن تهران به جلفا و سپس ایروان تکمیل شود، می‌تواند نقش بسیار مهمی در حوزه ترانزیت کالا داشته باشد. در حال حاضر ارمنستان ورود کالاهای ترکیه را به صورت منفی ممنوع کرده است اما با این وجود ترکیه دو برابر صادرات ایران به این کشور صادرات غیر رسمی (قاچاق) دارد.

در حال حاضر صادرات ایران به ارمنستان در حدود 300 میلیون دلار است و این درحالی است که صادرات غیر رسمی ترکیه به این کشور چیزی در حدود 800 میلیون دلار است. کشور ارمنستان دارای یک توافق‌نامه تجاری با اروپا است اما کشور ما چنین توافق‌نامه‌ای در اختیار ندارد.

در نتیجه یکی از اقداماتی که می‌توانیم در ارمنستان انجام دهیم بحث صادرات کالاها از طریق ارمنستان است، البته این ظرفیت در کشورهای امارات و عمان نیز وجود دارد. در خصوص صادرات مجدد قوانین مشخصی وجود دارد. یکی از قوانین این است که باید 30 درصد اقدامات مربوط به محصول نهایی در آن کشور انجام شود تا گواهی صادرات مجدد آن صادر گردد.

اگر بتوانیم در حوزه واحدهای بسته‌بندی با تجار ارمنی سرمایه‌گذاری مشترک داشته باشیم، کالاها به صورت فله به ارمنستان فرستاده و در آنجا بسته‌بندی می‌شود. در نهایت با توجه به تعرفه صفر مبادله تجاری بین ارمنستان با کشورهای اوراسیا و همچنین اتحادیه اروپا، می‌توانیم صادرات خود را افزایش دهیم.

اگر بخواهیم در بلند مدت تجارت داشته باشیم باید منافع کشور مقابل را نیز در نظر بگیریم. در دولت سیزدهم موضوع ارتباط با همسایگان از اهمیت بالایی برخوردار است و این سبب ایجاد حساسیت برای کشورهای منطقه شده است. این امکان وجود دارد که تصور این کشورها تصور کنند که ایران تنها به فکر صادرات است و این سبب می‌شود که آنها نیز به فکر اقدام متقابل باشند.

پیشنهادی که می‌توان ارائه داد این است که به جای سیاست صادرات، سیاست منافع متقابل را پیگیری کنیم. در نتیجه این سیاست هم منافع کشور و هم منافع کشورهای همسایه را در نظر می‌گیریم.

در حال حاضر کشورهای منطقه به سمت تولید داخلی و تشویق دیگر کشورها برای تولید مشترک حرکت می‌کنند، بنابراین یکی از اقداماتی که می‌توانیم برای دورزدن و خنثی‌سازی تحریم‌ها انجام دهیم، استفاده از این فرصت برای سرمایه گذاری در این کشورها است.

استفاده از ظرفیت پول مشترک برای مبادلات تجاری

تسنیم: با توجه مشکلات تبادلات و بانکی که به دلیل تحریم‌ها وجود دارد، چه راهکارهایی را به منظور تسهیل روابط تجاری با همسایگان شمالی می‌توان در پیش گرفت؟

بازگیر: هم اکنون خوشبختانه یک بانک در روسیه که از زیر مجموعه‌های بانک ملی است، مبادلات ایران و روسیه را انجام می‌دهد. در حوزه ارمنستان و کشورهای شمالی دیگر مانند قزاقستان، بلاروس و ترکمنستان نیز باید بانک‌های مشترک تشکیل شوند چرا که می‌توانند نقش بسیار خوبی در انجام مبادلات تجاری و حل مشکلات بانکی داشته باشند.

یکی دیگر از مسائلی که می‌توان به آن شاره کرد موضوع پول مشترک است. در حال حاضر روسیه و چین مبادلات تجاری خود را از این طریق انجام می‌دهند. اگر ما هم بتوانیم، قراردادهای پول مشترک را ایجاد کنیم دیگر مسائل پیرامون تحریم و تبادلات بانکی نیز حل خواهد شد.

احمدی بنی: کشورهای آسیای مرکزی بیش از ارمنستان و آذربایجان نیازمند کریدور شمال - جنوب هستند بنابراین آنها برای سرمایه‌گذاری و همکاری در این مورد مشتاق خواهند بود. درست است که آسیای مرکزی به نوعی حیاط خلوت چین و روسیه است اما هند نیز برای ورود به این بازار مشتاق است.

در خصوص کریدور شمال - جنوب باید توجه داشت که نباید تنها یک مسیر را برای چنین مسیر با اهمیتی در نظر گرفت بلکه باید به صورت هم‌زمان چند مسیر را که می‌تواند به کشورهای مختلفی منتهی شود، مورد توجه قرار داد.

کشورهای آسیای مرکزی در حوزه کشت پنبه ظرفیت‌های خوبی دارند اما عموما این محصولات را صادر می‌کنند و محصول نهایی نساجی را وارد می‌کنند. می‌توانیم واردات پنبه و کتان از این کشورها داشته باشیم ضمن اینکه امکان سرمایه‌گذاری و فرآوری در خود این کشورها نیز وجود دارد.

سازمان همکاری‌های اکو که مقر آن در تهران است و هر پنج کشور آسیای مرکزی نیز در آن عضویت دارند، در جهت تحقق اهداف اقتصادی و روابط دو یا چند جانبه میان کشورهای عضو عملکرد چندانی نداشته است. صرف عضویت در چنین پیمان‌هایی کافی نیست و باید از ظرفیت‌های آن استفاده کنیم.