هفتمین سالروز سکوت همیشگی «مرد سکوت»/ 15 نکته درباره «حسن حبیبی»

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - امروز دوازدهم بهمن، هفتمین سال‌گرد درگذشت دکتر حسن حبیبی است و از این حیث جالب است که درست 34 سال قبل از آن و در 12 بهمن 1357 همراه امام خمینی پس از سال‌ها اقامت در خارج از کشور به ایران بازگشته و در اولین فرصت به محله قدیمی رفته بود؛ نزدیکی بازارچه نایب‌السلطنه. درباره حسن حبیبی با نام کامل «حسن ابراهیم حبیبی» - معاون اول دو رییس جمهوری ایران از 1368 تا 1380- این نکات گفتنی است:

1. هر چند او نیز همراه امام خمینی و روز 12 بهمن 1357 به ایران بازگشت اما در آغاز مانند سه همراه دیگر امام -ابوالحسن بنی‌صدر، صادق قطب زاده و ابراهیم یزدی- در افکار عمومی شهرت نیافت چون چندان اهل مصاحبه نبود. با این حال جالب است که در شورای انقلاب و در دولت شورای انقلاب، سخنگوی این دولت شد. دولتی که بعد از استعفای مهندس بازرگان عهده دار مسؤولیت اجرایی هم شد. هر چند به خاطر کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری عمر این سخنگویی بلند نبود. 2. حسن حبیبی یکی از تهیه کنندگان پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بود که در آن هیچ اشاره ای به «ولایت فقیه» نشده بود. قرار بود همین پیش نویس که به امضای رهبری انقلاب ومراجع ثلاث قم هم رسیده بود به همه پرسی گذاشته شود اما مهندس بازرگان اصرار داشت مجلس مؤسسان تشکیل شود و این پیش نویس را بررسی کند. در عمل اما به جای مجلس مؤسسان، مجلس خبرگان با اعضایی کمتر تشکیل شد و قانون اساسی با تغییرات گسترده و افزودن ولایت فقیه به تصویب رسید. 3. با حذف جلال الدین فارسی از انتخابات ریاست جمهوری به خاطر افغان تبار بودن و افشاگری های دانشجویان مسلمان پیرو خط امام علیه احمد مدنی و با حمایت جامعه روحانیت مبارز از نامزدی ابوالحسن بنی صدر، حبیبی امیدوار بود حزب جمهوری اسلامی از او پشتیبانی کند و به رقیب جدی بنی‌صدر بدل شود. اما عملا تنها نهضت آزادی ایران و چهره هایی چون دکتر سروش از او حمایت کردند و یگانه تشکل روحانی که رسما خواستار رأی به حبیبی شد جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.

حزب جمهوری اسلامی حاضر نشد از غیر عضو حمایت کند و با این حال روزنامه جمهوری اسلامی ارگان رسمی حزب جمهوری اسلامی و به سردبیری میرحسین موسوی که هیچ علاقه ای به بنی‌صدر نداشت از حبیبی حمایت می‌کرد. با این همه آرای او از قریب به یک میلیون هم نرسید و با فاصله بسیار پس از بنی صدر و مدنی در جایگاه سوم قرار گرفت. 4. درانتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی در جمهوری اسلامی که بعدتر نام آن به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت، دکتر حبیبی با آرای بالا و نزدیک به آیت الله خامنه ای و مهندس بازرگان به مجلس راه یافت. 5. با پایان دوره اول مجلس شورای اسلامی و حذف لیبرال ها از حاکمیت تلقی عمومی این بود که حسن حبیبی نیز به همان راهی می رود که مهندس بازرگان و همفکران او می رفتند. در سال 1363 اما نخست وزیر وقت، او را به عنوان وزیر دادگستری معرفی کرد. هر چند وزیر دادگستری اختیار زیادی ندارد اما چون معرفی او باید با هماهنگی عالی ترین مقام قضایی باشد عضویت او در دولت جالب بود. سیمای حبیبی هم به نسبت سال 58 تغییر کرده بود و ریش خود را دیگر نمی‌تراشید.

6. با حذف نخست وزیر در بازنگری قانون اساسی، عنوان تازه ای اضافه شد که همان «معاون اول رییس جمهوری» بود. معاون اول، نخست وزیر نیست چون ریاست هیأت وزیران به رییس جمهوری سپرده شد اما هدایت دستگاه دولت از جنبه اداری و به عنوان ماشین دولت با معاون اول است و هاشمی رفسنجانی برای این کار حسن حبیبی را مناسب دانست و بدین ترتیب، او که 10 سال قبل رؤیای ریاست جمهوری داشت به معاونت ریاست جمهوری رضایت داد. 7. حسن حبیبی در دولت هاشمی رفسنجانی هم سخنگوی دولت شد. رسانه ها مانند امروز متنوع و گسترده نبودند و در میان روزنامه ها تنها «سلام» موضع انتقادی داشت و خبرنگار آن، گاه موی دماغ می شد و چون گاه از پس «سلام» برنمی آمد ترجیح داد سخن گویی را واگذارد. 8. بخشی از شهرت فراوان دکتر حبیبی بی گمان به خاطر کاریکاتورهای جلدهای نشریه طنز «گل آقا» در نیمه اول دهه 70 خورشیدی است. چون رییس جمهوری روحانی و چهره ای در اندازه و آوازه هاشمی رفسنجانی بود گل آقا نمی توانست تصویر او را در قالب کارتون منتشر کند و در قراری نانوشته حبیبی نماد دولت شد. دوستی کیومرث صابری و حسن حبیبی و علاقه هر دو به مباحث زبانی و ادبیات فارسی مانع هر گونه سوء تفاهم و شکایت می شد و از سوی دیگر سنت مجله توفیق را در نیش و کنایه به هویدا به یاد قدیمی ترها می آورد و به حبیبی هم برنمی خورد که در ذهن برخی این مقایسه صور گیرد حال آن که هویدا نخست وزیر حکومت پادشاهی بود و حبیبی معاون اول رییس جمهوری در جمهوری اسلامی و در پی برافتادن حکومت پادشاهی. روزنامه شرق در سال 91 خبر درگذشت دکتر حبیبی را با کاریکاتوری از احمد عربانی و تغییر در متن گفت و گوی آن درج کرد. این کارتون در واقع به مناسبت درگذشت کیومرث صابری در سال 1383 ترسیم شده بود. در روزی که صابری رفته بود اما گل آقا و حبیبی بودند. این بار اما هیچ یک نبودند. نه مجله، نه گل آقا و نه معاون اول. 9. در پایان دوره دوم ریاست جمهوری، هاشمی رفسنجانی امید داشت یکی از «حسنین» نزدیک به او - حسن حبیبی و حسن روحانی- کاندیدای ریاست جمهوری شوند تا نفوذ او ادامه یابد و احتمالا پس از چهار سال و با رفع مانع قانونی بار دیگر کاندیدا شود. هیچ یک اما کاندیدا نشدند. حبیبی شاید به این خاطر که نمی خواست با سید محمد خاتمی رقابت کند و روحانی به این خاطر که عضو جامعه روحانیت مبارز بود که زیر بار نامزد دیگری غیر ناطق نوری نمی رفت. خاتمی پیروز شد و در حالی که برخی انتظار داشتند بهزاد نبوی و غلامحسین کرباسچی را به عنوان معاون اول برگزیند حسن حبیبی را ابقا کرد. هم به خاطر آشنایی او با ساختار های اداری و حقوقی، هم تجربه هشت ساله و هم نقشی که می توانست در روابط او با رهبری و هاشمی ایفا کند و شاید پاسخی به پرهیز از رقابت. چرا که اگر حبیبی نامزد می شد به احتمال زیاد کارگزاران به جای خاتمی از او حمایت می کردند. 10. پرهیز حبیبی از ورود به منازعات سیاسی درون حاکمیت کار را به جایی رساند که برخی او را متهم می کردند به سیاست مداری «خنثی» یا «آمفوتر» بدل شده است. برخی از سکوت های او قابل توجیه بود و این تصور را ایجاد می کرد که پشت پرده در حال رایزنی است اما بعد تر مشخص شد برای خلاصی دوستان سابق چون مهندس عزت‌الله سحابی هم کاری نمی کرده است و قبول این امر دشوار بود چون حسن حبیبی با اخلاق مداری شناخته می شد. احسان نراقی به این نویسنده گفت در دهه 40 من سفارش حسن حبیبی و ابوالحسن بنی‌صدر را به امیر عباس هویدا کردم و گفتم با خروج این دو «حسن» از کشور برای ادامه تحصیل مخالفت نشود. در حالی که اعضای فعال جبهه ملی بودند و در قالب پژوهشگران جوان مؤسسه مطالعات اجتماعی رهسپار پاریس شدند. دکتر نراقی بعد از انقلاب دچار مشکلات فراوان و راهی زندان شد. نوبت اول با وساطت شهید مطهری آزاد شد و نوبت دوم با وساطت شهید بهشتی و پس از شهادت او امید داشت مرحوم حبیبی هوای او را داشته باشد اما مرحوم نراقی با لحن پر از گله ای می گفت انگار نه انگار. 11. حسن حبیبی دوست می داشت مانند صدراعظم های ادب دوست تاریخ ایران عمل کند. به همین خاطر با این که حقوق‌دان بود ریاست فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی را برعهده گرفت و بعدتر رییس بنیاد ایران‌شناسی شد و وقت و همت خود را پس از معاونت اول صرف امور فرهنگی و ادبی کرد و مشهورترین و ماندگارترین کار او در این حوزه بازگرداندن اوراق پراکنده و بسیار نفیس شاهنامه طهماسبی بود. 12. در کارنامه سیاسی - حقوقی او این نکته هم جالب است که هم در تهیه پیش‌نویس قانون اساسی - بدون ولایت فقیه - نقش داشت و هم عضو شورای بازنگری قانون اساسی در سال 68 شد که در آن «ولایت مطلقه فقیه» به تصویب رسید. 13. بسیاری انتظار داشتند از دکتر حسن حبیبی خاطراتی برجای ماند که بعد از مرگ منتشر شود. گویا این خاطرات را برای خواهر زاده می گفته و او هم ضبط می کرده تا بعد از ویرایش نهایی و بعد از مرگ البته منتشر شود. مرحوم حبیبی اما پس از چندی منصرف می شود و نوارها را پس می گیرد یا در اختیار یگانه دخترش - آزاده خانم - قرار داده است. دلیل انصراف خود را نیز این گونه اعلام کرد که اگر بخواهم راست بگویم عده ای می رنجند و اگر راست نگویم اخلاقی نیست. 14. حسن حبیبی عضو اولین ستاد انقلاب فرهنگی هم شد. اما تعریف او از انقلاب فرهنگی در یکی از معدود مصاحبه ها (با محمد جواد مظفر - کتاب اولین رییس جمهور) جالب است: «بچه من که ابتدای زندگی اش هم در ایران نبوده فارسی را بهتر از یک تهرانی و غلیظ تر حرف می زند. این بچه در سه سالگی می گفت من به ایران نمی روم چون شاه در ایران است و شاه باید کشته شود تا ما به ایران برویم. این بچه الآن (سال 1358) شش سال و نیم دارد. می خواهم بگویم انقلاب فرهنگی تا این حد شده است. دیگر بیشتراز این چی می خواستیم؟... یک بار پرسید ما چرا پارسال ایران نبودیم؟ گفتم مگر نگفتی شاه باید برود و بعد برگردیم؟ صبر کردیم وقتی شاه رفت برگشتیم. انقلاب فرهنگی از این بالاتر که این بچه از خودش انتقاد می کند؟» 15. انصاف این است که یادآور شوم حبیبی مردی با ذوق و پرهیزگار بود و خانواده او به درستی برای اطلاعیه سالگرد درگذشت او این عنوان را آورده‌اند: «پرهیزی مردی بود حبیبی» و در متن: «واقع بین بود. یعنی از هیچ چاهی بیش از آن که آب دارد نمی‌توان کشید. همین‌ها بود که او توانست از حواشی فرصت‌کش و مرد‌افکن دولت‌مردی، تا آنجا که می شد بگریزد و در خدمت آویزد. پشتوانه او در این گریز و آویز، پرهیز بود؛ پرهیزی‌مردی بود، حبیبی». از ذوقیات اوست که وصیت کرده بود روی سنگ قبر (در حرم امام خمینی) شعر پروین اعتصامی را بنویسند و نام مادر را هم بیاورند.