20 نکته تاریخی در سالروز همه پرسی «جمهوری اسلامی»‌/ «که هم دین دهد هم دنیا به ما...»

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - دوازدهم فروردین به مناسبت اعلام نتیجه همه پرسی «جمهوری اسلامی، آری یا نه» به عنوان «روز جمهوری اسلامی ایران» نام‌گذاری و تعطیل اعلام شده است. امام خمینی رهبر فقید انقلاب اسلامی و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی همچنین 12 فروردین را به عنوان روز جشن و عید اعلام کردند. با این حال سال‌هاست که این روز تنها تعطیل است و مراسم خاصی در آن برگزار نمی‌شود. امسال البته به خاطر شیوع ویروس کرونا نظم روزهای عادی و تعطیل بر هم خورده اما 12 فروردین تنها تعطیل است و چون به 13 فروردین یا سیزده به در پیوند می‌خورد یکی از ایام تعطیلات نوروز به حساب می‌آید. اهمیت این روز اما به خاطر آن است که برای اولین بار در تاریخ ایران نوع حکومت را مردم تعیین کردند و نظام حکومتی از سلطنت مشروطه و در عمل مطلقه به جمهوری با محتوای اسلامی بدل شد. در آن روز البته هنوز قانون اساسی تدوین نشده و در برگه رأی هم آمده بود که قانون اساسی بعدا از تصویب ملت خواهد گذشت. علت تعطیل کردن یک مناسبت در تقویم کشورها این است که آیین های ویژه ای در آن روز برگزار می شود و مردم به خاطر شرکت در آن مراسم نمی توانند سر کار بروند. کما این که در دو عید رسمی اسلامی و نه اعیاد خاص شیعی (قربان و فطر) نماز عید برگزار می شود و روز جمعه را هم برخی به خاطر برگزاری نماز جمعه عید می‌دانند. تعطیلات بدون مراسم خاصه این که به مناسبت دیگری نزدیک و مرتبط باشد عملا بازتاب چندانی نمی‌یابد و در سطح رسمی باقی می‌ماند و 29 اسفند روز ملی شدن صنعت نفت ایران و 12 فروردین روز جمهوری اسلامی ایران این گونه‌اند. همه پرسی البته روزهای 10 و 11 فروردین 1358برگزار شد و نتیجه را 12 فروردین اعلام کردند و به همین خاطر این روز در تقویم رسمی ثبت شد.

با این حال در دهه 60 در یکی از میدان ها تجمعی برگزار می شد و در دهه 70 نیز مراسم را به حرم امام خمینی منتقل کردند اما سال هاست که 12 فروردین به اشارتی می گذرد و چند پیام. از دورانی که مراسم 12 فروردین برگزار می شد می توان به 12 فروردین سال 64 اشاره کرد که حجت الاسلام علی اکبر محتشمی پور در سخنان خود به تندی به نهضت آزادی ایران تاخت که چرا مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت و دبیر کل خود را به عنوان کاندیدای ریاست جمهور‌ی معرفی کرده است و عین تعبیر او این بود:«حالا کار به جایی رسیده که اینها می خواهند رییس جمهور شوند» و طرفه این که این را در روز جمهوریت نظام می گفت و درباره کسی که قدرت را از حکومت سلطنتی به جمهوری اسلامی انتقال داده بود. در آن زمان البته هنوز شورای نگهبان اکسیر نظارت استصوابی را کشف نکرده بود و آیت‌الله جنتی هم میدان دارنبود اما آیت‌الله خزعلی از طریقی دیگر و از کانال وزارت کشور و به شرحی که در خاطرات حجت الاسلام ناطق نوری آمده مانع نامزدی او شد و همان آقای محتشمی هم البته بعد تر وزیر کشور شد. درباره رفراندوم جمهوری اسلامی 20 نکته را می توان در 41 مین سالروز یادآور شد: 1. صرف برگزاری رفراندوم و رجوع به آرای مردم برای تعیین حکومت امری بی سابقه بود. کافی است به یادآوریم که مخالفت مراجع و علما با رفراندوم انحلال مجلس در دوره دکتر مصدق، به خاطر مخالفت با خود رفراندوم هم بود. 10 سال بعد وقتی محمد رضا شاه قصد داشت برای اصلاحات ارضی یا آنچه انقلاب سفید می خواند، رفراندوم برگزار کند آیت‌الله گلپایگانی از مراجع قم در تلگرافی به او خاطر نشان کرد: «مراجعه به آرای عمومی به طور آزاد و تحت نظر مردم و دور از اعمال نفوذ و دخالت بعضی مصادر امور و بدون سانسور مطبوعات و محدودیت های دیگر اگر انجام شود مسلما نتیجه آن مثبت نخواهد بود و موجب توهین به مقام سلطنت است و اگر با اعمال نفوذ و دخالت باشد فایده ای جز نارضایتی ندارد.» در بخش دیگری هم آورده بودند: «مراجعه به آرای عمومی ظاهرا جز در یک مورد آن هم در آن شکل کذایی (طعنه به دکتر مصدق) در مملکت ما سابقه ندارد و خلاف دین و مملکت و مقام سلطنت است.» -[فصلنامه یادآور، شماره 4و 5، صفحه 135] امام خمینی اما برای امری بس خطیرتر رفراندوم برگزار کرد و نه تنها هیچ یک از مراجع مخالفت نکردند که هم خود رأی دادند و هم بعضا دیگران را تشویق و مقلدین را مکلف کردند. البته می دانیم که ماهیتا متفاوت بود و این برآمده از انقلابی بزرگ بود اما از حیث فرم و مراجعه به آرای عمومی و پذیرش قاعده اکثریت - اقلیت شباهت داشت. 2. نگاهی به مطبوعات آن دوران نشان می دهد همه از کلمه «رفراندوم» استفاده می کنند. واژه روان و همه کس فهم «همه پرسی» را «داریوش آشوری» ابداع کرده بود اما هنوز کاملا رایج نشده بود. 3. پیشنهاد مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت «جمهوری دموکراتیک اسلامی» بود که رسما هم اعلام کرد وبا حروف درشت تیتر صفحه اول روزنامه کیهان شد. برخی هم به دنبال حکومت اسلامی بودند. امام خمینی اما گفتند «جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد» و بدین ترتیب انواعی چون «جمهوری دموکراتیک اسلامی»، «جمهوری»، «حکومت اسلامی» و مانند آن را رد کردند. محمد توسلی دبیر کل کنونی نهضت آزادی البته در مصاحبه ای گفته است «جمهوری دموکراتیک اسلامی مصوبه شورای انقلاب بود نه نظر شخص مهندس بازرگان.» با این حال می توان گفت تصور مهندس بازرگان که اضافه کردن واژه «دموکراتیک» تضمین کننده دموکراتیک بودن حکومت خواهد بود خام‌دستانه بود چون همان زمان حکومت های غیر دموکراتیک اروپای شرقی همه در نام، جمهوری دموکراتیک بودند و همین حالا عنوان حکومت کره شمالی که کمترین نسبتی با دموکراسی ندارد و از پدربزرگ به پدر و از پدر به پسر منتقل شده جمهور‌ی دموکراتیک خلق کره است! 4. تعداد کل ایرانیان واجد شرایط رأی دادن در 10 و 11 فروردین آن سال، 22 میلیون و 800 هزار نفر بود و 20 میلیون و 288 هزار و 21 نفر در همه پرسی شرکت کردند. از این تعداد 20 میلیون و 147 هزار و 55 نفر رأی «آری» به صندوق انداختند و تنها 140 هزار و 966 نفر رأی «نه».

5. نویسنده این سطور در آن زمان واجد شرایط رأی دادن نبود اما در مدرسه مفید شاهد رأی «آری» نورالدین کیانوری دبیر کل حزب توده به جمهوری اسلامی بودم. 6. امیر عباس هویدا نخست وزیر سال های 43 تا 56، عبدالله ریاضی رییس مجلس شورای ملی تقریبا در همین مدت و عباس علی خلعت بری وزیر امور خارجه در بخشی از این دوران و غلامرضا نیک پی شهردار تهران در دهه 50 در زمره مقامات ارشد رژیم سابق بودند که به جمهوری اسلامی رأی دادند. فروردین هنوز تمام نشده بود که هر چهار نفر با حکم شیخ صادق خلخالی اعدام شدند. درباره هویدا این هم گفته می شود که رأی را مخفیانه انداخت و حدس این بود که در آن فضا آری انداخته است. آیندگان نوشت: «رأی را با دقت تا کرد و در پاسخ به این پرسش که آری بود یا نه، گفت: رأی باید مخفی باشد.» نیک پی شهردار پیشین تهران اما رأی آری خود را اعلام کرد و گفت: «ان شاء الله مبارک است.» 7. مهندس بازرگان به رغم اصرار بر جمهوری دموکراتیک اسلامی پس از اعلام نظر صریح امام دیگر پی گیری نکرد و به جمهوری اسلامی رأی داد. هم چنان که قرار بود مجلس مؤسسان تشکیل شود اما با نظر شورای انقلاب به جای آن و با جمع محدودتر مجلس خبرگان قانون اساسی شکل گرفت و انتخابات آن را هم دولت موقت برگزار کرد. از این نظر می توان گفت که بازرگان در سال 58 بر خاتمی و روحانی فضل تقدم دارد که به رغم موافق نبودن با کیفیت برگزاری انتخابات مجلس هفتم و یازدهم در سال های 82 و 98 به آن تن دادند. 8. تکثر مراجع شیعه را می توان با پیام های آنان درباره رفراندوم دریافت. آیت الله مرعشی نجفی تکیف نکرد بلکه گفت:«مؤمنین آزادند اما امیدوارم آرا به جمهوری اسلامی باشد». آیت الله منتظری هر چند هنوز به عنوان مرجع رسمی شناخته نمی شد اما پیام او به سبب جایگاه فقهی در کنار مراجع قرائت شد و تنها رأی خود را اعلام کرد و افزود: «ایمان دارم برادران و خواهران متعهد همچون رهبر انقلاب امام خمینی رأی خواهند داد.» آیت الله سید کاظم شریعتمداری به جای پیام مکتوب از طریق رادیو وتلویزیون صحبت کرد و گفت: «از راه خیر خواهی و بدون جبار و اکراه می گویم خوب است به جمهوری اسلامی رأی بدهید.» او البته آشنایی بیشتر با محتوا را به تدوین قانون اساسی موکول کرد و پس از اضافه شدن اصل ولایت فقیه در همه پرسی آذرماه قانون اساسی شرکت نکرد. تحریم نکرد اما رفتار متفاوتی به نسبت رفراندوم جمهوری اسلامی داشت. 9. هر چند اول بارآیت الله منتظری موضوع ولایت فقیه را در مجلس خبرگان قانون اساسی پیش کشید و در سخنان امام در قبل از آن و در ایران و نه نجف اشاره ای نیست اما این نکته جالب است که در پیام آیت الله گلپایگانی به اصطلاح «ولایت فقها» اشاره شده و آورده است: «محتوا و مفهوم این نظام که بر نظام مستمر و جاودانه امامت، اتکا و اعتماد دارد ولایت فقهای عادل و مجتهدین عامل است.» 10. هر چند مقامات کشورهای دیگر روز 22 بهمن را به عنوان روز ملی تبریک می گویند اما 22 بهمن جنبه سلبی دارد و رژیم سابق را برانداخته و 12 فروردین است که تأسیسی و ایجابی است. ایران به خاطر قدمت طولانی و پیشینه چند هزار ساله بر خلاف بسیاری از کشورها «روز استقلال» ندارد و از این رو روزملی آن به درستی مشخص نیست. هر چند عملا 22 بهمن که همراه با مراسم و آیین های ویژه است بر 12 فروردین ترجیح داده شده است. 11. متن برگه همه پرسی جالب است: «بسمه تعالی، دولت موقت انقلاب اسلامی / وزارت کشور / تعرفه انتخابات رفراندوم / تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی / که قانون اساسی آن از تصویب ملت خواهد گذشت.»

آن قدر انتخابات و رفراندوم آزاد در ایران برگزار نشده بود که حتی وزارت کشور که حقوق دان برجسته ای چون دکتر احمد صدر حاج سید جوادی در رأس آن قرار داشت دقت نکرد «انتخابات رفراندوم» بی معنی است و یا انتخابات است و یا همه پرسی با دو گزینه آری یا نه. با این حال تعبیر «تغییر رژیم سابق به جمهوری اسلامی» نشان می داد اگر همه هم رأی منفی می دادند «رژیم سابق» برنمی گشت چون با انقلاب رفته بود و بحث تنها بر سر نوع جایگزین بود. جالب این که مرحوم صدر حاج سید جوادی در سال 92 و روز 11 فروردین درگذشت درست در سالروز رفراندومی که برگزار کرد مثل حسن حبیبی که در 12 بهمن 91 در سالروز بازگشت خود به ایران درگذشت. 12. یکی از اعضای شورای انقلاب به امام گفت ممکن است کسی با جمهوری اسلامی موافق نباشد و «نه» به منزله موافقت با رژیم سابق تلقی شود در حالی که خواستار سلطنت نیست اما جمهوری از نوع دیگر را مد نظر دارد. چه باید کرد؟ گفتند: در همان ورقه «نه» هر فرم حکومتی را که می خواهند بنویسند. 13. عباس امیر انتظام سخنگوی دولت موقت پیشنهاد دکتر مفتح درباره چهار گزینه ای بودن را غیر قابل اجرا دانست و گفت: «هیچ جا چهار جوابی نیست (کلمه گزینه هنوز باب نشده بود). آری یا نه است.» 14. برخی از روشنفکران خواستار تعویق رفراندوم تا تدوین قانون اساسی شدند. چون معتقد بودند جمهوری اسلامی یک ظرف و فرم است و مظروف و محتوا را قانون اساسی مشخص می کند و از این رو پیشنهاد دادند اصل نظام و قانون اساسی جدید باهم به رأی گذاشته شود. این پیشنهاد البته پذیرفته نشد با این استدلال که هر چه زودتر نظام سیاسی جدید باید مستقرشود و مشخص نیست تدوین قانون اساسی جدید تا کی طول می کشد. ضمن آن که مجلس مؤسسان باید ذیل نظام سیاسی جدید فعالیت کند. 15. نرخ رشد جمعیت در دهه 60 به گونه‌ای بود که اکثریت جمعیت امروز ایران خاطره ای از آن روز ندارد و شخص اکنون باید بالای 57 سال داشته باشد تا رأی داده باشد و بالای 50 سال تا به یاد آورد. 16. رأی 98 درصدی مردم به جمهوری اسلامی اصطلاح «دو درصدی‌ها» را درباره مخالفان جمهوری اسلامی رایج کرد. درست یک ماه بعد که آیت الله مرتضی مطهری ترور شد هاشمی رفسنجانی ترور را کار جماعت دو درصدی دانست و منظور او کمونیست ها و فداییان نبود. دو روز بعد آیت الله شریعتمداری در گفت و گو با خبرنگار خارجی این تحلیل را رد کرد و گفت: به نظرم کار افراطیون مذهبی است. اطلاعیه گروه فرقان و بازداشت اعضای آنان و رهبرشان که یک طلبه اخراجی بود نشان داد ربطی به چپی‌ها نداشته است. 17. در پی تأسیس جمهوری اسلامی نیاز به سرودی تازه بود. اولین سرود بر اساس شعر ابوالقاسم حالت و با موسیقی محمد بیگلری‌پور ساخته شد: شد جمهوری اسلامی به پا / که هم دین دهد هم دنیا به ما / از انقلاب ایران، دگر / کاخ ستم گشته زیر و زبر / تصویر آینده ما / نقش مراد ماست / نیروی پاینده ما / ایمان و اتحاد ماست... آیین جمهوری ما / پشت و پناه ماست / سود سلحشوری ما / آزادی و رفاه ماست.» این سرود اما باب میل انقلابیون نبود و با اکراه پذیرفتند. یکی به خاطر شاعر آن که چهره ای ملی بود تا انقلابی. دیگری پرهیز از آوردن تعبیر انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی و سوم نوع موسیقی که می گفتند به سرود شاهنشاهی شبیه است. اما به این دلایل سرود دیگر جایگزین نشد. علت تغییر این بود که بیش از یک دقیقه بود و در جایی فرود داشت و شنونده می پنداشت تمام شده حال آن که ادامه می یافت. با این حال بیت اول به عنوان خواست اصلی از برپایی انقلاب و جمهوری اسلامی در خاطره ها ماند: شد جمهوری اسلامی به پا / که هم دین دهد هم دنیا به ما 18. سرود بعدی سروده ساعد باقری است با آهنگ حسن ریاحی: سر زد از افق / مهر خاوران / فروغ دیده حق باوران / بهمن فر ایمان ماست.... با این حال برخی چون علیرضا قزوه معتقدند این سرود حماسی نیست و سرود جمهوری اسلامی باید حماسی باشد. ساعد باقری اما در واکنش گفت: آقایان با نام من به عنوان سراینده مشکل دارند. با این که ساعد باقری از شاعران مذهبی و انقلابی است اما بعد از سال 88 در تلویزیون و مجامع رسمی کمتر دیده شده است. 19. با تأسیس جمهوری اسلامی بر سر آرم هم بحث درگرفت. برخی حذف تاج را کافی می دانستند اما این نظر پذیرفته نشد و آرم شیر و خورشید جای خود را به آرم اختصاصی جمهوری اسلامی ایران داد که در آن «الله» به گونه ای نوشته شده که «لا اله الا الله» هم در آن مستتر است. 20. با این که ایران اولین کشوری نیست که نظام آن جمهوری اسلامی شد اما ساختار جمهوری اسلامی ایران با پاکستان که قبل تر جمهوری اسلامی بود و افغانستان که بعدتر جمهوری اسلامی شد متفاوت است و این به خاطر نقش رهبری در رأس آن است.

هر چند که در قانون اساسی از رییس جمهوری به عنوان «عالی ترین مقام رسمی کشور پس از مقام رهبری» یاد شده تا پروتکل های همتایان خارجی رعایت شود و سفیران استوارنامه ها را تسلیم رییس جمهوری می کنند و در اجلاس سران سازمان ملل هم رییس جمهوری به عنوان رییس «جمهوری» شرکت می کند.