انحلال پلیس جنوب با استمرار مبارزات ضد استعماری مردم جنوب

در دومین سال جنگ جهانی اول، کشورهای درگیر جنگ هر یک به شکلی مناطقی از خاک ایران را عرصه جولان خود قرار داده بودند، روس در شمال، عثمانی در غرب، انگلیس در جنوب و جنوب شرقی و آلمان به طور پراکنده در مرکز ایران و نواحی دیگر بودند این در حالی بود که دولت وقت ایران در آبان 1293 خورشیدی بی طرفی خود را در جنگ اعلام کرده بود. یک هفته پس از این اعلام، نیروی دریایی انگلیس آبادان را به اشغال خود در آورد و حتی در بوشهر نیروی جنگی مستقر کرد. بهانه انگلیس برای تمرکز نیرو در خلیج فارس سد کردن راه نفوذ نیروهای عثمانی و آلمانی به این منطقه بود اما در واقع در سال های جنگ جهانی اول نفت ماده بسیار حیاتی برای تامین سوخت مورد نیاز کشتی های انگلیسی بود در نتیجه این اهمیت، انگلیس قراردادهای متعددی در این خصوص با ایران منعقد کرد اما شورش های متعددی در نقاط مختلف کشور به ویژه در منطقه تحت اشغال انگلیس بروز کرد، قیام دلیران تنگستان و دشتستان در 1915 میلادی یک نمونه آن است. پس از این حوادث در 1916 میلادی نمایندگان دولت های انگلیس و روسیه توافق کردند که نیروهای خود را در شمال و جنوب ایران تقویت کنند. خطر آلمان یا عثمانی و همچنین بازگرداندن امنیت به جنوب ایران، بهانه هایی بود که در لندن برای توجیه تقویت نظامی این کشور در جنوب ایران ذکر می شد. قرار بر این شد که روس نیروی قزاق را تا 11 هزار تن در شمال کشور افزایش دهند و انگلیس نیز یک سازمان نظامی به نام پلیس‌جنوب تحت فرماندهی افسران انگلیسی و با مشارکت نظامیان هندی و کمی ایرانی در جنوب کشور ایران تشکیل دهند، بدین ترتیب ژنرال سایکس انگلیسی که در 27 بهمن 1294 با هدف تأسیس پلیس جنوب وارد بندر عباس شده بود در 26 اسفند همان سال پلیس جنوب ایران را تشکیل داد. سایکس بسیار با ایران آشنا بود و سال ها در آن زیسته بود، بنابراین وی هسته ارتش خود را از فرماندهان انگلیسی و 500 تفنگدار هندی یا انگلیسی شکل داد و با سرباز گیری و استخدام نیرو های ژاندارمری، سربازان ایرانی را هم بر آن سپاه افزود و شمار نیروهای آن را به چندین هزار تن رساند.

سایکس بعد از اعلام تشکیل پلیس جنوب در استخدام افراد برای این نهاد نظامی ماهرانه عمل کرد. یکی از این بهره گیری های ماهرانه استخدام و به کارگیری افراد قبایل محلی در حکم نیروی نامنظم بود. این استخدام به 2 صورت انجام می پذیرفت یا از طریق توافق با بعضی از رهبران عمده قبایل چون بختیاری ها، قشقایی ها، ایلات خمسه و شیخ خزعل رهبر اعراب خوزستان که در این صورت آنها نیروهای خود را از طرف انگلیس به کار می گرفتند یا از طریق افراد و گروه های کوچک که در این حالت آنها می بایست زیر نظر افسران و درجه داران انگلیسی که هسته نیروی پیشاهنگ را به وجود آورده بودند، ایفای وظیفه می کردند. همچنین باید گفت که نحوه اداره پلیس جنوب به وسیله ژنرال سایکس، الگو گرفته از تشکیلات نظامی انگلیس بود.

انگلیس برای رسیدن به اهداف شوم استعماری و غارت ایران، اندیشه تشکیل پلیس جنوب را از مدت ها قبل در ذهن خود داشت، آنها در راستای رسیدن به چنین هدفی در 22 مهر 1289 یادداشت شدیداللحنی برای دولت ایران ارسال کردند و در آن سه ماه فرصت داد تا دولت ایران به اعاده نظم و امنیت در راه های بوشهر به شیراز و اصفهان بپردازد و تهدید کرد، چنانچه دولت ایران از عهده این کار بر نیاید، انگلیس خود اقدام به تشکیل نیروی نظامی زیر نظر افسران خود می کند و مخارج آن را از افزایش 10 درصدی تعرفه گمرک واردات بنادر جنوب و مالیات استان فارس تأمین خواهد کرد. در پاسخ به این یادداشت کابینه محمد ولی خان تنکابنی (سپهدار) لایحه تشکیل نیروی ژاندارمری را به مجلس شورای ملی ارایه کرد که به تصویب رسید، تشکیل ژاندارمری دولتی ایران زیر نظر افسران سوئدی با آنکه توانست امنیت و آرامش را در جنوب ایران حکمفرما سازد اما مخالف خواسته انگلیس بود، بدین ترتیب این کشور، برنامه تشکیل نیروی جداگانه ای با فرماندهان انگلیسی را همچنان تا مرحله تأسیس پلیس جنوب دنبال کرد. پس از تشکیل پلیس جنوب، نیروهای روسی پس از وقوع انقلاب اکتبر 1916 از ایران خارج شدند و این نیز مساله ای بود که انگلیس را در تعقیب اهداف و نقشه های خود در ایران مصمم تر ساخت.

یرواند آبراهامیان مورخ و تاریخ نگار، درباره اهمیت «پلیس جنوب» در تاریخ جنگ جهانی اول می‌گوید: «این نیرو از نظر اندازه، چندان بزرگ نبود اما از آنجایی که ایران ارتشی در اختیار نداشت، به نسبت، نیروی بسیار مهمی بود. این نیرو جاده‌های جنوب کشور را به ویژه از اصفهان و شیراز به سمت خلیج فارس، کنترل می‌کرد و در واقع توسط تشکیلات حکومت بریتانیا در هند اداره می‌شد و افسران بریتانیایی تشکیلات این کشور در هند، تفنگداران جنوب ایران را اداره می‌کردند. سربازان و درجات پایین این نیرو، ایرانیان بودند اما افسران غالبا از هند می‌آمدند.

اهداف تشکیل پلیس جنوب توسط انگلیس

نیروی تفنگداران جنوب ایران معروف به پلیس جنوب به بهانه حفظ امنیت در مناطق جنوبی کشور اما در واقع برای حفظ منافع انگلیس در طول جنگ جهانی اول و پس از آن به وجود آمد. در واقع آنها به سه دلیل ظاهری عمده در سال های جنگ جهانی اول اقدام به تشکیل پلیس جنوب کرد: مبارزه با نفوذ خارجی های غیر انگلیسی به ویژه آلمانی‌ها و عثمانی‌ها در بخش جنوب ایران، برقراری امنیت راه های جنوبی ایران برای تردد کاروان های تجاری و تدارکاتی و نظامی انگلیسی‌ها و تأمین امنیت منابع نفتی ایران که تحت سلطه انگلیس بود.

مهم‌ترین اقدامات پلیس جنوب

پلیس جنوب با هدایت سرپرسی سایکس در ابتدا به منظور جلوگیری از تحریک احساسات وطن‌پرستانه، تمامی درگیری‌های مسلحانه خود با ایلات، قبایل و روستاهای بی‌دفاع را با عنوان مبارزه با راهزنی و غارتگری توجیه می‌کرد. از مهم‌ترین اقدامات پلیس جنوب می‌توان به بمباران مناطق مسکونی و روستاهای بی‌دفاع، حمله به روستاها و ایلات منطقه کرمان که به بهانه حمایت آنها از آلمان‌ها صورت گرفت، اشاره کرد! همچنین پلیس جنوب برای پیشبرد اهداف خود و برای کاستن از هزینه‌های نظامی و سیاسی خود در جنوب در مبارزه با ایلات از سیاست تفرقه‌اندازی میان قبایل و ایلات نیز بهره می‌برد. کارگزاران انگلیس در جنوب ایران همچنین با دخالت در عزل و نصب حکمرانان و کدخدایان روستاها می‌کوشیدند، ضمن ایجاد تفرقه از اتحاد نیروهای مبارز تحت لوای واحد جلوگیری کنند و از تحریک احساسات ضد انگلیسی در منطقه بکاهند از دیگر اقدامات پلیس جنوب برای کاستن از احساسات ضد انگلیسی، انتشار روزنامه فارس بود که به عنوان سخنگوی پلیس جنوب در راستای مشروعیت بخشیدن به اقدامات آنها انجام می‌شد.

علاوه بر دنبال کردن این سیاست ها، انگلیسی‌ها با محوریت کمک به تحرکات نظامی پلیس جنوب به اقداماتی عمرانی همچون احداث جاده ماشین‌رو، احداث خط آهن، بهسازی جاده بوشهر به شیراز و نیز مرمت خطوط تلگراف دست زدند؛ اقداماتی که اگرچه فواید آن ممکن است به بهره‌برداری مردم منطقه نیز انجامیده باشد اما با وجود تبلیغات فراوان، انگلیسی‌ها از طرف مردم جنوب و خوانین منطقه، هرگز مورد تحسین واقع نشد. مبارزات مردم جنوب بیانگر این واقعیت است که آنها این گونه اقدامات را در راستای دلسوزی برای مردم ایران ارزیابی نمی‌کردند.

عکس سرتیپ پرسی سایکس، پایه گذار و فرمانده قشون تفنگداران جنوب در میان افسران انگلیسی در بندرعباس

انحلال پلیس جنوب با همکاری مردم

پلیس جنوب به دلیل عملکردش در مناطق جنوب با مخالفت شدید مردم مواجه شد زیرا مردم این مناطق صدمات فراوانی از حضور نیروهای پلیس جنوب متحمل شدند. برای نمونه عوامل انگلیس به سرپرستی سر پرسی سایکس در فارس و نیمه جنوبی ایران به خریدن گندم، جو و دیگر اجناس به چند برابر قیمت معمول و ذخیره کردن یا سوزاندن آنها برای ایجاد قحطی در شهر اقدام می کردند. در این شرایط، مردم حتی مجبور به خوردن آرد ذرت و خاک اره می شدند و پولی که مردم می گرفتند، کاغذی بود و با تورم سریع بی ارزش می شد. آنها بارها خودروهای عبوری مردم را برای رفع نیازهای خود به اتهامات واهی توقیف می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند، همچنین بسیاری از املاک، زمین ها و باغ‌های مردم را در سال‌های حضور خود در شهرهای جنوبی ایران به نفع پایگاه‌های خود مصادره کردند. مأموران نظمیه و ژاندارمری را نیز با وعده پول و رفاه تحت نفوذ و سلطه خود درآورده و حاکمیت دولت مرکزی را بر نواحی جنوبی تا سرحد امکان کمرنگ و ضعیف کرده بودند. از طرف دیگر از مردم مالیات می‌گرفتند، مردم را بازداشت و زندانی، خانه و زندگی آن‌هایی را که مقاومت می‌کردند، تخریب می‌کردند. بدین ترتیب اقدامات آنان خشم علما و مراجع وقت ایران را به همراه آورد و آنان را به موضع‌گیری‌های شدید واداشت. آیت‌الله سیدمحمد کاظم یزدی، آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی و بسیاری از علمای نجف تعارض انگلیسی‌ها به حقوق، نوامیس و اموال مردم ایران را محکوم کردند و به تشویق و تأیید مبارزان پرداختند. آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی در فتوایی علیه تهاجم انگلیس به جنوب ایران در جریان جنگ جهانی اول چنین نوشت: حفظ اسلام و حراست ثغور مسلمین از تهاجم کفره و دفع متهاجمین از ممالک اسلامیه «اول وظیفه اسلامیت و فریضه قاطبه اسلامیان» است. به همین جهت عموما خاصه ایالات و عشایر با حمیت که حصون منیعه و قلاع محکمه بلاد اسلامیه هستند در حراست حدود و ثغوری را که به عهده دارند، ید واحده و کلمه متحده، دقیقه از بذل جان و مال و با کمال جد و اهتمام در قیام به این وظیفه لازمه مضایقه و خودداری ننمایند که بر عموم اهل اسلام فرض و واجب و از اهم تکالیف الهیه جل شانه و توانی و تخاذل در این مقام منافی مقام اسلامیت و موجب ننگ و عار و دخول نار و سخط خداوند منتقم قهار عظم سلطانه است.

آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی و آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی از علمای نجف

بدین ترتیب پلیس جنوب عمر طولانی نداشت و در 1300 خورشیدی چند ماه پس از کودتای رضاخان فروپاشیده و با خروج ژنرال آیرونساید و نیروهای انگلیسی تحت فرمانش از ایران، پرسنل نظامی هندی و انگلیسی متشکل در پلیس جنوب نیز از کشور خارج شدند و این تشکیلات در ایران منحل شد. بنابراین باید مهم ترین دلایل بر چیده شدن پلیس جنوب را ناتوانی دولت ایران از پرداخت سهم خود در تأمین هزینه این نیرو، استمرار مبارزات ضد انگلیسی مردم ایران در شهرهای جنوب، اصرار آمریکا، روسیه و فرانسه به لزوم خروج نیروهای انگلیسی از ایران، اعتراض نمایندگان مجلس انگلیس به هزینه‌های گزاف نظامی و مشکلات مالی آن برای این دولت پس از پایان جنگ اول جهانی ذکر کرد.

*س_برچسب‌ها_س*

• بوشهر
• جنگ جهانی اول
• شیراز
• خلیج فارس
• بندرعباس
• بریتانیا