به هر چمن که رسیدی، گیاه کوهی نچین و برو

بهار فصل شکوفایی و زایش است، در این زمان انواع گل ها سر از خاک بر آورده و دنیایی رنگارنگ و رویایی پدید می آورند که با نگاه کردن به آنها روح جلا می یابد، اما در همین میان هستند افرادی که بدون توجه به اینکه این گیاهان ثروتی ملی است اقدام به چیدن آنها از طبیعت می کنند و در قالب گیاهان دارویی می فروشند.

کارشناسان می گویند که در ایران هشت هزار گونه گیاهی وجود دارد که حداقل دو برابر گونه های گیاهی موجود در قاره اروپا است اما این فراوانی باعث نمی شود که لجام گسیخته به جان آن بیافتیم و به محض سر برآوردن از خاک آن را قلع و قمع کنیم و مجال زندگی کردن حتی کوتاه به آن ندهیم.

چند سالی است که تب مصرف گیاهان دارویی در کشور به راه افتاده است و روزی نیست که از کانال های مختلف مجازی اندر وصف خواص گیاهان صحرایی گفته نشود؛ اما آیا تمام آنها صحیح است یا فقط برای بازار گرمی است؟

متاسفانه در این میان عده ای هم بدون هیچ گونه تفکر و تاملی به سمت استفاده از این گیاهان یورش می برند که این خود بازار تقاضا را افزایش می دهد که در این شرایط باید میزان عرضه تامین شود که این مساله خود موجب نابودی گیاهان صحرایی می شود. این در حالیست که حجم زیادی از این گیاهان اصلا خاصیت دارویی ندارند بلکه مضر نیز هستند.

شاید عده زیادی از مردم در آغاز فصل بهار صحنه هایی را در برخی اتوبان های کشور مثلا تهران - قزوین دیده باشند که حجم زیادی از جمعیت با فاصله بسیار کم از همدیگر اقدام به کندن گیاهانی می کنند که هنوز شاید یک روز هم از عمرشان نگذشته باشد، اگر این روال این گونه ادامه یابد بطور قطع در آینده ای نه چندان دور دیگر اثری از گیاهانی مانند کنگر، ریواس، پونه، کرفس کوهی و برخی گل‌های خودرو مانند لاله وحشی نخواهد بود.

حتی امروزه که کشور درگیر ویروس کرونا است باز هم عده ای سودجو وارد میدان شده و اقدام به تبلغ برای برخی از گیاهان می کنند که می تواند مانع بیماری کرونا شود که قطعا جای تامل دارد.

عباس محمدی عضو انجمن کوهنوردان ایران در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: در گذشته سبزی های صحرایی یا کوهی توسط عده معدودی از افراد محلی جمع آوری می شد اما امروزه به شکل یک تجارت درآمده است، از طرفی هم با افزایش جمعیت افرادی که برای تفریح و گردش به کوه می روند نیز افزایش یافته است که این خود دلیلی بر نابودی گیاهان کوهی است چون بیشتر آنها اقدام به چیدن این گیاهان می کنند.

وی افزود: همچنین یک سری القائات غلط در جامعه باب شده که مثلا فلان سبزی و فلان گیاه خاصیت دارویی دارد که بعضا در بیشتر موارد اغراق آمیز است و در برخی موارد هم کاملا خلاف آن چیزی است که می گویند مثلا گیاهانی هستند که می توانند بیماری زا باشند که تحت عنوان گیاهان دارویی به شکل انبوه برداشت و عرضه می شوند.

این فعال محیط زیست ادامه داد: در این میان مساله مهمی که به چشم می خورد بی انضباطی در مدیریت منابع و مراتع ملی است، مثلا در تهران نیروهای محیط‌بانی و جنگل‌بانی زیاد است اما تمام کوه‌های شمال تهران از سمت شمال و جنوب آماج یورش افرادی است که به صورت تجاری گیاهان را برداشت می کنند، یا دماوند به عنوان میراث طبیعی و فرهنگی ثبت ملی شده اما افرادی هستند که اقدام به چیدن سبزی های روییده شده در این کوه ملی می کنند و حجم به حدی زیاد است که با چهارپا آنها را از کوه پایین می آورند یا در برخی جاها مانند لواسان و رودبار قصران کیسه های سبزی ها را با خودرو حمل می کنند.

وی گفت: پیشنهاد من این است که حداقل در برخی جاها که نزدیک شهرها است مثلا توچال در نزدیک تهران قرق اعلام شود و از سوی سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری رسما اعلام شود که چیدن سبزی های صحرایی و کوهی ممنوع است و آن را ابلاغ کنند، مثلا در تهران در دربند، درکه و ولنجک اطلاعیه آن را نصب کنند و تا حد زیادی کمک می کند چون توجه عموم به آن جلب خواهد شد.

محمدی نسبت به زنگ خطر نابودی گیاهان کوهی خبر داد و افزود: شاید به ظاهر فقط یک یا دو کیسه سبزی جمع می شود آن هم در آخر هفته ها، اما در واقع هزاران کیسه سبزی چیده و از طبیعت خارج می شود چون عده ای هستند که وسط هفته اقدام به این کار می کنند و به صورت تجاری گونی های بزرگ را پر کرده و با چهارپا به پایین کوه می آورند؛ برخی جاها مانند لواسان، رودبار قصران کیسه ها را با نیسان حمل و نقل می کنند اما وقتی که اعلام شود مثلا کوهنوردی که در محل حضور دارد می تواند حداقل تذکر بدهد.

وی درباره فرصت گلدهی به گیاه گفت: بیشتر گیاهانی که تحت عنوان سبزی چیده می شوند در اوایل رشد که سبزتر، شاداب تر و لطیف تر هستند چیده می شوند زیرا وقتی گیاه به مرحله گلدهی می رسد دیگر زمخت و چوبی می شود و متقاضی ندارد. از سوی دیگر اساسا نمی شود این روش را کنترل کرد، مثلا اگر قرار بود در ارتفاعات تهران این گیاهان بعد از گلدهی چیده شوند قابل کنترل نخواهد بود زیرا قطعا هستند افرادی که این روش احترام نخواهند گذاشت، مساله دیگر این است که در کنار شهرهای بزرگ مانند تهران، تبریز و یا مشهد مردم نیاز مادی ندارند و این کار حالت تفنن پیدا کرده است که متاسفانه دارد ابعاد گسترده تری پیدا می کند.

عضو انجمن کوهنوردان ایران درباره اینکه آیا آمار دقیقی از میزان برداشت سبزی های کوهی در کشور وجود دارد، افزود: آمار دقیقی از میزان برداشت ها وجود ندارد اما مشاهدات عینی نشان می دهد که خیلی از نقاط به علت برداشت بی رویه این گیاهان، دیگر زمین لخت شده است مثلا بسیاری از نقاط منطقه ولنجک پوشش گیاهی خود را از دست داده و فقط مقدار کمی گیاهان خاردار باقی مانده است که متاسفانه در همین مکان ها گوسفند نیز می چرد.

وی اظهار داشت: شهر تهران همواره در معرض خطر سیل قرار دارد و بارها نیز اتفاق افتاده است مثلا چند سال پیش در گلابدره سیل آمد و تلفاتی هم به همراه داشت در حالی که گیاهان می توانند مانع جاری شدن سیل شوند و آنرا مهار کنند، یا اینکه آب باران به داخل زمین نفوذ می کند و موجب تغذیه سفره های زیر زمینی می شود اما اگر گیاهی وجود نداشته باشد فرصت نفوذ به خاک از آبهای باران و جاری گرفته می شود و در قالب سیل بروز می کنند در نتیجه به مرور منابع آب زیر زرمینی خود را از دست می دهیم به همین دلیل لازم است که پوشش گیاهی حفظ و احیا شود تا دچار کمبود منابع آبی نشویم.

محمدی ادامه داد: مهمترین منبع تغذیه آبهای زیر زمینی تهران کوه های شمال شهر است که در هر هفته حداقل 30 تا 40 هزار نفر وارد این کوه ها می شوند، تفرجگاه بزرگی است که حق مردم هم هست حال اگر فقط پنج درصد این جمعیت اقدام به کندن گیاهان کنند یک رقم بسیار زیادی خواهد شد که اثرات نامطلوبی به جای خواهد گذاشت. علاوه بر این مساله زیبای کوه هم باید در نظر گرفت چون زیبایی کوه به گیاهان آن وابسته است بنابراین حفظ آنها لازم است بنابراین به علت حفاظت از منابع آب، جلوگیری از فرسایش خاک، گرد و غبار و زیبایی لازم است که گیاهان حفظ شوند.

وی تاکید کرد: مثلا شهرداری تهران می تواند چیدن گیاهان کوهی را در فصل بهار ممنوع اعلام کند و بر اجرای آن نیز نظارت داشته باشد، افرادی که این کار را می کنند کاملا غیر قانونی است و ممکن است خودشان هم ندانند در واقع نمی شود که از یک منبع عمومی برای درآمد شخصی برداشت کرد بنابراین شهرداری می تواند راحت مانع کسب و کارهای غیرقانونی شود، همچنین در یک برنامه بلند مدت وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی با همکاری سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری بر کار عطاری ها نظارت کنند مثلا عطاری باید برای گیاهانی که عرضه می کند شناسنامه داشته باشد.

محمدی گفت: در این زمینه قانون وجود دارد اما به نظر می رسد که در اجرای آن تجاهلی رخ داده است، سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری در این زمینه قانون مفصلی دارد که هر نوع برداشتی باید با موافقت این سازمان باشد و در مناطق حفاظت شده باید تحت نظر سازمان محیط زیست صورت گیرد و باید حتما افراد پروانه برداشت داشته باشند اما اجرا نمی شود.

وی در پاسخ به اینکه چند سالی است که گرایش به سمت گیاهان دارویی و یا کوهی زیاد شده چه کار کنیم که منابع طبیعی حفظ شوند؛ گفت: می توان با پرورش گیاهان دارویی به منابع طبیعی کمک کرد یا در حد محدود و قابل قبولی با داشتن پروانه برداشت کرد.

همچنین حسین عبیری گلپایگانی فعال محیط زیست در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: هر ساله در وقت برداشت سبزی های کوهی و یا گیاهان دارویی خودرو (یا خودرویشی) فعالان محیط زیست به هموطنان نکاتی را گوشزد می کنند مبنی بر اینکه باید برداشت این گیاهان علمی باشد چون برداشت بی رویه یکی از اصلی ترین آفت این گیاهان است.

وی افزود: اگر به کتب علمی، مخصوصا کتب پزشکی دوره باستان مراجعه شود می بینید که قرن‌های زیادی است دانشمندان علم طبابت وقتی قرص و آمپولی وجود نداشت برای سلامتی بیماران و پیشگیری از امراض، مردم را به خوردن انواع گیاهان یا عصاره آنها تشویق می‌کردند اما با توجه به افزایش جمعیت و صنعتی شدن جوامع، رویشگاه گیاهان وحشی با 2 مشکل اساسی روبرو شد، نخست اینکه بخش زیادی از این رویشگاه‌ها برای توسعه کشاورزی مکانیزه یا دست‌کاشت توسط انسان تخریب و به مزارع تبدیل شدند و دوم برداشت بخشی‌هایی از رویشگاه‌های خودرو توسط انسان است؛ رویشگاه‌هایی که هنوز توسط ادوات مکانیکی تخریب نشده و دست نخورده باقی مانده است.

وی ادامه داد: در واقع برداشت بی‌رویه از این رویشگاه‌ها، پاکوب کردن و چرای بی‌رویه دام، گیاهان موجود در این رویشگاه‌ها را با خطر نابودی مواجه کرده است، به همین دلیل چند سالی است که فعالان محیط‌زیست و دوستداران منابع طبیعی با اعلام خطر و هشدارهای جدی در رسانه‌ها برای حفاظت و جلوگیری از تخریب این رویشگاه‌ها، آستین همت بالا زده‌اند.

عبیری اظهارداشت: متاسفانه چند سالی است که بعضی افراد آگاهانه یا ناآگاهانه و حتی گاهی با اجیرکردن کارگران غیرایرانی در فصل بهار برای کسب درآمد، با برداشت غیراصولی از گیاهان وحشی برخی از این گونه‌ها را با خطر انقراض مواجه کرده‌اند که براین اساس، برای حفاظت و جلوگیری از نابودی این رویشگاه‌ها، چند راهکار پیشنهاد می‌شود که یکی از آنها این است که وزارت جهادکشاورزی با در اختیار قراردادن تسهیلات و امکانات به کشاورزان و فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی برای تولید این نوع محصولات که امکان تهیه آنها به روش گلخانه‌ای وجود دارد، برداشت از رویشگاه‌های طبیعی را به حداقل ممکن کاهش دهد همچنین این وزارتخانه با ساختار نظارتی خود در فصل بهار و هنگام برداشت این نوع محصولات، با اعلام مناطق ممنوعه و درمعرض نابودی از تخریب این رویشگاه‌ها جلوگیری کند.

وی ادامه داد: با توجه به اینکه سازمان حفاظت محیط‌زیست متولی اصلی مناطق حفاظت شده و ممنوعه است که بخشی از زیست‌بوم گیاهی و رویشگاه‌های منحصربه‌فرد در کشور را نیز شامل می‌شود و از طرفی کنترل و رسیدگی به جرم خرید و فروش این نوع محصولات در بازارها و بازارچه‌های در حیطه مسوولیت اداره کل محیط‌زیست استان‌ها و نهادهای امنیتی و نظارتی است، ادارات محیط زیست می‌توانند برای جلوگیری از تخریب رویشگاه‌ها، با کسانی که به صورت گسترده از این رویشگاه‌ها برداشت غیرقانونی انجام می‌دهند، برخورد جدی کنند.

این فعال محیط زیست گفت: همچنین وزارت بهداشت و درمان آمزش پزشکی به عنوان یک وزرات خانه تخصصی در سلامت مردم باید برای جلوگیری از شیادان که بدون اطلاعات علمی و پزشکی گیاهان مختلف را که هیچ ارزش دارویی ندارند به عنوان گیاهان شفا بخش معرفی کنند را شناسایی و به نهادهای نظارتی معرفی کنند و همچنین با استفاده از تربیون ها و رسانه ها مردم را آگاه کنند که هر گیاه در کوه و دشت ارزش دارویی ندارد.

به گفته وی قوه قضاییه و نیروی انتطامی با تشکیل دادسرایی برای پیگیری و شناسایی شیادان و تخریب کنندگان محل رویشگاهان گیاهان کوهی و دارویی اقدام کنند. همچنین تشکل‌های دوستدار محیط‌زیست و منابع طبیعی که در حوزه ملی یا محلی فعالیت می‌کنند، به ویژه تشکل‌های محلی که در حاشیه این رویشگاه‌ها اقامت دارند، با اقدامات جدی حفاظتی و همچنین با گذاشتن زمان، بخشی از فعالیت‌های زیست محیطی خود را در بعضی از فصول سال به حفاظت از گیاهان وحشی خودرو (چه خوراکی مانند ریواس و چه گیاهان دارویی) که محل رویش آنها بیشتر در کوهپایه‌ها، مراتع و بیابان‌ها است اختصاص دهند.

وی تاکید کرد: از انجمن‌های علمی، به‌ویژه در بخش پزشکی و دارویی درخواست می‌شود با توجه به اینکه بخش زیادی از گیاهان وحشی خودرو هیچ خاصیت دارویی ندارند اما بعضی افراد سودجو و فرصت‌طلب با اطلاعات غلط علمی که به مردم عادی می‌دهند آنان را تشویق به خریدن این نوع گیاهان برای خوردن یا تهیه دمنوش می‌کنند، از طریق رسانه‌های عمومی تصویری، صوتی و نوشتاری، به‌صورت محفل‌های علمی به این موضوع ورود کنند و مردم را آگاه کنند تا مردم گول این نسخه‌پیچی‌های بدون پشتوانه علم پزشکی را نخورند.

و چه زیبا گفته سهراب سپهری؛ "نرسیده به درخت، کوچه باغی است که از خواب خدا سبزتر است و در آن عشق به اندازه پرهای صداقت آبی است می‌روی تا ته آن کوچه که از پشت بلوغ، سر به در می‌آرد، پس به سمت گل تنهایی می‌پیچی، دو قدم مانده به گل، پای فواره‌ی جاوید اساطیر زمین می مانی و ترا ترسی شفاف فرا می‌گیرد.

در واقع می توان این ترس را به شرایط خطرناک و نگران کننده گیاهان وحشی و صحرایی کشور نسبت داد که اگر دیر بجنبیم تا چند سال آینده دیگر اثری از آنها باقی نخواهد ماند.

• سازمان حفاظت محیط زیست
• گیاهان