ترافیک دیپلماتیک در پایتخت

«تهران» به کانون سفرها و رایزنی های دیپلماتیک در منطقه تبدیل شده است؛ موضوعی که ناصر کنعانی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در نشست خبری روز چهارشنبه اش به آن اشاره کرد و گفت: «پس از چند هفته ترافیک دیپلماتیک در تهران، ایران بار دیگر میزبان نشستی سازنده و روزی درخشان برای دیپلماسی کشور بود.» به گفته کنعانی، تهران به پایتخت دیپلماسی، اتحاد برای صلح و ائتلاف علیه یکجانبه گرایی و نظامی گری تبدیل شده است. کنعانی با بیان اینکه ایران در مسائل منطقه یک وزنه تعادل است، تاکید کرد: «دوران جهان دو قطبی و تک قطبی سپری شده است.»

اما چرا این روزها از تهران به عنوان پایتخت یا کانون دیپلماسی نام برده می‌شود و اصلا به چه دلیلی در یکی دو ماه گذشته شاهد افزایش سفرهای مقامات کشورها از رئیس جمهور و نخست وزیر گرفته تا وزیر خارجه به ایران هستیم؟ یک دلیل اصلی آن به سیاست دولت سیزدهم یعنی نزدیکی به همسایگان مربوط می‌شود و از این رو ما شاهد آن هستیم که بیشتر مقاماتی که به ایران آمده اند از کشورهای همسایه ایران بوده اند. تهران سه شنبه 29 تیر میزبان ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، روسای جمهور روسیه و ترکیه بود. هرچند این سفرها به بهانه نشست روند آستانه صورت گرفت اما رایزنی های دو و سه جانبه نیز در دستورکار مقامات کشورها قرار داشت. همزمان با حضور روسای جمهوری ترکیه و سوریه، فیصل مقداد، وزیر خارجه سوریه نیز به ایران آمد و گفته می‌شود که این سفر با هدف انتقال گزارش نشست روند آستانه بود. پیش از آن نیز محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر، چهارشنبه 15 تیر ماه به تهران آمده بود. دو روز قبل تر یعنی دوشنبه سیزدهم تیر نیز جیحون بایرام اف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان به ایران آمد.

اما یکی از مهم‌ترین سفرها به سفر یکشنبه پنجم تیر ماه مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق مربوط می‌شود. شخصی که مسوولیت میانجیگری مناسبات بین ایران با عربستان و همچنین مصر و اردن را عهده دار است. البته تهران در این دو ماه فقط میزبان مقامات منطقه ای نبود و روز شنبه چهارم تیر جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در چارچوب رایزنی های جاری میان ایران و اتحادیه اروپایی به کشورمان آمد. همچنین از آنجا که در چند ماه گذشته شاهد گسترش مناسبات تهران و مسکو در برخی حوزه ها هستیم، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه پنج‌شنبه دوم تیر راهی ایران شد و دیدارهایی با مسوولان کشورمان داشت. البته خرداد نیز شاهد رفت و آمدهای دیپلماتیک به تهران بودیم که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به سفر قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان در روز یکشنبه 29 خرداد، آلن سیمونیان، رئیس مجلس ارمنستان در روز پنج‌شنبه 26 خرداد، بلاول بوتو زرداری، وزیر امورخارجه پاکستان و بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان نیز در روز سه‌شنبه 24 خرداد به تهران اشاره کرد. تهران علاوه بر دیپلمات های منطقه ای در 20 تا 22 خرداد میزبان نیکلاس مادورو، رئیس جمهور ونزوئلا بود. همچنین امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان نیز 8خرداد به ایران آمد. پیش از این تاریخ نیز بر اساس گزارشی که خبرگزاری «ایسنا» منتشر کرده است، دولت ایران طی 10 ماهی که روی کار آمده، میزبان 3 مقام ارشد کشورهای همسایه، 16 وزیر امور خارجه و 9 مقام خارجی در تهران بوده است. مصطفی الکاظمی نخست وزیر عراق، بشار اسد رئیس جمهور سوریه و شیخ تمیم بن حمد آل ثانی امیر قطر، سه مقام ارشدی بوده اند که در این بازه زمانی به ایران سفر کردند.

همان‌طور که اشاره شد بیشترین میزبانی تهران از روسای جمهور و وزرای خارجه کشورهای منطقه از کشورهای آسیایی چون قزاقستان، ترکمنستان و پاکستان و کشورهای عربی همچون عراق، قطر و سوریه بوده است. یکی از دلایلی که باعث تقویت هماهنگی ایران با کشورهای آسیایی چون قزاقستان و ترکمنستان شده، اهمیت و جایگاه منطقه اوراسیا در سیاست خارجی ایران است. همچنانکه پیش از این نیز شاهد سفر ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری ایران به ترکمنستان و تاجیکستان و تصویب عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای بوده ایم که نشان دهنده تمرکز ایران بر این منطقه در چارچوب نگاه به شرق است. سفر امیر و وزیر خارجه قطر به ایران در دولت ابراهیم رئیسی را می‌توان در چارچوب میانجیگری دوحه میان تهران و واشنگتن و همچنین برگزاری مذاکرات احیای برجام در پایتخت قطر ارزیابی کرد.

جدای از این مساله، در سال‌های گذشته شاهد گسترش روابط ایران و قطر پس از بروز اختلافات میان دوحه و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بودیم و در عین حال به دلیل برگزاری مسابقات جام جهانی 2022 در قطر، این کشور چون می خواهد میزبانی امنی از این مسابقات داشته باشد نیاز دارد که از سمت همسایگان خود این اطمینان را حاصل کند. همچنین نباید از تغییر سیاست آمریکا در قبال منطقه خاورمیانه و شیفت آن به سمت شرق یا همان چین نیز غافل بود. دور شدن آمریکا از منطقه باعث شده که کشورهای خاورمیانه بیش از پیش به فکر آن باشند که بدون دخالت قدرت های دیگر بتوانند امور خود را پیش ببرند. تشدید رایزنی ها و هماهنگی ها و شاید حتی بلوک بندی های جدید در منطقه از جمله اثرات ناشی از این سیاست دوری آمریکا از منطقه خاورمیانه باشد. اما دیگر فاکتوری که می‌توان آن را دلیل رایزنی های بیشتر منطقه ای دانست، بحران اوکراین است؛ تشدید و عیان شدن رقابت میان قدرت های بزرگ بعد از جنگ اوکراین به نوعی خاورمیانه را به آوردگاهی برای رقابت قدرت ها تبدیل کرده است. در ادامه درخصوص اینکه چرا این روزها رفت و آمدهای دیپلماتیک به تهران افزایش پیدا کرده نظر دوکارشناس را جویا شدیم.

الزامات گذار به جهان چند قطبی

آریابرزن محمدی، استاد دانشگاه تهران در این رابطه به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «عقب نشینی آمریکا از منطقه و گذار به جهان چند قطبی، در کنار جنگ اوکراین و تحولات در سوریه باعث شده است نقش و جایگاه ایران در معادلات منطقه پررنگ تر از گذشته شود.» وی ادامه داد: «اردوغان به خوبی می داند که آمریکا همان‌طور که افغانستان را ترک کرد، به‌زودی از سوریه نیز خارج خواهد شد، بنابراین ترجیح می‌دهد در مورد سیاست‌هایش درباره سوریه، با ایران و روسیه و خود دولت سوریه مذاکره کند و روی آمریکا حساب باز نکند.» محمدی توضیح داد: «ضمنا اردوغان از آنچه او حمایت آمریکا از برخی گروه های کرد سوری می خواند به‌شدت انتقاد کرده و حضور نیروهای دولتی سوریه را به درگیری با گروه های کرد در مناطق مرزی با سوریه ترجیح می‌دهد.» به گفته این استاد دانشگاه تهران، شرکت پوتین در نشست سران روند آستانه در تهران که نخستین سفر رسمی خارجی او پس از شروع جنگ اوکراین بود، در کنار امضای تفاهم‌نامه 40‌میلیاردی در حوزه گاز و انرژی و نقش مهم تهران در مذاکرات مربوط به صادرات غله روسیه به جهان همه بیانگر این واقعیت است که رئیس جمهور روسیه به اهمیت جایگاه و نقش بی بدیل ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک جمهوری اسلامی ایران در جهان پساغرب پی برده است.

بازیگری تهران در شرایط گذار

رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه نیز در رابطه با دلایل افزایش تحرکات دیپلماتیک تهران به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «دلیل نخست آن این است که نظام بین‌الملل بعد از جنگ اوکراین در وضعیت‌گذار قرار گرفته و در وضعیت گذار، معمولا بازیگران به تکاپو می افتند تا از فرصت های پیش آمده استفاده کرده یا جلوی تهدیدها را بگیرند. بنابراین نه تنها تهران بلکه خیلی کشورهای دیگری نیز در منطقه و نظام بین‌الملل فعال شده اند؛ چرا که پویش ها و عوامل جدیدی در نظام بین‌الملل شکل گرفته و دولت ها تلاش دارند از این وضعیت به نفع خود بهره بگیرند.»

قهرمانپور با اشاره به اینکه نکته دیگر به وضعیت منطقه ای پیرامون ایران بازمی‌گردد، گفت: «اکنون نه تنها در مناسبات ایران با کشورهایی چون عربستان شاهد تحول هستیم، بلکه بین ترکیه و عربستان، عربستان و مصر، ترکیه و مصر و کشورهای مختلف دیگر نیز تعاملات دیپلماتیک در حال انجام است. بنابراین منطقه در موقعیتی قرار گرفته که از دوران هژمونی آمریکا در حال وارد شدن به دوران موازنه از راه دور است و بازیگران منطقه ای در این اندیشه هستند که از این فرصت استفاده کنند و ایران نیز در همین راستا فعال تر شده است.» این کارشناس دلیل سوم را به شعارهای دولت سیزدهم یعنی پیگیری جدی تر سیاست‌های منطقه ای مرتبط دانست و افزود: «دولت فعلی که با این شعارها روی کار آمد طبیعتا ترجیح می‌دهد که فعالیت‌های دیپلماتیک خود را افزایش دهد و از این رو در چند ماه اخیر شاهد رفت وآمد مقامات پاکستان، ازبکستان، ترکمنستان و قزاقستان و برخی مقامات کشورهای عربی به تهران بودیم.»

وی در نهایت تشریح کرد: «در نتیجه دولت ابراهیم رئیسی در یک سال اول روی کار آمدنش تلاش کرده که به سیاست دیپلماسی منطقه ای خود عمل کند.» حال با توجه به مجموعه عوامل و دلایل ذکر شده به نظر می‌رسد که ایران همچنان به بازیگری فعال خود، پس از تغییر سیاست آمریکا و تلاش واشنگتن برای موازنه گری جدید در منطقه ادامه دهد. در عین حال اکنون که سرنوشت برجام مشخص نیست، تهران نمی خواهد تمام تخم مرغ هایش را در یک سبد بچیند، بنابراین به تنوع بخشی شرکای سیاست خارجی اش روی آورده است.