نوروز 99؛ کرونا، سیلاب و مدیریت بحران

این در حالی است که کشور با همه گیری ویروس کرونا دچار مشکلی فراگیر است و حداقل از یک هفته قبل بارش شدید و وقوع سیل در نواحی سیل زده پیش بینی شده بود. در بخشهایی از پیام نوروزی رئیس سازمان مدیریت بحران کشور که در 28 اسفند 98 منتشر شده، آمده است: "سال گذشته را در حالی پشت سر گذاشتیم که سیل‌های گسترده فروردین ماه در بخش‌های عظیمی در کشور و نیز زلزله شمال غرب کشور در آبان ماه، بروز سیلاب در جنوب و جنوب شرق کشور در دی ماه و همچنین شیوع ویروس کووید 19 در بهمن ماه، همکاران ما در سراسر کشور اقدامات بسیار مؤثری در زمینه‌های پیشگیرانه و هم مقابله داشتند... تهیه و تصویب آئین نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی قانون جدید،... و تدوین برنامه راهبردی، سرمایه گذاری در بخش پیش بینی و پیشگیری از جمله برنامه‌های کلان سازمان مدیریت بحران کشور در سال گذشته بود... امید است... در روزهای آغازین سال نو و {با} خودداری از سفر و حضور در اماکن عمومی همسو با توسعه دیگر بخش‌های کشور با توجه به تهدیدات و فرصت‌ها بتوانیم ضمن قطع زنجیره انتشار ویروس کورونا سال 99 را به عنوان سند افتخار در کاهش اثرات بلایای طبیعی در کشور ثبت نمائیم". در وب سایت این سازمان البته امکان دسترسی به برنامه راهبردی این سازمان هنوز ممکن نیست. در پیام نوروزی رئیس سازمان نیز برای نوروز 99 به لزوم فاصله گیری اجتماعی -social distancing- برای قطع زنجیره کرونا - به درستی - اشاره شده است، ولی اشاره ای به احتمال وقوع سیلاب هایی مشابه فروردین های گذشته دیده نمی شود.

به هر حال همانطور که هم در پیش بینی های سازمان هواشناسی کشور و هم اطلاعات هواشناختی منتشره از سازمان های بین المللی هواشناسی در دسترس بود، سیلاب از روز دوم فروردین در بخش های مختلف کشور به راه افتاد. راه‌های جنوب استان کرمان در پی بارش های 2 و 3 فروردین و وقوع سیلاب مسدود شد، و در شامگاه 3 فروردین به صورت کنارگذر یا راه انحرافی موقتا باز شدند راه‌های فرعی رودبارجنوب به کهنوج و رودبارجنوب به قلعه‌گنج بسته شد، مقام مسئول در وزارت راه و شهر سازی گفت: "راه‌ها و پلهایی که از این سیلاب تخریب شده، "هر زمان که تامین اعتبار شوند"، بازسازی خواهند شد. برآورد اولیه از خسارات به راه‌های جنوب استان کرمان در روز 3 فروردین حدود 58 میلیارد تومان است. "

از بامداد 3 فروردین در 4 شهرستان جنوبی و شرقی استان کرمان شامل روبار جنوب، قلعه‌گنج، کهنوج و ریگان بارندگی‌های شدید و سیل‌آسا رخ داد. در این چهار شهرستان جنوبی و شرقی استان کرمان تا این لحظه، 144 روستا درگیر سیل شدند. در شهرستان ریگان در جنوبشرق بم، نیز بیش از 100 میلیمتر در فاصله 2 تا 3 فروردین باران بارید.

سیل و طغیان رودخانه‌ها و به دنبال آن آبگرفتگی در شهرستان های جنوبی استان بوشهر نیز خسارت هایی به بار آورد. در شهرستان کنگان با توجه به بارندگی که در مدت زمان کمتر از یک ساعت حدود 123 میلیمتر بارید، خسارت هایی به منازل مسکونی و تاسیسات زیربنایی و تلفات دامی وارد شد. راه کنگان - عسلویه محور پرک، دیر، مسیر دوراهک به ریز و... دچار زمین لغزش شد و بعضی نقاط نیز مسدود شد، که سریعا بازگشایی شد. بیشترین بارندگی های جنوب استان در دیر و کنگان بود، در شهرستان جم نیز بارندگی زیادی رخ داد. سرعت باد در کنگان 104 کیلومتر در ساعت بوده است، به دلیل آبگرفتگی بخشی از تجهیزات در منطقه ویژه پارس جنوبی دچار خسارت شد. در استان بوشهر 11 نفر کشته گزارش شد.

خسارت سیل در استان هرمزگان نیز گزارش شد. راه 54 روستای گافر و پارامون در هرمزگان بازهم مسدود شد. بارش شدید باران در مناطق جنوبی استان کرمان و شمال شرقی استان هرمزگان سبب طغیان رودخانه‌های فصلی در منطقه بشاگرد شد. رودخانه جگین طغیان کرد. تردد در راه‌های بشاگرد و جاسک بشدت کاهش یافت. راههای جاسک با شهرهای همجوار فاقد پل است و در محل آبنماها با هر بارشی طغیان رودخانه‌ها موجب انسداد راه ها می شود که در بارشهای 2 و 3 فروردین نیز چنین شد. 2 نفر در طغیان یک رود فصلی غرق شدند به دنبال بارندگی 2 و 3 فروردین و ورود آب، ظرفیت آبگیری سد استقلال میناب با 240 میلیون مترمکعب، سد شمیل و نیان بندرعباس با 100 میلیون مترمعکعب و سد جگین جاسک با 210 میلیون متر مکعب، تکمیل و آب از این سدها سرریز شد. بیشترین بارش مربوط به ایستگاه رهبران رودان با 221 میلی‌متر بود. تخلیه سرریز سد میناب آزاد آغاز شد. و از مردم حاشیه رودخانه‌ها خواسته شد تا برای تخلیه احتمالی آب سدها آمادگی لازم را داشته باشند، روز 4 فروردین از سد استقلال میناب سه هزار متر مکعب در ثانیه، سد شمیل و نیان 800 متر مکعب در ثانیه و سد جگین 100 متر مکعب در ثانیه آب تخلیه صورت می گرفت.

در استان سیستان و بلوچستان شدت بارندگی در بعضی مناطق مثل تیس، تنها روستای محدوده منطقه آزاد چابهار، به تخریب خانه‌ها و نفوذ آب در ساختمانها منجر شد. به دنبال شدت بارندگی‌ها رودخانه‌های محلی در شهرهای جنوبی سیستان و بلوچستان طغیان کرد.

در استان قم آبگرفتگی معابرقم پس از نخستین بارش بهاری با وقوع خسارت در منطقه پردیسان و بلوار غدیر قم همراه شد. در قم همزمان با این آبگرفتگی ایجاد فروچاله (که به اشتباه در رسانه ها به عنوان "فرونشست زمین" معرفی شد) ناشی از بارندگی و ایجاد گودالی به عمق هفت متر در میدان کشاورز قم دو خودرو در آن سقوط کرد. و سه نفر جان باختند.

در استان فارس نیز در در سیلاب و شهرستان مهر و لار 5 نفر کشته شدند.

بر اساس گزارشهای موجود تا 5 فروردین 17 نفر در حوادث مرتبط با بارندگی در سراسر کشور کشته شده اند.

میزان تجمعی بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی 98-98 (از اول مهر 98 تا 23 اسفند 98) بر اساس گزارش وزارت نیرو در حوزه های آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: 270 میلیمتر در دریای خزر، 119 میلیمتر در قرهقوم، 312 میلیمتر در خلیج فارس و دریای عمان، 198 میلیمتر در دریاچه ارومیه، 123 میلیمتر در فلات مرکزی، 86 میلیمتر در مرزی شرق. این میزان بارندگی مطابق الگوی بارش در ایران، شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده، و در نتیجه منجر به سیلابهای ناگهانی و ناحیه ای متعددی شده و می شود. ضمنا این حجم از بارندگی حدود 90% کل حجم بارندگی سال آبی 97-98 (اول مهر 97 تا 31 شهریور 98) است. بنابراین با نگاهی به این آمار تجمعی می توان حدس زد که بارش ها در سال آبی جاری احتمالا از سال آبی ماقبل بیشتر باشد. ولی همانطور که گفته شد، مساله ما همچنان متمرکز بودن و پراکنده بودن این میزان بارش، و وجود خاک سطحی است که به دلیل خشکسالی های دو دهه اخیر همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند. این موضوع به وقوع سیلاب می انجامد با توجه به پیش بینی بارشها تا 15 فروردین به صورت تجمعی بین 100 تا 250 میلیمتر برای بعضی نواحی جنوب استان لرستان و شمال خوزستان و بخشهایی از استان های کرمان، مازندران، گلستان، گیلان، اصفهان، سمنان، خراسان شمالی و خراسان رضوی و کرمان و کهکیلویه و بویراحمد ارایه شده است.

تشکیل تیم‌های مدیریت بحران سیلاب، گام اول پیشگیرانه است. با توجه به همه گیری ویروس کرونا در کشور و درگیر بودن زیرساخت مدیریتی و بهداشتی کشور در آن مساله، باید با دقت و سختگیری بیشتری اقدام شود... تیم های مدیریت بحران (تیمران ها) مرور درسهای سیلابهای 98، اکنون باید به صورت آماده به کار گیری برنامه عملیاتی بحران سیلاب باشند.

اهمیت روش‌های مدیریتی برای مقابله با خسارات ناشی از سیلها ابتدا در ایالات متحده آمریکا تشخیص داده شد. بر اثر افزایش فزاینده خسارات سیل و عدم تکافوی روشهای سازه ای و ساماندهی و تحدید رودخانه ها و استفاده از بتون ریزی برای ایجاد کانالها، برای مهار فیزیکی طغیانها روشهای مدیریتی بسیار توسعه داده شد... خسارات سالانه سیل در ایالات متحده از حدود 100 میلیون دلار در سال 1900 میلادی به حدود 300 میلیون دلار در سال 1960رسید. میانگین خسارات سالانه سیلاب بر اموال و مایملک عمومی و خصوصی در آن کشور طی سالهای 1925 تا 1970 معادل 227 میلیون دلار بود و سیلاب عظیمی که در ژوئن 1972 میلادی حادث شد، خساراتی معادل 3 میلیارد دلار به بار آورد. بیادآوریم که سیلاب فرو. ردین 98 حدود 7 میلیارد دلار خسارت به کشور ما وارد کرد.

علت افزایش خسارات سیلاب، افزایش، تکرر و یا بزرگی طغیانها نبوده، بلکه تشدید استفاده از اراضی دشتهای سیلابی یعنی افزایش استفاده از اراضی سیلگیر مجاور رودخانه ها است. طبق برآوردها، به ازای هر 6 دلاری که دولت فدرال در آمریکا صرف طرحهای کنترل سیلاب و سرمایهگذاری در این عرصه میکرد، مبلغی معادل 5 دلار توسط مردم و بخش خصوصی صرف ساخت و ساز در دشت سیلابی می شده و می شود! یادمان باشد که در فروردین 98، بعد از بازکردن اجباری دریچه سدهای کارون، کرخه و دز، دشت سیلابی سه رودخانه کرخه، کارون و دز در شمال اهواز عملا به هم پیوست و دریاچه ای وسیع از جنوب شوش تا شمال اهواز و سوسنگرد در دشت آزادگان ایجاد شد. تشدید استفاده از اراضی سیلگیر مجاور رودخانه ها ناشی از عوامل زیر ذکر است

- بی‌توجهی به این امر که اراضی مزبور در معرض خطر سیل قرار دارند.

- عدم آگاهی خریداران مستحدثات از سیلگیری ملکشان (فروشندگان خریداران را از این موضوع مطلع نمیکنند).

- تمایل و گرایش عمومی مردم به زیستن و کار کردن در اراضی پست و مسطح.

- بالا بودن ارزش اراضی دشت های سیلاب (در قیاس با اراضی نسبتا مرتفع و کوهپایه ها).

- بیتوجهی مدیریت شهری در توسعه محلات بدون توجه به سیلگیر بودن اراضی که در ان ساخت و ساز جدید صورت می گیرد (مانند انچه در شهر اهواز رخ داده و عملا بسیاری از محلات جدید شهر فاقد سامانه دفع فاضلاب و آبهای سطحی است!).

بدین ترتیب، رشد و توسعه شهرها غالبا بدون توجه به خطر سیلگیری صورت گرفته و میگیرد و این امر مختص ایران و ایالات متحده نیست.

مطالعات سازمان ملل در دهه اول قرن 21 در منطقه آسیا - اقیانوسیه منجر به این توصیه اساسی شده که برای هر شهر باید یک طرح جامع کنترل آب و مهار خسارات سیلاب تهیه و تنظیم شود. طرح مذبور حتیالامکان باید در طرح جامع توسعه منابع آب سراسر حوضه رودخانهای ادغام شود. منظور رودخانه ای است که شهر مورد نظر داخل دشت سیلابی آن واقع است، مانند موقعیت شهر اهواز و رودخانه کارون.. همچنین توصیه شده است که حتیالامکان یک سازمان واحد، مسئول برنامهریزی و اجرای این گونه طرحهای جامع شود. به نظر می رسد که در کشور ما سازمانهای آب و شرکتهای آبفای استانی محل مناسبی برای تهیه و اجرای طرح جامع کنترل آب و مهار سیلاب برای شهرهای ایران باشند.

*استاد پژوهشکده زلزله شناسی

235237