واکنش تازه به ماجرای جنجالی آلودگی هسته ای رودخانه ارس

وب‌گاه عرشه آنلاین 1403/01/09 - 14:33 مشاهده در مرجع

در روزهای اخیر، انتشار اخباری مبنی بر آلودگی رودخانه ارس به مواد رادیواکتیو خبرساز شده است. رودخانه ارس با مواد رادیواکتیو آلوده شده است. رودخانه ارس آلوده است و آمار ابتلا به سرطان در اردبیل بیشتر از همه نقاط کشور است. نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و غیراستاندارد ارمنستان به رودخانه ارس، به‌علت کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای...

رودخانه ارس با مواد رادیواکتیو آلوده شده است. رودخانه ارس آلوده است و آمار ابتلا به سرطان در اردبیل بیشتر از همه نقاط کشور است. نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و غیراستاندارد ارمنستان به رودخانه ارس، به‌علت کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان، توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تایید شده است. آلودگی رودخانه ارس به مواد رادیواکتیو موجب نگرانی و هراس مردم شده است. نخستین بار، روزنامه «پیام ما» در مطلبی به آلودگی رودخانه ارس به مواد رادیواکتیو و به فلزات سنگین پرداخت و نوشت: آلودگی وجود دارد و دیگر قابل انکار نیست.

بیشتر بخوانید: فاجعه و خطر هولناک در آذربایجان | جزئیات مهم آلودگی رودخانه مرزی ارس به رادیواکتیو + تصاویر

مقاله‌ای در «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» نتایج آزمایش‌های انجام‌شده در ارمنستان، ایران و آذربایجان را «غیرقابل استناد» دانسته و می‌نویسد: به دلایل آزمایش‌های متقن علمی، شدت سرطان‌های مری و معده و پوست و حجم بالای بیماری‌های کبدی که ناشی از آلودگی آب رودخانه ارس است.

واکنش سازمان انرژی اتمی به احتمال آلودگی پرتوی در ارس

معاون سازمان انرژی اتمی ایران گفت از سال 1377 تاکنون 10 نوبت کار نمونه‌برداری از رسوب و آب رودخانه ارس انجام گرفته و هیچ آلودگی پرتوی غیرعادی در آن مشاهده نشده است.

مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور یک مرجع نظارتی دولتی است که برای توسعه ایمنی در تاسیسات و فعالیت‌های هسته‌ای و پرتوی و نظام‌مند کردن استفاده امن و ایمن از انرژی هسته‌ای و منابع پرتو به‌منظور حصول اطمینان از حفاظت کارکنان، مردم، نسل‌های آینده و محیط زیست در برابر اثرات پرتوها در سطح کشور تشکیل شده است. این مرکز از طریق تهیه و تدوین ضوابط، مقررات و دستورالعمل‌های ایمنی هسته‌ای و پرتوی، ارزیابی ایمنی، صدور پروانه ساخت، بهره‌برداری و مجوزهای مرتبط و بازرسی، نظارت و اعمال قانون، اقدامات خود را در چارچوب وظایف قانونی و نظارتی در سطح بین‌المللی ازجمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌دهد.

«محمدرضا کاردان» رئیس مرکز نظام ایمنی هسته ای کشور با تبریک فرارسیدن سال 1403 هجری خورشیدی و ماه مبارک رمضان اظهار کرد: در سال 1402 مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور فعالیت‌های مهم و متعددی داشت که مهم‌ترین اتفاق رخ داده تصویب بند «پ» ماده 43 قانون برنامه هفتم بود که این مرکز را به یک موسسه دولتی با شخصیت مستقل حقوقی تبدیل کرد.

وی با اشاره به اینکه این مساله یکی از موارد لازم برای پیشرفت فناوری و صنعت هسته‌ای در کشور بود، گفت: در این ماده واحده، تهیه اساسنامه برای مرکز نظام ایمنی هسته‌ای دیده شده که باید به تصویب هیات وزیران برسد بنابراین امسال یکی از کارهای اصلی ما تهیه و تصویب اساسنامه مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور خواهد بود.

صدور نزدیک به 13 هزار پروانه و مجوز در حوزه کاربرد پرتوها از طریق سامانه سیناپ

معاون سازمان انرژی اتمی ایران با بیان اینکه تصویب طرح ملی مقابله با شرایط اضطراری هسته‌ای و پرتوی در شورای عالی امنیت ملی و ابلاغ آن در سال 1402 از دیگر اقدامات این مرکز بود که به سرانجام رسید، تاکید کرد: ادامه این کار در سال 1403 دنبال خواهد شد تا اقدامات لازم برای اجرا و تمرین بابت داشتن آمادگی براساس این طرح ملی انجام گیرد.

وی افزود: همچنین در مسیر اقدامات انجام گرفته در سال گذشته می‌توان به تدوین و تصویب سند تحول نظام ایمنی هسته‌ای کشور اشاره کرد که به شدت و از همان روزهای نخست مورد تاکید ریاست محترم سازمان قرار داشت.

کاردان با بیان اینکه این سند قسمت‌های مختلف دارد و می‌تواند به عنوان یک نقشه راه در نظام ایمنی یک تحول ایجاد کند، گفت: یکی از مواردی که در سطح قوانین و مقررات در سال 1402 انجام گرفت، تصویب ضوابط حریم ایمنی تاسیسات هسته‌ای در هیات دولت بود.

وی ادامه داد: یکی دیگر از کارهایی که مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور به عنوان سازمان تنظیم کننده مقررات انجام می‌دهد، تدوین و تصویب ضوابط و مقررات در حوزه حفاظت در برابر اشعه، ایمنی، امنیت و پادمان است که برای همه بهره‌برداران لازم الاجراست.

رئیس مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور، تصریح کرد: یکی از موارد بسیار مهم که در یکی، دو سال گذشته در دستور کار قرار گرفت، بازنگری این ضوابط و مقررات بوده است. در سالی که گذشت 14 مدرک را به تصویب رساندیم و اکنون 38 مورد در دستور کار قرار دارد که روند اجرایی آن‌ها در حال انجام است و امیدواریم در سال 1403 بتوانیم این موارد را به تصویب برسانیم.

وی با بیان اینکه این اقدام یک فرایند پیچیده است و در تنظیم و تدوین ضوابط و مقررات نظر تمامی ذی‌نفعان داخل و خارج سازمان مدنظر قرار می‌گیرند، گفت: تدوین مقررات بسیار زمان‌بر و پیچیده است و برای هرکدام از آن‌ها حداقل هزار نفر - ساعت کار کارشناسی با بهره‌گیری از کارشناسان خبره و مسلط انجام می‌گیرد.

بحث صدور پروانه و مجوز توسط مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور براساس قانون به عنوان مرجع انجام این کار، موضوع بعدی بود که معاون سازمان انرژی اتمی ایران به آن اشاره داشت و گفت: براساس قانون، صدور پروانه و مجوز برای همه تاسیسات و فعالیت‌هایی که در کشور در حوزه پرتوها کار می‌کنند، برعهده مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور است و این مساله تنها مربوط به سازمان انرژی اتمی ایران نیست و سایر مراکز خارج از آن را نیز در بر می‌گیرد.

وی افزود: در سال 1402 و در این زمینه کار بسیار پرحجمی انجام گرفت که بیش از 21 هزار درخواست برای صدور پروانه به این مرکز رسید و در نهایت نزدیک به 13 هزار پرونده منجر به صدور پروانه یا مجوز شد. این تعداد نشان می‌دهد که به‌طور میانگین ما شاهد دریافت روزانه بیش از 100 درخواست برای صدور پروانه و مجوز در سال 1402 بوده‌ایم.

کسب رتبه نخست در بین دستگاه‌های اجرایی در ارایه خدمت و صدور مجوز بدون تاخیر

رئیس مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور با بیان اینکه این درخواست‌ها تنها شامل یک نامه نبوده و همراه با آن تعداد زیادی مدرک نظیر محاسبات حفاظ، دستورالعمل‌های کاری، مدارک تحصیلی و آموزشی کارکنان وجود دارد، گفت: با توجه به قوانین موجود کشور، در حال حاضر باید تمامی مجوزهای شروع کسب و کار از طریق درگاه ملی صدور مجوز ارایه شود بنابراین همه درخواست‌ها به مرکز نظام از این مسیر انجام می‌گیرد.

وی افزود: مرکز نظام ایمنی هسته‌ای سال گذشته توانست بین دستگاه‌های اجرایی کشور بدون حتی یک روز تاخیر در ارایه خدمات، رتبه نخست را به‌دست بیاورد. درگاه ملی صدور مجوز یک بازه زمانی را برای صدور مجوز مشخص کرده و در مقایسه‌های انجام گرفته، مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور حایز رتبه برتر شد.

راه‌اندازی سامانه پاسخگویی تلفنی برای پاسخ‌دهی سریع

کاردان با اشاره به اینکه حداقل روزانه و از طریق سامانه سیناپ، 100 درخواست به مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور ارسال می‌شود که در یک بازه زمانی مشخص و بدون تاخیر به همه آن‌ها پاسخ داده می‌شود، گفت: علاوه بر این، یک مرکز تماس را راه‌اندازی کرده‌ایم که همکاران ما در همه حوزه‌های مربوط به این مرکز پاسخگوی شهروندان هستند.

وی افزود: این اقدام علاوه بر امکان پیگیری برخط مراحل صدور مجوز در پورتال مرکز است و براساس آمار با راه‌اندازی این مرکز، روزانه حداقل 200 تماس داریم که همه ضبط شده و به تمام انتقادات و پیشنهادات پاسخ داده می‌شود.

وی با بیان اینکه مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور همچنین به سایر سامانه‌های موجود در کشور از جمله پنجره خدمات هوشمند، سامانه تامین اجتماعی، سامانه وزارت صمت و گمرگ نیز متصل است تا فرایند صدور پروانه و مجوزها تسهیل شود، گفت: تمامی این ارتباطات به شکل الکترونیک بوده و کار کاغذی در آن‌ها انجام نمی‌گیرد.

معاون سازمان انرژی اتمی ایران با بیان اینکه سامانه یکپارچه مرکز نظام سیناپ مورد بازدید کارشناسان اتحادیه اروپا قرار گرفته است، اظهار کرد: در بازدیدی که کارشناسان اتحادیه اروپا از سامانه یکپارچه ارزیابی ایمنی پرتوی مرکز نظام داشتند، نسبت به در اختیار داشتن سامانه ای مشابه آن ابراز تمایل کردند.

وی افزود: به اعتقاد کارشناسان بین‌المللی، سامانه سیناپ یک فعالیت مثال زدنی در بین نظام‌های ایمنی در سطح دنیا محسوب می‌شود؛ سامانه‌ای پیشرفته، جامع، دقیق که در پاسخ‌دهی و شفافیت بسیار عالی عمل می‌کند.

کاردان ادامه داد: به همین خاطر و با شرایط موجود کسب رتبه نخست سخت نیست و مشکل در حفظ این روند است که کار بسیار دشواری محسوب می‌شود. به همین سبب در سال جدید و سال‌های آتی امیدواریم بتوانیم با حفظ این روند همچنان رتبه نخست را میان دستگاه‌های اجرایی داشته باشیم و سرعت پاسخ‌دهی خود را افزایش دهیم.

انجام بازرسی‌های مستمر و دقیق از همه مراکز هسته‌ای کشور

موضوع نظارت بر فعالیت‌های مرکز کار با پرتو در سطح کشور طی سال 1402، مورد دیگری بود که معاون سازمان انرژی اتمی ایران با اشاره به آن بابت مهم‌ترین اقدامات مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور، گفت: در این زمینه برنامه‌ریزی شده تا از تمامی مراکز پرریسک موجود در کشور حداقل در سال یک بار بازرسی متناسب با سطح خطرپذیری آن ها انجام گیرد.

وی افزود: خطرپذیری که در فعالیت مراکز مختلف وجود دارد، متفاوت است بدون شک فعالیت یک راکتور هسته‌ای و ریسکی که برای جامعه و مردم دارد با یک مرکز رادیولوژی کوچک فرق دارد و بر همین مبنا سطح بازرسی‌ها هم تفاوت خواهد داشت.

کاردان ادامه داد: فرایند بازرسی‌ها قبل از بازدید از محل شروع شده و باید همه سوابق به طور دقیق بررسی شوند و پس از انجام بازرسی نیز کار تا اطمینان از رعایت همه توصیه‌ها و تعیین تکلیف آن‌ها دنبال می‌شود تا اگر استنکافی مشاهده شده براساس مقررات و قانون با مجموعه‌ها برخورد شود.

وی ادامه داد: به عنوان مثال در سال گذشته 1500 درخواست برای بررسی آنتن‌های بی. تی. اس داشتیم که همه این درخواست‌ها در مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور بررسی و به ابهامات و سوالات شهروندان پاسخ داده شد. در این بررسی‌ها همه اندازه‌گیری‌ها براساس استانداردهای ملی و بین‌المللی انجام گرفت و نتایج به درخواست دهنده اعلام شد.

به‌روزرسانی همه سامانه‌های پایش پرتوها در 1403 در کل کشور

معاون سازمان انرژی اتمی ایران در ادامه با اشاره به دیگر اقدامات انجام گرفته در سال 1402 در مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور، اظهار کرد: بحث پایش پرتویی در سطح کشور به دو شکل برخط و غیربرخط از دیگر اقدامات انجام گرفته این مجموعه در سال گذشته است.

وی افزود: در روش برخط توسط دستگاه‌های نصب شده در نقاط مختلف کشور، اطلاعات به مرکز نظام ایمنی منتقل می‌شود و مورد ارزیابی دقیق کارشناسان ما قرار می‌گیرد؛ در روش غیربرخط همکاران ما به محل رفته و با نمونه‌برداری در همان مکان یا در آزمایشگاه‌های مجهز و دقیق مرکز نظام، کار پایش را دنبال می‌کنند.

وی افزود: در حال حاضر 137 دستگاه پایش پرتوها در کشور وجود دارد که در دهه 90 راه‌اندازی شده‌اند. با توجه به طول عمر این دستگاه‌ها از سال گذشته کار بررسی و به‌روزرسانی آن‌ها آغاز شده است. در این مسیر، کار بر روی سامانه‌هایی که امکان تعمیر و به‌روز رسانی داشتند، انجام گرفت و در سال جدید برنامه ما در مرکز نظام ایمنی هسته‌ای، به‌روز کردن همه دستگاه‌ها است..

رصد 24 ساعته رودخانه ارس و عدم گزارش آلودگی پرتوی تاکنون

معاون سازمان انرژی اتمی ایران در ادامه گزارش عملکرد مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور به موضوع آلودگی پرتوی رودخانه ارس و مسایل مطرح شده در این زمینه در سطح جامعه اشاره داشت و گفت: باید بگویم که از سال 1377 تاکنون 10 نوبت و به شکل غیربرخط کار نمونه‌برداری از رسوب و آب رودخانه ارس انجام گرفته است. بعد از بررسی‌های دقیق در آزمایشگاه‌های معتبر مرکز نظام ایمنی و اندازه‌گیری‌هایی که انجام شد، باید قاطعانه اعلام داشت که تاکنون هیچ آلودگی پرتوی غیرعادی در رود ارس مشاهده نشده است.

وی افزود: همچنین به‌منظور اطمینان خاطر هموطنان و برای نخستین‌بار یک دستگاه اندازه‌گیری آلودگی پرتوی برخط در زیر آب را در ایستگاه پلدشت نصب کردیم. این ایستگاه که در سال گذشته نصب شد و به شکل برخط اطلاعات مربوط به مواد پرتوزا در رودخانه ارس را در صورت مشاهده به مرکز نظام ارسال می‌کند و این سامانه به‌صورت 24 ساعته در حال اندازه‌گیری است.

کاردان ادامه داد: مسایلی که در مورد رودخانه ارس بیشتر مطرح می‌شود، مربوط به آلودگی در مورد فلزات سنگین است. این موضوع همان چیزی است که توسط مسوولان سازمان محیط زیست مطرح می‌شود و در مورد آلودگی پرتوی نه منبعی وجود دارد که ارس را آلوده کند و نه اینکه چیزی مشاهده شده است. نتایج مشخص بوده و همان‌طور که گفته شده به شکل 24 ساعته کار پایش و اندازه‌گیری پرتوی در این رودخانه در حال انجام است.

وی تصریح کرد: بسیاری از افراد در این زمینه به نیروگاه متسامور ارمنستان اشاره دارند که در این خصوص ذکر این نکته قابل توجه است که این نیروگاه از یک سو فاصله قابل توجهی با رودخانه ارس دارد و از سوی دیگر طراحی آن به شکلی است که با آب خنک نمی‌شود بلکه این کار با هوا انجام می‌گیرد. با این حال ما براساس وظایف خود و نیز حفاظت از محیط زیست و مردم به شکل برخط و غیربرخط کار پایش این رودخانه را دنبال می‌کنیم و آخرین مرحله اندازه‌گیری پرتوی از آب و رسوب ارس در اسفند 1402 انجام گرفت.

نقش مهم مرکز نظام ایمنی در طرح «مقابله با شرایط اضطراری هسته‌ای و پرتوی»

پرداختن به موضوع طرح «مقابله با شرایط اضطراری هسته‌ای و پرتوی» در سال 1402، بحث پایانی معاون سازمان انرژی اتمی ایران در تشریح دستاوردهای مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور بود. کاردان در این خصوص گفت: براساس این طرح، وظایفی برعهده دستگاه‌ها و سازمان‌ها گذاشته شده است.

وی افزود: در این زمینه مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور دارای وظایفی است و به همین خاطر و برای ایجاد آمادگی با سایر دستگاه‌ها به‌ویژه سازمان مدیریت بحران که نقش مهم و کلیدی را در این مسیر داراست، جلسات فراوانی را با مدیران مراکز بحران استان‌هایی همچون تهران و بوشهر داشته‌ایم و کارگروه‌هایی تشکیل شده تا در صورت رخ دادن اتفاق، نحوه تصمیم‌گیری و انجام اقدامات لازم برنامه‌ریزی شود.

حضور فناوری هسته‌ای در زندگی روزمره همه افراد جامعه

رئیس مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور در خصوص اقدامات تببینی سازمان انرژی اتمی ایران در سال 1402 با توجه به سیاست «درهای باز، نوآوری باز» بابت جایگاه صنعت صلح‌آمیز هسته‌ای ایران، گفت: اکنون فناوری هسته‌ای به گونه‌ای در جامعه ما نقش‌آفرینی می‌کند که عدم استفاده از آن، زندگی امروز ما را دچار یک تغییر خواهد کرد.

وی با بیان اینکه این تغییر به حتم محسوس خواهد بود، گفت: نگاهی به عرصه حضور صنعت هسته‌ای در حوزه‌های مختلف پزشکی، درمان، صنعت، کشاورزی، محیط زیست، انرژی و دیگر موارد نشان‌دهنده آن است که تقریبا هیچ صنعتی در کشور وجود ندارد که در آن امکان استفاده از فناوری هسته‌ای وجود نداشته باشد.

کاردان با اشاره به اینکه فناوری هسته‌ای در زندگی روزمره همه ما دخالت و حضور دارد، گفت: به همین خاطر در موارد تبلیغی دستاوردهای صنعت هسته‌ای باید به مردم گفته شود که عدم حضور این فناوری منجر به چه کمبودهایی در زندگی خواهد شد.

وی ادامه داد: خوشبختانه در دو سال اخیر و با مدیریت جدید سازمان انرژی اتمی ایران، شاهد تغییرات محسوسی در زمینه تبیین دستاوردهای صلح‌آمیز هسته‌ای ایران هستیم. در این مسیر سیاست «درهای باز و نوآوری باز» موضوعی بسیار قابل توجه و مهم است که باعث شده تا افراد زیادی بتوانند از دستاوردها و کاربردهای فناوری هسته‌ای بازدید کنند و نسبت به فواید این آگاه شوند.

معاون سازمان انرژی اتمی ایران با اشاره به تهیه فیلم‌ها و مستندهای فراوان بابت پیشرفت‌های به‌دست آمده طی این مدت در صنعت هسته‌ای کشور، گفت: با همه اقدامات خوب و مناسبی که در این دو سال در عرصه تبیین دستاوردها انجام گرفته اما همچنان تا جایی که مردم کاملا با کاربرد فناوری هسته‌ای و لزوم استفاده از آن آگاه و آشنا شوند، فاصله داریم و این موضوع تلاش همه دست‌اندرکاران را می‌طلبد.

وی در پایان گفت: در خرداد 1402 که سعادت دیدار با مقام معظم رهبری را داشتیم، ایشان به این موضوع اشاره داشتند و تاکید کردند که همه مسولان سازمان انرژی اتمی ایران باید در این مسیر همت کنند تا دستاوردهای هسته‌ای هرچه بهتر برای مردم تببین شود. امیدوارم در سال 1403 یک تحرک بیشتر با همتی مضاعف را شاهد باشیم تا این اتفاق رخ دهد و بتوانیم قدرتمندتر و قوی‌تر از گذشته، لزوم بهره‌گیری از فناوری‌های مختلف و بی‌شمار صنعت صلح‌آمیز هسته‌ای را برای مردم شرح دهیم./ ایسنا

جزئیات مهم آلودگی رودخانه مرزی ارس به رادیواکتیو

رودخانه ارس، رودخانه‌ای که در شمال‌غربی‌ترین نقطه کشور، درست جایی که در نقشه ایران به «گوش گربه» مشهور است، مقاله‌ای در «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» نتایج آزمایش‌های انجام‌شده در ارمنستان، ایران و آذربایجان را «غیرقابل استناد» دانسته و می‌نویسد: به دلایل آزمایش‌های متقن علمی، شدت سرطان‌های مری و معده و پوست و حجم بالای بیماری‌های کبدی که ناشی از آلودگی آب رودخانه ارس است.

ارس، رودخانه‌ای که در شمال‌غربی‌ترین نقطه کشور، درست جایی که در نقشه ایران به «گوش گربه» مشهور است، جاری است و بخشی از مرز ایران با ارمنستان و آذربایجان را تشکیل می‌دهد. موضوع آلودگی آب رودخانه ارس، این رودخانه مرزی مانند بسیاری از پهنه‌ها و رودهای مرزی کشور، به‌دلیل نبود معاهده‌ای قاطع و یا نبود ضمانت اجرایی آنچه میان کشورهای مشترک در این آب‌ها، به نظر برای سالیان، مزمن مانده است. شاید رودخانه هیرمند، آشناترین نام در میان آب‌های مرزی ما باشد که موضوعات سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی‌اش بیشتر به گوش رسیده است. اما ارس این رودخانه شمالی که کمتر به آن پرداخته شده است، در حال حاضر با آلاینده‌هایی در سطح و حجم وسیع روبه‌روست که نه فقط کیفیت آب آن را پایین آورده، بلکه برای اکوسیستم آبی و پیرامونی و همچنین جامعه انسانی حاشیه‌نشین آن، مشکلات جدی ایجاد کرده است. گزارش‌های پیشِ‌رو، بخش نخست از تحقیق «پیام ما»، بر آلودگی‌های ارس، منشأهای داخلی و خارجی، اثرات انسانی و محیط زیستی آن است.

صورت مسئله این است: رودخانه ارس آلوده است و آمار ابتلا به سرطان در اردبیل بیشتر از همه نقاط کشور است. بیشتر از یک‌دهه است که حرف ارتباط این دو گزاره به میان می‌آید، تأیید و تکذیب و بعد فراموش می‌شود. آلودگی رودخانه مرزی ارس، جدا از منابع آلاینده داخلی، از معادن مس آن‌سوی مرز در خاک ارمنستان و نیروگاه هسته‌ای متسامور نشأت می‌گیرد.

منابع رسمی اگرچه با اطمینان از آلودگی مواد شیمیایی و رادیواکتیو این رودخانه نمی‌گویند؛ اما پایش‌های آژانس انرژی اتمی و وزارت نیرو برای بررسی آلودگی رادیواکتیویته ارس، نشانه‌ای از نگرانی است. یافته‌های تیم تحقیق «پیام ما» نشان می‌دهد که در طول بیست‌سال گذشته، گزارش‌های رسمی زیادی از طرف نهادهای دولتی و دانشگاهی، آلودگی ارس را به‌دلیل فعالیت معادن و نیروگاه هسته‌ای متسامور در ارمنستان، تأیید کرده‌اند اما عمده اظهارنظرهای دولتی بر انکار این مطالعات و گزارش‌ها بوده است.

هفته پیش که «محمود عباس‌زاده»، نماینده مردم مشگین‌شهر در مجلس از نقش احتمالی تنها نیروگاه اتمی ارمنستان در افزایش ابتلا به سرطان در اردبیل صحبت کرد، یک‌دهه از این ادعا می‌گذشت. ارس که گرفتار آلودگی است، از منطقه «آرپاچای» در «آناتولی» ترکیه سرچشمه می‌گیرد، از مرز ترکیه، «نخجوان»، «جلفا» و ارمنستان می‌گذرد و با عبور از مرز ایران، وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و به رودخانه «کورا» می‌ریزد. این رودخانه با گذر از مسیری به‌طول بیشتر از 10 هزار کیلومتر، به دریای خزر می‌ریزد. کشمکش‌ها بر سر پساب‌هایی است که در نقاط هم‌مرز با ارمنستان تخلیه می‌شود و با رسیدن به مخزن سد «خداآفرین»، شبکه آبرسانی شرب و زمین‌های کشاورزی شهرستان‌های «مغان» و شهرها و روستاهایی مانند «نوردوز» و «کردشت» را آلوده می‌کند.

البته ارمنستان تنها کشور آلاینده رودخانه ارس نیست. جمهوری آذربایجان و ترکیه هم در آلودگی این رود نقش دارند و ایران با معدن مس «سونگون» به این آلودگی دامن می‌زند، اما این میان ارمنستان بزرگترین آلاینده رود ارس شناخته می‌شود؛ چنانکه پژوهش‌های مختلف و اظهارنظرها نیز درباره خطر آلودگی‌هایی برآمده از این کشور برای سلامت و بهداشت هشدار می‌دهند.

رضا ملک‌زاده، رئیس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد: آب آلوده یکی از علل مهم سرطان است، اما نه آب رودخانه ارس. ما آب چاه در تهران و نقاط دیگر را بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که استفاده از این آب در مقایسه با استفاده از آب سد، احتمال ابتلا به سرطان را بیشتر می‌کند. دلیل هم مشخص است: نیترات. مطالعه‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که به‌طور معمول نیترات در آب‌های راکد مثل آب چاه، خیلی بیشتر از آب‌های روان است

چند روز بعد از تذکر در مجلس و درخواست از وزارت امور خارجه، سازمان محیط زیست و پدافند غیرعامل و وزارت بهداشت و درمان برای گزارشِ نتیجه بررسی‌ها به مردم، خبر رسید که رودخانه ارس از لحاظ رادیواکتیویته پایش می‌شود. «مهران خجسته»، رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه‌ای، گفت: کارشناسان این شرکت و سازمان انرژی اتمی کشور هر سال ارس را پایش می‌کنند، هرچند تاکنون «رادیواکتیویته آب رودخانه ارس بیش از حد مجاز رؤیت و گزارش نشده است». به گفته او ازآنجاکه منشأ آلودگی در فاصله 150 کیلومتری از استان است، هرگونه آلودگی در رودخانه ارس جذب خاک و گیاهان می‌شود و آنچه به محدوده استان اردبیل می‌رسد بیش از حد مجاز تشخیص داده نمی‌شود.

اشاره به میزان حداقلی آلودگی رادیواکتیو درحالی‌است که مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «تأثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران» که زمستان 1401 در شماره چهارم مجله «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» منتشر شده است، نتایج آزمایش‌های انجام‌شده در ارمنستان، ایران و آذربایجان را «غیرقابل استناد» دانسته و می‌نویسد: «به دلایل آزمایش‌های متقن علمی، شدت سرطان‌های مری و معده و پوست و حجم بالای بیماری‌های کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است، در ساکنین مناطق مرزی آذری‌نشین فوق به‌شدت افزایش‌یافته است.»

براساس این مطالعه فعالیت‌های نامشخص ارمنستان در شهرهای جنوب شرق ارمنستان و قبل از مرز آذربایجان «ورود مقادیر متنوع ترکیبات فلزی و شبه‌فلزی مازاد بر آلودگی‌های معادن و مملو از آلومینیوم‌های سمی بسیار نگران‌کننده است».

این مقاله از سوی دیگر با اشاره به آسیب‌دیدگی نیروگاه متسامور از زلزله و «احتمال خطرآفرینی جانی و محیط زیستی» ادامه می‌دهد: «نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هسته‌ای و قدیمی و غیراستاندارد مذکور به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه‌ای و بین‌المللی و اتحادیه اروپا تایید شده است و همین امر متضمن ورود مواد بسیار سمی و آلوده ناشی از فراوری‌های هسته‌ای به منابع آبی ارس و اثرگذاری بسیار بالای آن در ابعاد مختلف بر حوزه‌های مورد استفاده آب ارس در کشورمان می‌باشد.»

اظهارات رسمی اما این داده‌ها را رد می‌کند. حدود 6 سال پیش «محمد خداپرست»، مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان اردبیل، در جلسه بررسی پایش رودخانه ارس گفته بود هیچ آلودگی رادیواکتیوی در آب این رودخانه وجود نداشته است (تسنیم، 1 تیر 1396). همچنین طبق گزارش خبرآنلاین، «قدرت اخوان اکبری»، رئیس پیشین دانشگاه علوم پزشکی استان اردبیل نیز در 23 دی 98 گفته بود: «به هیچ وجه آب ارس آلوده به اورانیوم و مواد شیمیایی نیست و دانشگاه علوم پزشکی در بررسی‌های خود آب و غذای آلوده‌ای را مشاهده نکرده است.»

رصد فعالیت معادن و کارخانه‌های مس در حاشیه رودخانه ارس

علاوه بر نگرانی از آلودگی رادیواکتیویته رودخانه ارس، در سال‌های گذشته وجود فلزات سنگین در این رودخانه رد نشده است.

چنانکه طبق اظهارات پیشین «جبار وطن‌فدا»، مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو «فقط وجود فلزات سنگین در این رودخانه محرز بوده» که دلیل آن فعالیت معادن و کارخانه‌های مس در ارمنستان است. (خبرگزاری مهر، 25 شهریور 1396)

بیستم اردیبهشت امسال اما «فیروز قاسم‌زاده»، سخنگوی صنعت آب در گفت‌وگو با ایسنا از شناسایی معادن آلاینده در ارمنستان، درخواست بازدید از سوی وزارت نیرو و ورود دادستانی و سازمان محیط زیست ارمنستان به این ماجرا خبر داد. به گفته او آلاینده‌ها از جانب «بخش خصوصی» وارد رودخانه می‌شده و اکنون با انجام بازچرخانی آب، شیرابه‌های صنایع و معادن حذف شده است. هرچند «به طور مقطعی ممکن است یک روز در ماه افزایش آلایندگی اتفاق بیفتد».

«حمید قاسمی»، مدیرکل وقت محیط زیست آذربایجان‌شرقی در سال 98 با اشاره به اینکه هدایت پساب به ارس از سوی طرف ارمنی مغایر ضوابط محیط زیستی و پروتکل‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی است، به ایرنا گفته بود: «باید وزارت امور خارجه اعتراض های شدیدالحن خود را اعلام کند و وزارت نیرو نیز با استناد به ضوابط و معیارهای آلایندگی سازمان حفاظت محیط زیست کشور به‌سرعت و به جد پیگیری کند و مماشات نکند.» به گفته او آلایندگی ارس از جانب ارمنستان از نوع فلزات سنگین مس و مولیبدن است. ارمنستان پیش از این به رفع کامل ورود آلاینده‌ها به رودخانه ارس متعهد شده و بنا بود «اصلاح و ترمیم تاسیسات با هدف حذف کامل تخلیه‌ها تا سال 2021» را انجام دهد. 30 آبان 98 «یوسف غفارزاده»، مدیرعامل وقت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی گفته بود با اجرای سیستم بازچرخانی و مرمت سدهای باطله، تعهدات این کشور بیش از 50 درصد پیشرفت داشته است. بااین‌همه، مطالعات بعد از این تاریخ نیز مؤید وجود آلودگی ناشی از فعالیت معادن مس در ارس است. در همین حال، سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان دستگاه ناظر، اظهارنظری در این مورد نداشته و تلاش «پیام ما» برای پیگیری روند کنترل آلودگی‌ها از سوی این سازمان بی‌نتیجه مانده است.

نقطه داغ سرطان معده

جغرافیای سرطان و روند رو به افزایش ابتلا در این سال‌ها تغییری نکرده است. سرطان دومین علت مرگ‌ومیر در ایران بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی است و در سال‌های گذشته اردبیل رتبه اول ابتلا به سرطان معده و گوارش را در کشور داشته است.

ابتلا به سرطان استان‌های واقع در مناطق غربی و شمال‌غربی کشور، طبق مطالعه «بررسی روند تغییرات بروز سرطان معده در ایران» (مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، سال 91) رو به افزایش است. براساس این مطالعه این افزایش می‌تواند «ناشی از رژیم غذایی و عفونت هیلوباکترپیلوری» باشد. منابع مختلف عوامل خطر دیگری مانند مصرف تریاک، نوشیدن چای داغ، مصرف کم میوه و سبزیجات تازه و بهداشت نامناسب دهان و دندان را علت سرطان‌های دستگاه گوارش فوقانی به‌ویژه معده (در شمال‌غرب) و مری (در شمال‌شرق) اعلام کرده‌اند.

به گفته «فرهاد پورفرضی»، معاون مرکز تحقیقات و درمان بیماری‌های گوارشی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، بررسی ریزفاکتورهای مختلف در شماری از مبتلایان برای یافتن علل و عوامل ابتلا به سرطان معده به نتایجی چون چاقی، بی‌تحرکی و مصرف افزودنی‌های غیرمجاز رسیده است. علاوه‌براین، «از آنجا که 70 درصد مردم استان اردبیل دارای باکتری معده هستند زمینه نگرانی بروز سرطان‌های معده بالاست». او درباره آلودگی آب هم گفته بود: «البته در گذشته مصرف آب آلوده و غذای مانده نیز به تعداد افراد مبتلا به سرطان معده کمک می‌کرد که در سال‌های اخیر این عوامل تا حد زیادی کاهش یافته است.» (خبرگزاری مهر، 17 بهمن 1400) پوررضی امسال بار دیگر تأکید کرد که عادات غذایی شهروندان در استان و مصرف سه برابر میانگین نمک یکی از دلایل سرطان معده است. (ایسنا، 12 اردیبهشت 1402)

رابطه معناداری بین سرطان و آلودگی رودخانه ارس پیدا نشد

آب آلوده چقدر در ابتلا به سرطان معده نقش دارد؟ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از 20 سال پیش با همکاری دانشگاه علوم پزشکی اردبیل مطالعاتی درباره سرطان را آغاز کرد تا به روش‌هایی برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری دست یابد. در اظهاراتی که درباره نتایج این مطالعات مطرح شده، به‌طور خاص به رودخانه ارس اشاره‌ای نشده است، اما آب آلوده یکی از فاکتورهای ابتلا به بیماری سرطان معده و گوارش معرفی شده است. «فریبرز منصور قناعی»، فوق تخصص بیماری‌های گوارش و کبد، به «پیام ما» می‌گوید: «یافتن ارتباط آب و آلوده با سرطان معده نیازمند انجام مطالعه‌ای دست‌کم ده‌ساله و آینده‌نگر است. اما به طور کلی می‌توان گفت که فاکتورهای ابتلا به سرطان معده و گوارش متعدد هستند و آب آلوده یکی از آنهاست.»

«رضا ملک‌زاده»، رئیس پژوهشکده بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران و مجری اصلی بزرگترین مطالعه کوهورت خاورمیانه و شمال آفریقا در ایران که سرپرستی مطالعه بزرگ کوهورت گلستان را نیز برعهده داشته است، این گفته‌ها را تأیید می‌کند. او به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «آب آلوده یکی از علل مهم سرطان است، اما نه آب رودخانه ارس. ما آب چاه در تهران و نقاط دیگر را بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که استفاده از این آب در مقایسه با استفاده از آب سد، احتمال ابتلا به سرطان را بیشتر می‌کند. دلیل هم مشخص است: نیترات. مطالعه‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که به‌طور معمول نیترات در آب‌های راکد مثل آب چاه، خیلی بیشتر از آب‌های روان است.» او نیترات آب چاه را عامل سرطان می‌داند اما درباره وجود همین عامل «سرطان‌زا» در آب سد خداآفرین اظهارنظری نمی‌کند.

ملک‌زاده بار دیگر تأکید می‌کند: «علل سرطان معده در اردبیل مطالعه شده و کاملاً مشخص شده و واقعاً ربطی به ارس ندارد. بیشترین میزان شیوع این بیماری در مشگین‌شهر است و دلیل آن این است که چشمه‌های مشکین‌شهر نیترات بیشتری دارد چرا که هر جا آتش‌فشان خاموش باشد، نیترات خاک هم بیشتر است. بنابراین یکی از دلایل رابطه سرطان با آب به خاکی که نیترات دارد برمی‌گردد یا آبی که در جایی زیاد بماند.» براین‌اساس، بین آب رودخانه ارس و ابتلا به سرطان معده در میان مردم اردبیل رابطه معناداری پیدا نشده است و طبق گفته ملک‌زاده در هر سال، 50 نفر از هر 100 هزار اردبیلی به این بیماری مبتلا می‌شوند. درحالی‌که این عدد در تهران به 18، 19 و در بندرعباس به 7 نفر در همین تعداد می‌رسد. بین شیوع یک نوع سرطان از شمال تا جنوب ایران تفاوت جدی وجود دارد.

مطالعات انجام‌شده همچنین رابطه‌ای بسیار قوی بین سرطان مری و استفاده از آب آب‌انبارها در ترکمن‌صحرا یافته است. این فوق تخصص بیماری‌های گوارش و کبد می‌گوید: «ترکمن‌صحرا بیشترین میزان ابتلا به سرطان مری در جهان را دارد و یکی از دلایل این روند، عادت مردم به استفاده از آب‌های مانده در آب‌انبارهاست. غلظت میکروب‌ها و به‌خصوص نیترات در آبی که راکد مانده مدام بیشتر می‌شود.»

جدا از نقش عادات غذایی و وجود نیترات در آب در چشمه‌ها و چاه‌ها، بعضی پژوهش‌ها آلودگی‌های شیمیایی و فلزات سنگین در رودخانه ارس را تأیید می‌کنند. مطالعه انجام‌شده از سوی «پژوهش‌نامه مطالعات مرزی» که پیشتر به آن اشاره شد، به وجود پنج معدن مس و مولیبدن در شمال، شمال‌شرق و شرق شهر مرزی آگاراک و در فاصله بین 200 متری تا 5 کیلومتری بستر رودخانه ارس پرداخته است که «باعث شده سالیانه میلیون‌ها مترمکعب از پساب‌های سمی معادن به علت جهت شیب زمین به سمت رودخانه جاری‌شده» و به‌دنبال آن «غلظت‌های آلاینده‌های شیمیایی و فلزات سنگین در آب رودخانه» افزایش یابد. این مطالعه در ادامه می‌گوید در حال حاضر سرطان معده در استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی شیوع بسیار بالایی دارد و میزان بروز سرطان معده در این استان‌ها در مردان 50 در هر 100 هزار نفر و در زنان 25 در هر 100 هزار نفر در هر سال است.

«مستندسازی خسارت‌های بهداشتی - محیط زیستی آلودگی آب رودخانه ارس با تأکید بر بازه مرزی ارمنستان» پژوهش دیگری است که شهریور 99 از سوی مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علوم‌پزشکی تبریز و نظارت دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست منتشر شده است که علاوه‌بر سرطان به آسیب‌های دیگر آلودگی‌های ارس می‌پردازد. این پایش به‌طور نمونه با بررسی اثرات «سرب» به‌عنوان یکی از مهمترین آلاینده‌های ارس نوشته است: «ترکیبات آلی سرب سریع‌تر جذب می‌شوند و بنابراین، خطر بیشتری دارند. مشتقات سرب آلی ممکن است سرطان‌زا باشند. زنان به‌طور کلی نسبت به مردان مستعد مسمومیت با سرب هستند. سرب باعث اختلال قاعدگی و ناباروری و سقط خود‌به‌خودی می‌شود و خطر تولد نوزاد مرده را افزایش می‌دهد.»

هم اکنون دیگران می خوانند