تصویر 5 ساله اربعین در شبکه‌های اجتماعی / بی‌بی‌سی فارسی در صدر تولیدکنندگان محتوا در اینستاگرام
تهران - ایرنا - با وجود تبلیغات و شبهاتی که در فضای مجازی علیه مراسم اربعین صورت گرفت، بازدید میلیاردی در تلگرام و اینستاگرام و توجه و پسند میلیونی در توئیترفارسی نشان می‌دهد «پیاده‌روی اربعین» و مراسم چهلم امام حسین (ع) هر سال رونق قابل توجه و تاملی در فضای مجازی داشته است.
«پیاده‌روی اربعین» که همزمان با ایام چهلم امام حسین برگزار می‌شود، در سال‌های اخیر به بزرگ‌ترین پیاده‌روی و گردهمایی عمومی سالانه در جهان بدل شده و بازتاب‌های زیادی از آن در رسانه‌ها منعکس می‌شود. شمار شرکت‌کنندگان ایرانی در گردهمایی اربعین در سال‌های 89 تا 95 از 40 هزار نفر به 2 میلیون و 200 هزار نفر رسید که نشان‌دهنده افزایش 55 برابری زائران در مدت 6 سال است که هر ساله افزایش بیش از 130 درصدی یافته است و در سال 96 بیش از 3 میلیون زائر از ایران در این مراسم شرکت کرده‌اند. شمار افراد وارد شده به کربلا در سال 2014 نزدیک به 17 میلیون تن گزارش شده است. به گزارش روزنامه فرانسوی لوموند در سال 2014 با وجود تهدید به حمله (به مراسم اربعین) در کربلا بیش از 17 میلیون گرد هم آمدند؛ بر اساس منابع دیگر شمار راهپیمایان به سمت کربلا 20 میلیون تن در این سال اعلام شده است. در سال 1394 (2015) وزیر راه عراق اعلام کرد شمار زائران اربعین از مرز 26 میلیون نفر عبور کرده است. این روند صعودی ادامه داشت تا اینکه در سال 1399 به دلیل شیوع کرونا، راهپیمایی اربعین تعطیل و یک سال بعد دوباره آغاز شد.
گروه داده‌کاوی ایرنا به‌منظور رصد و بازنمایی محتوای منتشر شده مرتبط با اربعین در شبکه‌های اجتماعی به بررسی محتوای منتشرشده در پلتفرم تلگرام، توئیتر و اینستاگرام پرداخت. این واکاوی در بازه 5 ساله 1396 تا 1400 و با استفاده از سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی انجام شد و تحلیل و بررسی از طریق نمونه‌گیری هدفمند و با روش تحلیل مضمون صورت‌گرفته است.
در هر سه بستر به دلیل حجم بالای مطالب، نمونه‌گیری از طریق سامانه و از میان محتواهای پربازدید و پرلایک انجام شد تا مشخص شود رسانه‌ها و اشخاص تأثیرگذارتر چه مطالبی را با چه رویکردی، مشخص کرده‌اند. داده‌های تلگرام و توئیتر با دقت و تقریبا کامل جمع‌آوری و تحلیل شد اما در اینستاگرام به دلیل مشکلات سامانه در جمع‌آوری داده‌ها و همچنین محدودیت‌های صفحات اینستاگرامی در انتشار مطالب، داده‌های کمتری مورد بررسی قرار گرفته است.
در بخش کمی این گزارش، میزان تولید محتوای، روند انتشار، مقایسه محتوای نشری و بازنشری و همچنین ابر واژگان و هشتگ‌های برجسته استخراج و تحلیل شده است. در بخش کیفی گزارش نیز، داده‌ها تحلیل، به روش تحلیل مضمون جمع‌بندی و طبقه‌بندی شده‌اند. در ادامه نیز مصادیق مضمون‌ها به‌صورت اسکرین‌شات ارائه شده‌اند و برخی مقایسه‌های آماری در ارتباط با حساب‌های کاربری و فعالیت آن‌ها صورت‌گرفته است.
1. تلگرام
الف: گزارش آماری میزان تولید محتوا، سیر زمانی و ابر واژگان
بررسی کمی فعالیت کانال‌های تلگرامی مختلف در بازه زمانی 1396 تا 1400 نشان می‌دهد 5 میلیون و 600 هزار پُست از سوی 379 هزار کانال تلگرامی منحصربه‌فرد نشر و بازنشر شدند و این پست‌ها در مجموع 51 میلیارد بار بازدید شدند که عدد قابل‌توجهی است. اگرچه بازه زمانی این داده‌کاوی گسترده و مربوط به 5 سال اخیر است اما 51 میلیارد بازدید نیز رقم قابل تأملی است که بیانگر توجه و تعلق خاطر کاربران تلگرام به موضوع اربعین دارد؛ اگرچه در تلگرام نیز همچون اینستاگرام برخی کانال‌ها برای دیده‌شدن، هشتگ اربعین را با محتوای غیر مربوط تگ کرده بودند اما این اتفاق به‌اندازه پلتفرم اینستاگرام رایج نبوده و با وجود برخی پست‌های غیرمرتبط، انتشار 5 میلیون پست با 51 میلیارد بازدید در مدت 5 سال اتفاقی مهم و قابل‌تحلیل به نظر می‌رسد.
نکته قابل اهمیت دیگر، به تقسیم و مقایسه پست‌های نشری و بازنشری (اصلی و فورواردی) مربوط می‌شود به‌گونه‌ای که 4 میلیون 70 هزار پست اصلی و 826 هزار پست فورواردی به تقسیم 85 درصد پست اصلی و 15 درصد پست فورواردی می‌رسیم. حجم بالای مطالب اصلی به مطالب فورواردی بیش از هر چیز نشان می‌دهد که کانال‌های تلگرامی، رسانه‌ها و اشخاص فعال در تلگرام بیش از انتشار مطالب بازنشری، علاقه‌مند به انتشار محتوای شخصی و اورجینال داشته و در موضوع اربعین تمایل به بازنشر مطالب کمتر از 15 درصد بوده است. البته برخی کانال‌ها با وجود اینکه اقدام به بازنشر مطالب نکرده بودند، مطالب اصلی و اورجینال نیز منتشر نکردند و با کپی‌کاری از دیگر کانال‌ها و مطالب دیگر پلتفرم‌ها اقدام به تولید محتوای به‌اصطلاح شخصی کرده‌اند.
نمودار مقایسه میزان تولید محتوا و تعداد بازدید در بستر زمانی
نمودار روندنمای تولید محتوا در تلگرام همچنان که مشخص است شاخص خوبی برای سنجش و تحلیل روند و میزان تولید محتوا در بستر زمان است که این تغییرات و فراز و فرودها به‌خوبی در شکل زیر به‌نمایش‌درآمده است:
پنج قله در این نمودار مشخص شده که مربوط به مهر و آبان 1396 تا 1400 است؛ این دوره زمانی به طور ویژه به ایام اربعین این سال‌ها اختصاص دارد و روند تولید محتوا در این سال‌ها را نشان می‌دهد. در مقایسه این قله‌ها، تقریباً روند مشابهی قابل رویت است به‌طوری‌که از سال 1396 تا 1400 تقریباً قله‌ها روند نزولی داشته و به‌جز سال 1399 که سال تعطیلی پیاده‌روی اربعین به دلیل کرونا بود، این روند نزولی به طور آشکاری ادامه داشته است. سال 1396 با بیش از 500 هزار مطلب تلگرامی، سال 1397 با حدود 350 هزار مطلب، سال 1398 با 250 هزار مطلب، سال 1399 با حدود 290 هزار مطلب و سال 1400 با حدود 200 هزار مطلب تلگرامی شاهد این مدعا و روند نزولی است. روندی که شاید به دلیل ذوق‌زدگی بیشتر مخاطبان در سال‌های اولیه و شیوع کرونا در اواخر سال 1398 قابل‌تحلیل و توجیه باشد و به جز سال 1399 که سال تعطیلی پیاده‌روی بود تغییرات این روند بدین شکل قابل‌تحلیل بوده است.
نمودار ابر نمای هشتگ‌ها
در این بخش هشتگ‌های پرتکرار در پست‌های تلگرامی از سوی سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی استخراج و در قالب ابر کلمات به‌نمایش‌درآمده است: اربعین برجسته‌ترین و به‌طورقطع پرتکرارترین هشتگ استفاده شده از سوی کانال‌های تلگرامی در بازه زمانی 1396 تا 1400 بوده که با جست‌وجوی کلیدواژه‌های مرتبط با اربعین در این نمودار به‌نمایش‌درآمده است.
«حب الحسین یجمعنا، الحسین یجمعنا» از جمله هشتگ‌هایی است که به‌طورکلی در ایام محرم و در این سال‌ها در فضای مجازی و کانال‌های تلگرامی استفاده و ترند شده است و در ارتباط با ایام اربعین نیز بار دیگر این هشتگ‌ها پرتکرار و برجسته‌شده بودند. «پیاده‌روی اربعین، ویژه اربعین، اربعین حسینی، اربعین 96، زیارت اربعین، روزشمار اربعین، موکب و پیاده‌روی» از جمله هشتگ‌هایی اختصاصی این ایام بوده که به طور ویژه خبرها، گزارش‌ها و تصاویر مرتبط با اربعین حسینی را نشر و بازنشر کردند. برخی هشتگ‌ها نیز همانند «روضه، محرم، حسین‌جان، جاماندگان، امام حسین و حسین» نیز از سوی کانال‌های مختلف در ایام محرم استفاده شده و عمومی‌تر به نظر می‌رسند اما در ایام اربعین نیز در پست‌های تلگرامی مورداستفاده قرار گرفتند. هشتگ‌هایی همچون «کربلا، عراق، مهران» نیز به طور خاص به جغرافیایی مکانی این اتفاق اشاره دارد و هم به ایام محرم و اربعین اختصاص داشته‌اند. اینترنت نیز از جمله هشتگ‌های برجسته این داده‌کاوی بوده که در نمودار زیر به‌نمایش‌درآمده و از خدمات ارتباطی و ارائه اینترنت از سوی اپراتورهای مختلف تلفن همراه از جمله ایرانسل و همراه اول حکایت دارد.
ب: تحلیل مضمون پست‌ها و بررسی مصادیق محتوا
استخراج موضوع‌های پرتکرار پست‌های تلگرامی از مهم‌ترین اهداف این داده‌کاوی و در راستای پرسش‌های پژوهش کیفی این گزارش به روش تحلیل مضمون و با نمونه‌گیری از جامعه آماری 5 میلیون و 600 هزار پست تلگرامی انجام شده است. تبلیغات اپراتورهای همراه اول و ایرانسل و خدمات ارتباطی به زائران، بیشترین حجم محتوای کانال‌های تلگرامی پربازدید و مرتبط با کلیدواژه اربعین را تشکیل می‌دهند که نشان از حجم بالای نیاز به خدمات ارتباطی در میان زائران و استفاده فراوان اپراتورها از تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی برای جلب نظر کاربران دارد.
خدمت‌رسانی برای جمع‌آوری نذورات و ارائه خدمات برای ثبت‌نام تا اخذ ویزا از دیگر مضامین پرتکرار کانال‌های تلگرامی بود که برخی از این کانال‌ها با معرفی نرم‌افزارهای اختصاصی برای پخش نوحه و تصاویر مرتبط با حرم امام حسین (ع) و مراسم اربعین، سعی در جذب مخاطبان و درآمدزایی مالی داشتند.
انتشار شبهات مالی و اعتقادی، از دیگر مضامین قابل‌توجه و پرتکرار در این بخش بوده است به‌طوری‌که کانال‌های تلگرامی داخلی و خارجی با انتشار شبهات و انتقادهای خود، سعی در اصلاح و انحراف این مراسم داشتند. برخی کانال‌ها از تخصیص بودجه عمومی کشور به این مراسم انتقاد داشتند حال‌آنکه برخی کانال‌های معاند با پخش کلیپ‌ها و محتوای ضد دینی، قصد تخریب این مراسم و شبهه‌پراکنی در ارتباط با این مراسم داشتند.
اقدامات شهرداری‌های مختلف شهرها و همچنین خدمت‌رسانی بیمه‌ها و دیگر نهادهای متولی نیز بارها در پست‌های تلگرامی نشر و بازنشر شده بود. همدلی و همیاری مردم ایران و عرق از دیگر مضامین پرتکرار پست‌های تلگرامی بود که به طور ویژه به برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین و دوستی و مودت ایرانی‌ها و عراقی‌ها اشاره داشت.
انتشار اخبار تلخ‌وشیرین مرتبط با پیاده‌روی اربعین از دیگر مضامین پست‌ها بود به‌طوری‌که برخی کانال‌ها به انتشار اخبار درگذشت چند نفر در جریان مراسم پیاده‌روی پرداختند و برخی نیز از تولد و صحنه‌های شیرین و جذاب این مراسم محتوا منتشر کردند.
2. توئیتر
الف: گزارش آماری میزان تولید محتوا، سیر زمانی و ابر واژگان
بررسی داده‌های آماری از نظر کمی مربوط به پلتفرم توئیترفارسی در بازه زمانی 1396 تا 1400 نشان می‌دهد در حدود 3 میلیون 200 هزار توئیت از سوی 158 هزار کاربر منتشر شده و نرخ مشارکت 20 را برای موضوع به وجود آورده است. نرخ مشارکت در واقع شاخصی برای عملکرد کاربران توئیتر است که نشان می‌دهد تا چه اندازه یک موج توئیتری عمومیت و تا چه میزان، سازماندهی شده است. نرخ مشارکت 20 در این موضوع بیش از هر چیز به حضور ربات‌ها، سایبری‌ها و فعالیت زیاد و نامتعارف حساب‌های توئیتری اشاره دارد که در ارتباط با موضوع اربعین و هشتگ‌های آن تولید محتوا کردند.
3 میلیون و 200 هزار توئیت استخراج شده در این موضوع در مجموع 9 میلیون و 700 هزار لایک گرفتند و تعداد ریتوئیت‌ها در این موضوع 3 میلیون و 214 هزار بوده است. به دلیل حجم بالای داده‌ها در این مدت و همچنین طولانی‌بودن بازه زمانی پنج ساله، آمار سامانه پایشگر دچار اختلال‌هایی بوده به‌طوری‌که تعداد ریتوئیت‌ها از تعداد کل توئیت‌ها بیشتر استخراج و ارائه شده است. در حالی که به طور مشخص تعداد توئیت‌ها از مجموع تعداد توئیت‌های اصلی و ریتوئیت‌ها به دست می‌آید و هیچ‌گاه امکان بیشتر بودن تعداد ریتوئیت‌ها از توئیت‌های اصلی وجود ندارد اما به دلیل محدودیت‌های استخراج داده، این اتفاق رخ‌داده است.
نمودار مقایسه میزان تولید محتوا و تعداد بازدید در بستر زمانی
بررسی تحلیلی داده‌های استخراج شده از سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی و نمودار خطی روند تولید محتوا در توئیتر نشان می‌دهد سه قله اصلی در این پنج سال در توئیتر فارسی رخ‌داده که مربوط به سال‌های 1398، 1399 و 1400 بوده است: سال 1398 قله نخست این گراف درست در ایام اربعین و اواخر مهر و اوایل آبان‌ماه رخ‌داده و در حدود 400 هزار توئیت در یک روز در توئیتر فارسی و در ارتباط با اربعین منتشر شده است.
در سال 1399 که سال تعطیلی پیاده‌روی اربعین بوده حجم تولید محتوا در توئیتر به شکل شگفت‌آوری افزایش‌یافته و در حدود 750 هزار توئیت تنها در یک روز مرتبط با اربعین 1399 منتشر شده است. سال 1399 نخستین سال شیوع کرونا در ایران بود و مناقشه‌های زیادی در ارتباط با تعطیلی مراسم اربعین به طور دسته‌جمعی و پیاده‌روی صورت گرفت به‌گونه‌ای که بازتاب آن در توئیتر باعث ایجاد بزرگ‌ترین قله تولید محتوا شده است.
قله سوم مربوط به شهریور و مهر 1400 و ایام اربعین است که در حدود 410 هزار توئیت در توئیترفارسی نشر و بازنشر پیدا کرده بودند.
مهم‌ترین نکته این نمودار، همچنان که گفته شد، به رفتار توئیتری‌ها در سال تعطیلی مراسم اربعین در 1399 مربوط می‌شود که شاهد اوج‌گیری فعالیت و تولید محتوای کاربران توئیتر در این سال نبست به سال‌های مشابه دیگر بودیم. یکی از اصلی‌ترین محورهای مناقشه‌های این کاربران، به بحث تعطیلی و بازگشایی مراسم اربعین و رعایت پروتکل‌های بهداشتی مربوط است که هر دو طیف مخالف و موافق تعطیلی، دلایل و توجیهاتی را برای مواضع خود ابراز داشتند.
نمودار ابر نمای هشتگ‌ها
«حب الحسین یجمعنا» پرتکرارترین هشتگی است که توئیتری‌ها در بررسی جست‌وجوی کلمات مرتبط با اربعین در توئیتر فارسی از آن استفاده کردند؛ آن هم در حالی که این هشتگ به کلیت ایام محرم مربوط است و مختص ایام اربعین نیست با این وجود در ایام اربعین نیز به طور عام از آن استفاده و ترند شده است. برخی هشتگ‌های دیگر همچون «حب حسین یجمعنا، ما ملت امام حسینیم، حب الحسین، به تو از دور سلام، از بام ایران تا کربلا، دلتنگ حرم» از دیگر هشتگ‌هایی بودند که در ایام محرم، ترند شده و در اربعین حضرت اباعبدالله نیز مورداستفاده قرار گرفته‌اند.
برخی هشتگ‌هایی اختصاصی اربعین همچون «اربعین، اربعین حسینی، ایران و العراق لا یمکن الفراق، اربعین حماسه ظهور، اربعین مقدمه الظهور، شاهچراغ اربعین، اربعین رمز ظهور، اربعین مرز وحدت، حرکت جهانی اربعین، ایلام دروازه اربعین، در مسیر اربعین» از دیگر هشتگ‌هایی است که به طور ویژه درباره اربعین منتشر و ترند شده و علاوه بر توئیتر در دیگر پلتفرم‌ها نیز استفاده شده است.
هشتگ‌های انگلیسی‌زبان نیز در توئیتر فارسی و در میان کاربران مصطلح و قابل‌استفاده بودند؛ برای نمونه برخی هشتگ‌ها همچون arbaeen2019، arbaeen2020، arbaeen2021، hussain، arbaeen imamhosseinsolveunitesus در ایام اربعین و محرم در میان توئیت‌های فارسی و انگلیسی نشر و باز نشدند.
«رهروان حججی» عنوان هشتگی بود که در ایام محرم و اربعین در توئیتر ترند شد و طرفداران این هشتگ با شهادت‌طلبی، علاقه خود به تداوم راه این شهید بزرگوار را ابراز کردند. هشتگ عربی «العراق لن یحترق و ایران والعراق لایمکن الفراق» نیز از جمله هشتگ‌هایی بودند که در راستای نزدیکی ایران و عراق و برطرف‌شدن برخی اختلاف‌ها بین دولت و مردم این دو کشور در توئیتر فارسی ترند شدند.
اشاره به نام برخی شهرها و استان‌های کشور نیز در قالب هشتگ‌هایی همچون «زاگرس در مسیر اربعین، لرستان حسینی، یاران خراسانی از خاوران تا کربلا» منتشر شدند که در واقع توجه کاربران را به برخی شهرهای مهم و مرزی و علاقه و عِرق خود به شهرمحل سکونت خود را نشان داده است.
ب: تحلیل مضمون توئیت‌ها و بررسی مصادیق توئیت‌ها
در این بخش، مضامین پرتکرار توئیت‌ها استخراج و به ترتیب درصد تکرار ارائه شده است. این توئیت‌ها از طریق نمونه‌گیری هدفمند و به روش تحلیل مضمون کشف و مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته‌اند:
بحث و نظر پیرامون کرونا و هزینه‌های مراسم اربعین با اختلاف کم، پرتکرارترین مضامین توئیت‌ها بود که کاربران در این مضامین به تقارن کرونا با مراسم اربعین، تعطیلی، رعایت‌نشدن پروتکل‌ها و تزریق واکسن اشاره داشتند؛ برخی نیز از تبعیض دولت در مواجهه با زائران اربعین در مقایسه با محدودیت‌ها برای سایر مردم در داخل کشور گله داشتند. در بحث هزینه‌ها که بیشتر از سوی کاربران ضد نظام و برخی منتقدان داخلی مطرح شد، هزینه‌های صرف شده در مراسم اربعین و پیاده‌روی آن را بیش از حد انتظار توصیف کرده و این مخارج را از هزینه بیت‌المال و با وجود مشکلات اقتصادی توده مردم، نادرست بیان کردند.
تعطیلی اربعین یکی دیگر از مضامینی بود که توئیتری‌ها با تنوع و فراوانی زیاد درباره آن بحث و تبادل نظر کردند. این تعطیلی‌ها از یک سو به دلیل ناآرامی‌ها در عراق و از سوی دیگر به دلیل شیوع کرونا در اسفندماه 98 رخ داد که باعث تعطیلی مراسم پیاده‌روی اربعین در سال 99 شد. «عبرت‌های اربعین و فرهنگ اربعین» دو مضمون نزدیک به هم بودند که کاربران به طور عام «ارزشی» برای عرض ارادت و احترام و همچنین دعوت به معرفت و شناخت مکتب حضرت اباعبدالله درباره آن تولید محتوا کردند. این دو مضمون روی‌هم‌رفته نزدیک 22 درصد کل مضامین را شامل شدند و از جمله مضامین حمایتی با رویکرد مثبت کاربران به شمار می‌آیند.
مخاطرات اربعین از جمله وقوع تصادف‌ها و برخی مشکلات از جمله هجوم زائران، محدودیت‌های ورود به عراق و فشار پیاده‌روی اربعین از جمله مواردی بود که توئیتری‌ها به آن اشاره و در این زمینه بیانی مطالبه‌گرایانه و انتقادی داشتند. این طیف مراسم پیاده‌روی اربعین را با وجود مزایایی که کاربران دیگر بیان کرده بودند، مخاطره‌آمیز و به‌نوعی پرریسک توصیف کردند.
شخصیت‌هایی همچون «مقام معظم رهبری و حاج قاسم سلیمانی» نیز به طور پرتکرار در توئیت‌های کاربران مطرح شد و اشاره به بیانات و رشادت‌های این افراد در متن پیام‌ها محور اصلی توئیت‌ها بود. همچنین برخی کاربران از نقش حجت‌الاسلام علیرضا پناهیان در شکل‌گیری ایده پیاده‌روی اربعین و رونق آن تمجید کردند.
مساله «ظهور امام زمان و ارتباط آن با اربعین» و «فرهنگ شهادت و عدالت‌خواهی» یکی دیگر از مضامین توئیتری‌های بود که در برخی موارد جریان‌ساز هم شد و بازنشر زیادی پیدا کرد. موضوعی که مفهومی فلسفی و اعتقادی داشت و کاربران با رویکرد جدی‌تر و عمیق‌تر درباره آن بحث و تبادل نظر کردند.
کدام حساب‌های توئیتری فعال‌تر و کدام بیشترین میزان لایک را گرفتند؟
در میان حساب‌های توئیتری که بیشترین لایک را گرفته بودند، حضور حساب‌های توئیتری ارزشی و انقلابی بیش از سایر طیف‌های سیاسی پررنگ بود و شاهد فعالیت و حضور موثر این حساب‌های توئیتری در توئیترفارسی بودیم. «حاج حیدر» کاربر ارزشی با 28 توئیت در نمونه‌گیری انجام شده در صدر تولیدمحتوا قرار دارد. حساب توئیتری منتسب به «علی‌اکبر رائفی‌پور» که در حال حاضر از سوی توئیتر به حالت تعلیق درآمده با 15 توئیت در رتبه دوم قرار دارد و اکانت‌هایی همچون «آدم، حمیدرضا علیمی، علیرضا پناهیان، امیرحسین ثابتی، ایگو، حسین یکتا، وحید یامین‌پور، فرید ابراهیمی، مؤسسه مصاف و آیت‌الله خامنه‌ای» که همگی به طیف اصول‌گرا و انقلابی مربوط می‌شوند در رتبه‌های بعدی تولید محتوا قرار گرفتند. در سوی مقابل، برخی حساب‌های توئیتری از جمله «تناسلی، رضا حاجیلو، و شلدون» از چهره‌های شاخص ضد نظام در توئیترفارسی هستند که محتوای انتقادی و تخریبی در ارتباط با اربعین و پیاده‌روی آن منتشر کردند و مورد توجه کاربران موافق خود قرار گرفتند.
در این بخش، کاربران تأثیرگذار توئیتر استخراج و معرفی شدند؛ کاربران تاثیرگذار به افرادی گفته می‌شود که با هر تعداد توئیت توانستند لایک بیشتری را به دست بیاورند. در این نمودار نیز حاج حیدر با 66 هزار 384 لایک پیشتاز است تا مشخص شود این حساب توئیتری تنها در میزان تولید محتوا موفق نبوده بلکه در گرفتن لایک از سوی کاربران هم‌طیف و همفکر خود نیز موفق عمل کرده است.
رتبه دوم به «تناسلی» مربوط می‌شود که با 13 توئیت توانسته 37 هزار لایک بگیرد و به طور متوسط هر توئیت این حساب توئیتری فعال و ضد نظام، 2800 لایک گرفته که نشان از اقبال و علاقه توئیتری‌ها به این حساب دارد. «آدم» با فاصله کمی در رتبه سوم قرار گرفته؛ نکته جالب اینکه حساب توئیتری آدم منتسب به جناح انقلابی و ارزشی در میزان انتشار توئیت نیز در جایگاه سوم بود که این روند در میزان تاثیرگذاری وی نیز به طور مشابه تکرار شده است.
«علیمی، پناهیان، ایگو، ثابتی، رائفی‌پور و حساب منتسب به مقام معظم رهبری با نام «خامنه‌ای دات آی آر» نیز همگی به طیف اصول‌گرا و انقلابی مربوط بودند که توانستند بیشترین تاثیرگذاری را با احتساب میزان لایک و میزان توئیت به دست آورند.
3. اینستاگرام
الف: گزارش آماری میزان تولید محتوا، سیر زمانی و ابر واژگان
بررسی کمی این بخش که با استفاده از سامانه پایشگر انجام شده و محدودیت‌هایی در ارتباط با جمع‌آوری پست‌های اینستاگرامی خصوصی (Private) داشته نشان می‌دهد یک میلیون پست در مدت 5 سال از سوی 328 هزار کاربر انتشار و حدود 960 میلیون بازدید و 361 میلیون لایک گرفته‌اند. تعداد کامنت‌های این پست‌ها بنا بر اطلاعات سامانه 11 میلیون بوده با این توضیح که این داده‌های کمی از کل جامعه آماری بررسی شده در اینستاگرام از سال 1396 تا 1400 به‌دست‌آمده است. نکته قابل‌توجه در این بخش، تعداد بالای بازدیدها و لایک‌ها در اینستاگرام است به‌طوری‌که نزدیک یک میلیارد بازدید پست‌های اینستاگرامی مرتبط با اربعین و نزدیک نیم میلیارد لایک گرفته‌اند که نشان از تعداد بالای کاربران این پلتفرم و همه‌گیری آن دارد؛ ضمن آنکه پست‌های اینستاگرامی برخلاف توئیت‌ها و پست‌های تلگرامی قابلیت بازنشر به‌صورت پست نداشته و فقط در قالب استوری قابل بازنشر هستند، بااین‌حال حجم دیده‌شدن و پسندیده شدن در این پلتفرم در همه موضوع‌هایت سیاسی اجتماعی قابل اهمیت و توجه است.
مقایسه میزان تولید محتوا و تعداد بازدید در بستر زمانی
بررسی نمودار خطی تولید محتوا در بستر زمانی پنج‌ساله پست‌های اینستاگرامی پربازدید، به‌خوبی سیر انتشار مطالب در این بازه زمانی و فراز و فرودهای این روند را نمایش می‌دهد:
چنانکه در نمودار زیر که مربوط به تعداد تولید محتواست مشخص شده، 4 قله اصلی و قابل‌توجه در مسیر این نمودار و تولید محتوا دیده می‌شود که به ترتیب مربوط به آبان‌ماه 1396، 1397 و مهرماه 1399، 1398 بوده است که دقیقاً این دوره زمانی مربوط به برگزاری مراسم اربعین در 18 آبان 1396 و 1397 و همچنین 27 مهر 1398 و 17 مهر 1399 بوده که بازنمایی آن به طور دقیق در پست‌های اینستاگرامی رخ‌داده است.
نکته قابل توجه در واکاوی این نمودار، به رفتارشناسی کاربران اینستاگرام مربوط است به‌طوری‌که در ایام منتهی به اربعین، تولید محتوا در این باره شروع شده و به‌محض پایان یافتن این دوره زمانی، تولید محتوا به پایان می‌رسد و یا به حداقل کاهش می‌یابد و روند انتشار مطالب فقط به ایام محرم و صفر و اربعین حسینی محدود می‌شود.
نمودار ابر نمای هشتگ‌ها
اربعین، برجسته‌ترین هشتگ این موضوع در اینستاگرام بوده که بیشترین تکرار را در پست‌ها داشته است. هشتگ‌هایی همچون «حب الحسین یجمعنا، عاشورا، امام حسین، الحسین یجمعنا» از جمله هشتگ‌های مرتبط با ایام محرم و عاشورا بودند که در ایام اربعین نیز برجسته و پر تکرار شدند.
هشتگ‌هایی مانند «اربعین حسینی، اربعین پای پیاده حرم ثارالله، پیاده‌روی اربعین» نیز از هشتگ‌هایی بودند که به طور ویژه به ایام اربعین و پیاده‌روی آن اشاره کرده و بیشتر در این دوره زمانی ترند و برجسته شدند. Karbala از جمله پرتکرارترین هشتگ‌های انگلیسی اینستاگرامی‌ها بوده که در جریان مراسم اربعین و محرم هر سال برجسته و قابل استفاده و ترند شده است.
نام ائمه در این بخش نیز همچون بخش واژگان بسیار مورد توجه قرار گرفته و هشتگ‌های «امام حسین، یا حسین، امام علی، حضرت عباس، امام زمان، امام رضا، حسین» بسیار مورد توجه کاربران این پلتفرم بوده و در پست‌های متنی و تصویری از آن استفاده می‌شد.
نکته مهم دیگر آنکه، به دلیل حضور توده مردم و نزدیک به 80 درصد ایرانی ها در اینستاگرام، بسیاری از کاربران با درج هشتگ‌های مرتبط با مسائل روز همچون «اربعین، عاشورا و کربلا» قصد جلب نظر کاربران علاقه‌مند به این موارد را دارند این در حالی است که بارها دیده شده پست‌های این افراد ارتباطی با این هشتگ‌ها نداشته اما به دلیل فراگیری این هشتگ‌ها و همه‌گیری پلتفرم اینستاگرام و باهدف جلب نظر و دیده‌شدن پست‌ها، از این هشتگ‌ها استفاده و باعث افزایش توجه و بالارفتن میزان بهره‌گیری از این واژگان شده‌اند.
ب: تحلیل مضمون پست‌ها و بررسی مصادیق محتوا
تحلیل مضمون پست‌های اینستاگرامی با محدودیت‌هایی که پلتفرم اینستاگرام و مشکلات سامانه پایشگر شبکه اجتماعی داشته انجام شده است به‌گونه‌ای که اینستاگرام به دلیل خصوصی بودن بسیاری از صفحه‌ها اجازه جمع‌آوری داده‌ها به سامانه پایشگر این داده‌کاوی را نمی‌دهد و حجم بالای مطالب نیز تا حد زیادی، جمع‌آوری داده‌ها را با مشکل و خطا مواجه کرد. با این‌حال، تحلیل مضمون این بخش از میان صفحات اینستاگرامی که محتوای چالشی‌تر و انتقادی‌تر در خصوص مراسم اربعین منتشر کردند، انجام شده است. صفحاتی همچون «بی‌بی‌سی فارسی، ایران اینترنشنال و مسیح علی‌نژاد» که تصاویر و محتوای متنی خود را در این ارتباط اغلب با رویکرد انتقادی و تخریبی منتشر کرده بودند.
توضیح اینکه، در میان پست‌های اینستاگرامی پرلایک این نمونه آماری، حجم زیادی از مطالب به تمجید و عرض ارادت به خاندان اباعبدالله در قالب محتوای متنی و تصویری اختصاص داشت که در تحلیل مضمون این بخش به آن اشاره نشده است.
مطالبه درباره «بودجه» از پرتکرارترین مضامین منتشرشده در میان صفحات اینستاگرامی معاند و منتقد بوده است که به طور ویژه «مسائل مالی تخصیص‌داده‌شده به این مراسم» را با وجود مشکلات اقتصادی مردم، مورد مقایسه قرار داده و در قالب محتوای متنی و کلیپ‌های تصویری سعی در ناراضی نشان دادن مردم فقیر از برگزاری این مراسم داشته‌اند.
«رعایت‌نشدن پروتکل‌های بهداشتی» از دیگر مضامین پرتکرار پست‌های پربازدید اینستاگرامی در این بخش بوده است؛ کاربران و رسانه‌ها در این مضمون، سخت‌گیری و اعمال محدودیت‌های دولت و وزارت بهداشت را در نهادهای مختلف و مکان‌های شلوغ را با رعایت‌نشدن پروتکل‌های بهداشتی در مراسم پرجمعیت اربعین و پیاده‌روی آن مقایسه کرده و از رعایت‌نشدن پروتکل‌ها در این مراسم به‌شدت انتقاد کردند.
انتشار محتوای تصویری از آزار و اذیت زائران در هنگام پیاده‌روی و ورود به خاک عراق نیز بارها در پست‌های اینستاگرامی نمونه آماری بررسی شده، مورد توجه رسانه‌ها قرار داشته است. در این تصاویر نشان داده می‌شود که زائران به دلیل فشار جمعیت دچار آسیب شدند و در یک زمانی نیز از جلوگیری دولت عراق از ورود برخی زائران ایرانی به خاک این کشور مطالبی منتشر شده است. این اتفاق به طور ویژه در شهریورماه 1399 رخداد و باعث واکنش مقام‌های وزارت خارجه ایران شد.
اظهارات برخی مقام‌ها همچون سید ابراهیم رئیسی، رستم قاسمی و علیرضا زاکانی درباره اجرا و ماهیت مراسم پیاده‌روی اربعین باعث واکنش کاربران و رسانه‌ها شد. برای مثال شیوه نمونه‌گیری تست کرونا از زائران که از سوی رستم قاسمی مطرح و به «تست چشمی» کرونا معروف شد بازتاب‌های زیادی در میان کاربران اینستاگرام داشت.
برخی مسائل زیست‌محیطی همچون «ازدحام زباله‌ها در جریان مراسم پیاده‌روی اربعین» از دیگر مسائل مطرح شده در رسانه‌ها بود که در انتقاد از زائران کربلا و برگزاری مراسم پرشور و پر ازدحام پیاده‌روی اربعین نشر و بازنشر شده است.
کدام صفحات اینستاگرامی فعال‌تر و کدام بیشترین میزان لایک را گرفتند؟
در این بخش، میزان فعالیت و دریافت لایک صفحه‌های پربازدید اینستاگرام به تفکیک استخراج و به نمایش درآمده است:
«بی‌بی‌سی فارسی» فعال‌ترین صفحه‌ای بود که در نمونه آماری این داده‌کاوی که مربوط به پربازدیدترین صفحه‌های اینستاگرامی مرتبط با اربعین است، به تولید محتوا پرداخته. عمده محتوای این صفحه، انتقادی بوده و با لحنی نرم به برخی اتفاقات اجرایی و مدیریتی برگزاری مراسم اربعین با رویکردی منتقدانه پرداخته است.
«ایران اینترنشنال» دومین صفحه فعال مرتبط با اربعین است که به انتشار تصاویر و متون تخریبی و سوگیری مخالفت با ماجرای پیاده‌روی اربعین و مراسم این رویداد پرداخته است. نوع سوگیری و انتشار مطالب از سوی این رسانه منتسب به سعودی‌ها باعث انتشار کامنت‌های به طور عمده «مخالف و همسو با این رسانه» شده است.
صفحاتی همچون «رائفی‌پور، امید صادقی، راه بهشت و یامین‌پور» محتوای حمایتی و ابراز علاقه و ارادت کاربران به رویداد اربعین را منتشر کردند. پخش نوحه و اشعار مرتبط با ائمه و امام حسین از دیگر محورهای محتوایی این صفحات بودند که مورد توجه کاربران نیز قرار گرفته بود و میزان لایک پست‌ها و بازدید ویدئوها، بیانگر این ادعا بوده است.
«حسن آقامیری» صفحه منتسب به روحانی خلع لباس شده که طیف زیادی از مخاطبان اینستاگرامی آن را دنبال می‌کنند و همواره لایوهای وی از نظر تعداد بازدید با دیگر روحانیون مقایسه می‌شود، محتوایی منتشر و پخش می‌کرد که به طور غیرمستقیم مساله اربعین را مورد اشاره قرار می‌داد و بیشتر هشتگ‌های پست‌ها، ارتباط این محتوا را با موضوع اربعین نشان می‌داده است.
در این بخش، صفحه‌های اینستاگرامی پربازدید در نمونه آماری یاد شده از نظر میزان لایک مورد بررسی قرار گرفتند.
حسن آقامیری که در بخش فعال‌ترین‌ها، رتبه چهارم تولید محتوا را داشت در این بخش با حدود 4 میلیون لایک برای این پست‌ها، رتبه نخست میزان دریافت لایک از سوی کاربران را به دست آورده است.
صفحه اینستاگرامی منتسب به رهبر معظم انقلاب با 2 میلیون لایک، جایگاه دوم را در این زمینه کسب کرده و صفحه بی‌بی‌سی فارسی با نزدیک به 18 میلیون دنبال‌کننده، پرمخاطب‌ترین صفحه خبری در این پلتفرم است و در بخش بررسی فعال‌ترین رسانه‌ها که رتبه نخست را کسب کرده بود با 1.8 میلیون لایک رتبه سوم میزان لایک را درباره رخداد اربعین به دست آورده است. ایران اینترنشنال با 1.3 میلیون و مسیح علی‌نژاد با 600 هزار لایک، رتبه‌های بعدی پرلایک‌های اینستاگرام را از آن خود کرده‌اند.
حضور سه طیف مختلف فکری در جایگاه اول تا سوم پرلایک‌های اینستاگرامی نشان از تنوع و تکثر نظرات و تفکرات در پلتفرم اینستاگرام و همه‌گیری بیشتر آن در میان بسترهای مجازی دارد. حسن آقامیری با موضع‌گیری‌های انتقادی و سبک جدید تبلیغ دین‌داری که به اسلام رحمانی موسوم است؛ صفحه علی‌اکبر رائفی‌پور و صفحه‌های طرفداران آن و همچنین صفحه بی‌بی‌سی فارسی که طیف مخالف و منتقد نظام بیشتری آن را دنبال و لایک می‌کنند، انواع طیف‌ها و گرایش‌هایی است که در تحلیل این روند می‌توان به آن رسید.
نقد و نظر ایرنا
بررسی روند انتشار محتوا در هر سه بستر تلگرام، توئیتر و اینستاگرام نشان می‌دهد بازه زمانی تولید محتوا در ارتباط با اربعین فقط مربوط به مهر و آبان سال‌های 1396 تا 1400 و ایام منتهی به اربعین حسینی بود و در دیگر روزهای سال، تولید محتوای قابل‌توجهی در این باره صورت نگرفته است که این روند انتشار مطالب شائبه احساسی و زودگذر بودن و عدم شناخت و رویکرد منطقی با این موضوع را تقویت می‌کند؛ این در حالی است که فرهنگ اربعین و شناخت منطق و فلسفه قیام عاشورا امری دائمی و همیشگی است و نباید به زمان و مکان خاصی محدود شود. از این رو لازمه فرهنگ‌سازی و آموزش در این زمینه از سوی نهادهای فرهنگی و مذهبی به‌شدت احساس می‌شود.
تحلیل داده‌های کیفی و محتوای پست‌ها و توئیت‌ها بیانگر آن است که چالش در ارتباط با هزینه‌های مراسم اربعین از اصلی‌ترین شائبه‌ها و شبهاتی است که از سوی منتقدان و مخالفان این رخداد صورت می‌گیرد. این محتواها به‌صورت ویژه به مقایسه مقادیر خرج شده در این مراسم با مشکلات اقتصادی جامعه اشاره دارد و از صرف هزینه بیت‌المال برای مراسم مذهبی به‌خصوص مراسم اربعین انتقاد و گلایه داشتند؛ ازاین‌رو لزوم شفاف‌سازی موارد مالی و انتشار جزئیات مخارج صرف شده در اربعین که در بسیاری از مواقع شخصی و دولتی بوده ضروری و تأثیرگذار به نظر می‌رسد.
حجم بالای توجهات در ایام اربعین؛ تلگرام (51 میلیارد بازدید)، توئیتر (9 میلیون لایک) و اینستاگرام (961 میلیون بازدید) در طول 5 سال، نشان می‌دهد در ایام اربعین تا چه اندازه ظرفیت و فرصت فرهنگ‌سازی و آموزش به قشرهای مختلف جامعه وجود دارد. اتفاقی که با برگزاری مراسم نوحه‌خوانی و دسته و سینه‌زنی و به‌طورکلی برخورد احساسی با این اتفاق محدود می‌شود و ظرفیت‌های بالقوه و گسترده این ایام و عبرت‌های دنیوی و اخروی که می‌توان از آن گرفت همواره نادیده و مورد غفلت قرار می‌گیرد.
برچسب‌ها
