رودخانه ارس به «رادیواکتیو» آلوده است؟
در طول بیستسال گذشته، گزارشهای رسمی زیادی از طرف نهادهای دولتی و دانشگاهی، آلودگی ارس را بهدلیل فعالیت معادن و نیروگاه هستهای متسامور در ارمنستان، تأیید کردهاند، اما عمده اظهارنظرهای دولتی بر انکار این مطالعات و گزارشها بوده است.
شرق نوشت: مقالهای در «پژوهشنامه مطالعات مرزی» نتایج آزمایشهای انجامشده در ارمنستان، ایران و آذربایجان را «غیرقابل استناد» دانسته و مینویسد: به دلایل آزمایشهای متقن علمی، شدت سرطانهای مری و معده و پوست و حجم بالای بیماریهای کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است.
ارس، رودخانهای که در شمالغربیترین نقطه کشور، درست جایی که در نقشه ایران به «گوش گربه» مشهور است، جاری است و بخشی از مرز ایران با ارمنستان و آذربایجان را تشکیل میدهد. موضوع آلودگی آب رودخانه ارس، این رودخانه مرزی مانند بسیاری از پهنهها و رودهای مرزی کشور، بهدلیل نبود معاهدهای قاطع و یا نبود ضمانت اجرایی آنچه میان کشورهای مشترک در این آبها، به نظر برای سالیان، مزمن مانده است.
شاید رودخانه هیرمند، آشناترین نام در میان آبهای مرزی ما باشد که موضوعات سیاسی، اجتماعی و محیط زیستیاش بیشتر به گوش رسیده است. اما ارس این رودخانه شمالی که کمتر به آن پرداخته شده است، در حال حاضر با آلایندههایی در سطح و حجم وسیع روبهروست که نه فقط کیفیت آب آن را پایین آورده، بلکه برای اکوسیستم آبی و پیرامونی و همچنین جامعه انسانی حاشیهنشین آن، مشکلات جدی ایجاد کرده است. گزارشهای پیشِرو، بخش نخست از تحقیق «پیام ما»، بر آلودگیهای ارس، منشأهای داخلی و خارجی، اثرات انسانی و محیط زیستی آن است.
صورت مسئله این است: رودخانه ارس آلوده است و آمار ابتلا به سرطان در اردبیل بیشتر از همه نقاط کشور است. بیشتر از یکدهه است که حرف ارتباط این دو گزاره به میان میآید، تأیید و تکذیب و بعد فراموش میشود. آلودگی رودخانه مرزی ارس، جدا از منابع آلاینده داخلی، از معادن مس آنسوی مرز در خاک ارمنستان و نیروگاه هستهای متسامور نشأت میگیرد.
منابع رسمی اگرچه با اطمینان از آلودگی مواد شیمیایی و رادیواکتیو این رودخانه نمیگویند؛ اما پایشهای آژانس انرژی اتمی و وزارت نیرو برای بررسی آلودگی رادیواکتیویته ارس، نشانهای از نگرانی است. یافتههای تیم تحقیق «پیام ما» نشان میدهد که در طول بیستسال گذشته، گزارشهای رسمی زیادی از طرف نهادهای دولتی و دانشگاهی، آلودگی ارس را بهدلیل فعالیت معادن و نیروگاه هستهای متسامور در ارمنستان، تأیید کردهاند، اما عمده اظهارنظرهای دولتی بر انکار این مطالعات و گزارشها بوده است.
هفته پیش که «محمود عباسزاده»، نماینده مردم مشگینشهر در مجلس از نقش احتمالی تنها نیروگاه اتمی ارمنستان در افزایش ابتلا به سرطان در اردبیل صحبت کرد، یکدهه از این ادعا میگذشت. ارس که گرفتار آلودگی است، از منطقه «آرپاچای» در «آناتولی» ترکیه سرچشمه میگیرد، از مرز ترکیه، «نخجوان»، «جلفا» و ارمنستان میگذرد و با عبور از مرز ایران، وارد جمهوری آذربایجان میشود و به رودخانه «کورا» میریزد.
این رودخانه با گذر از مسیری بهطول بیشتر از 10 هزار کیلومتر، به دریای خزر میریزد. کشمکشها بر سر پسابهایی است که در نقاط هممرز با ارمنستان تخلیه میشود و با رسیدن به مخزن سد «خداآفرین»، شبکه آبرسانی شرب و زمینهای کشاورزی شهرستانهای «مغان» و شهرها و روستاهایی مانند «نوردوز» و «کردشت» را آلوده میکند.
البته ارمنستان تنها کشور آلاینده رودخانه ارس نیست. جمهوری آذربایجان و ترکیه هم در آلودگی این رود نقش دارند و ایران با معدن مس «سونگون» به این آلودگی دامن میزند، اما این میان ارمنستان بزرگترین آلاینده رود ارس شناخته میشود؛ چنانکه پژوهشهای مختلف و اظهارنظرها نیز درباره خطر آلودگیهایی برآمده از این کشور برای سلامت و بهداشت هشدار میدهند.
آلودگی رادیواکتیو به میزان نامشخص
چندروز بعد از تذکر در مجلس و درخواست از وزارت امور خارجه، سازمان محیط زیست و پدافند غیرعامل و وزارت بهداشت و درمان برای گزارشِ نتیجه بررسیها به مردم، خبر رسید که رودخانه ارس از لحاظ رادیواکتیویته پایش میشود. «مهران خجسته»، رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقهای، گفت: کارشناسان این شرکت و سازمان انرژی اتمی کشور هر سال ارس را پایش میکنند، هرچند تاکنون «رادیواکتیویته آب رودخانه ارس بیش از حد مجاز رؤیت و گزارش نشده است».
به گفته او ازآنجاکه منشأ آلودگی در فاصله 150 کیلومتری از استان است، هرگونه آلودگی در رودخانه ارس جذب خاک و گیاهان میشود و آنچه به محدوده استان اردبیل میرسد بیش از حد مجاز تشخیص داده نمیشود.
اشاره به میزان حداقلی آلودگی رادیواکتیو درحالیاست که مقالهای پژوهشی با عنوان «تأثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران» که زمستان 1401 در شماره چهارم مجله «پژوهشنامه مطالعات مرزی» منتشر شده است، نتایج آزمایشهای انجامشده در ارمنستان، ایران و آذربایجان را «غیرقابل استناد» دانسته و مینویسد: «به دلایل آزمایشهای متقن علمی، شدت سرطانهای مری و معده و پوست و حجم بالای بیماریهای کبدی که ناشی از آلودگی آب ارس است، در ساکنین مناطق مرزی آذرینشین فوق بهشدت افزایشیافته است.»
براساس این مطالعه فعالیتهای نامشخص ارمنستان در شهرهای جنوب شرق ارمنستان و قبل از مرز آذربایجان «ورود مقادیر متنوع ترکیبات فلزی و شبهفلزی مازاد بر آلودگیهای معادن و مملو از آلومینیومهای سمی بسیار نگرانکننده است».
این مقاله از سوی دیگر با اشاره به آسیبدیدگی نیروگاه متسامور از زلزله و «احتمال خطرآفرینی جانی و محیط زیستی» ادامه میدهد: «نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هستهای و قدیمی و غیراستاندارد مذکور به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هستهای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقهای و بینالمللی و اتحادیه اروپا تایید شده است و همین امر متضمن ورود مواد بسیار سمی و آلوده ناشی از فراوریهای هستهای به منابع آبی ارس و اثرگذاری بسیار بالای آن در ابعاد مختلف بر حوزههای مورد استفاده آب ارس در کشورمان میباشد.»
اظهارات رسمی، اما این دادهها را رد میکند. حدود 6 سال پیش «محمد خداپرست»، مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان اردبیل، در جلسه بررسی پایش رودخانه ارس گفته بود هیچ آلودگی رادیواکتیوی در آب این رودخانه وجود نداشته است (تسنیم، 1 تیر 1396). همچنین طبق گزارش خبرآنلاین، «قدرت اخوان اکبری»، رئیس پیشین دانشگاه علوم پزشکی استان اردبیل نیز در 23 دی 98 گفته بود: «به هیچ وجه آب ارس آلوده به اورانیوم و مواد شیمیایی نیست و دانشگاه علوم پزشکی در بررسیهای خود آب و غذای آلودهای را مشاهده نکرده است.»
رصد فعالیت معادن و کارخانههای مس
علاوه بر نگرانی از آلودگی رادیواکتیویته رودخانه ارس، در سالهای گذشته وجود فلزات سنگین در این رودخانه رد نشده است. چنانکه طبق اظهارات پیشین «جبار وطنفدا»، مدیرکل دفتر رودخانههای مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو «فقط وجود فلزات سنگین در این رودخانه محرز بوده» که دلیل آن فعالیت معادن و کارخانههای مس در ارمنستان است. (خبرگزاری مهر، 25 شهریور 1396)
بیستم اردیبهشت امسال، اما «فیروز قاسمزاده»، سخنگوی صنعت آب در گفتگو با ایسنا از شناسایی معادن آلاینده در ارمنستان، درخواست بازدید از سوی وزارت نیرو و ورود دادستانی و سازمان محیط زیست ارمنستان به این ماجرا خبر داد. به گفته او آلایندهها از جانب «بخش خصوصی» وارد رودخانه میشده و اکنون با انجام بازچرخانی آب، شیرابههای صنایع و معادن حذف شده است. هرچند «به طور مقطعی ممکن است یک روز در ماه افزایش آلایندگی اتفاق بیفتد».
«حمید قاسمی»، مدیرکل وقت محیط زیست آذربایجانشرقی در سال 98 با اشاره به اینکه هدایت پساب به ارس از سوی طرف ارمنی مغایر ضوابط محیط زیستی و پروتکلها و کنوانسیونهای بینالمللی است، به ایرنا گفته بود: «باید وزارت امور خارجه اعتراضهای شدیدالحن خود را اعلام کند و وزارت نیرو نیز با استناد به ضوابط و معیارهای آلایندگی سازمان حفاظت محیط زیست کشور بهسرعت و به جد پیگیری کند و مماشات نکند.»
به گفته او آلایندگی ارس از جانب ارمنستان از نوع فلزات سنگین مس و مولیبدن است. ارمنستان پیش از این به رفع کامل ورود آلایندهها به رودخانه ارس متعهد شده و بنا بود «اصلاح و ترمیم تاسیسات با هدف حذف کامل تخلیهها تا سال 2021» را انجام دهد. 30 آبان 98 «یوسف غفارزاده»، مدیرعامل وقت آب منطقهای آذربایجان شرقی گفته بود با اجرای سیستم بازچرخانی و مرمت سدهای باطله، تعهدات این کشور بیش از 50 درصد پیشرفت داشته است.
بااینهمه، مطالعات بعد از این تاریخ نیز مؤید وجود آلودگی ناشی از فعالیت معادن مس در ارس است. در همین حال، سازمان حفاظت محیط زیست بهعنوان دستگاه ناظر، اظهارنظری در این مورد نداشته و تلاش «پیام ما» برای پیگیری روند کنترل آلودگیها از سوی این سازمان بینتیجه مانده است.
نقطه داغ سرطان معده
جغرافیای سرطان و روند رو به افزایش ابتلا در این سالها تغییری نکرده است. سرطان دومین علت مرگومیر در ایران بعد از بیماریهای قلبی و عروقی است و در سالهای گذشته اردبیل رتبه اول ابتلا به سرطان معده و گوارش را در کشور داشته است.
ابتلا به سرطان استانهای واقع در مناطق غربی و شمالغربی کشور، طبق مطالعه «بررسی روند تغییرات بروز سرطان معده در ایران» (مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، سال 91) رو به افزایش است.
براساس این مطالعه این افزایش میتواند «ناشی از رژیم غذایی و عفونت هیلوباکترپیلوری» باشد. منابع مختلف عوامل خطر دیگری مانند مصرف تریاک، نوشیدن چای داغ، مصرف کم میوه و سبزیجات تازه و بهداشت نامناسب دهان و دندان را علت سرطانهای دستگاه گوارش فوقانی بهویژه معده (در شمالغرب) و مری (در شمالشرق) اعلام کردهاند.
به گفته «فرهاد پورفرضی»، معاون مرکز تحقیقات و درمان بیماریهای گوارشی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، بررسی ریزفاکتورهای مختلف در شماری از مبتلایان برای یافتن علل و عوامل ابتلا به سرطان معده به نتایجی، چون چاقی، بیتحرکی و مصرف افزودنیهای غیرمجاز رسیده است. علاوهبراین، «از آنجا که 70 درصد مردم استان اردبیل دارای باکتری معده هستند زمینه نگرانی بروز سرطانهای معده بالاست».
او درباره آلودگی آب هم گفته بود: «البته در گذشته مصرف آب آلوده و غذای مانده نیز به تعداد افراد مبتلا به سرطان معده کمک میکرد که در سالهای اخیر این عوامل تا حد زیادی کاهش یافته است.» (خبرگزاری مهر، 17 بهمن 1400) پوررضی امسال بار دیگر تأکید کرد که عادات غذایی شهروندان در استان و مصرف سه برابر میانگین نمک یکی از دلایل سرطان معده است. (ایسنا، 12 اردیبهشت 1402)
رابطه معناداری بین سرطان و آلودگی ارس پیدا نشد
آب آلوده چقدر در ابتلا به سرطان معده نقش دارد؟ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از 20 سال پیش با همکاری دانشگاه علوم پزشکی اردبیل مطالعاتی درباره سرطان را آغاز کرد تا به روشهایی برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری دست یابد. در اظهاراتی که درباره نتایج این مطالعات مطرح شده، بهطور خاص به رودخانه ارس اشارهای نشده است، اما آب آلوده یکی از فاکتورهای ابتلا به بیماری سرطان معده و گوارش معرفی شده است.
«فریبرز منصور قناعی»، فوق تخصص بیماریهای گوارش و کبد، به «پیام ما» میگوید: «یافتن ارتباط آب و آلوده با سرطان معده نیازمند انجام مطالعهای دستکم دهساله و آیندهنگر است. اما به طور کلی میتوان گفت که فاکتورهای ابتلا به سرطان معده و گوارش متعدد هستند و آب آلوده یکی از آنهاست.»
«رضا ملکزاده»، رئیس پژوهشکده بیماریهای گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران و مجری اصلی بزرگترین مطالعه کوهورت خاورمیانه و شمال آفریقا در ایران که سرپرستی مطالعه بزرگ کوهورت گلستان را نیز برعهده داشته است، این گفتهها را تأیید میکند.
او به «پیام ما» توضیح میدهد: «آب آلوده یکی از علل مهم سرطان است، اما نه آب رودخانه ارس. ما آب چاه در تهران و نقاط دیگر را بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که استفاده از این آب در مقایسه با استفاده از آب سد، احتمال ابتلا به سرطان را بیشتر میکند. دلیل هم مشخص است: نیترات. مطالعههای انجامشده نشان میدهد که بهطور معمول نیترات در آبهای راکد مثل آب چاه، خیلی بیشتر از آبهای روان است.» او نیترات آب چاه را عامل سرطان میداند، اما درباره وجود همین عامل «سرطانزا» در آب سد خداآفرین اظهارنظری نمیکند.
ملکزاده بار دیگر تأکید میکند: «علل سرطان معده در اردبیل مطالعه شده و کاملاً مشخص شده و واقعاً ربطی به ارس ندارد. بیشترین میزان شیوع این بیماری در مشگینشهر است و دلیل آن این است که چشمههای مشکینشهر نیترات بیشتری دارد چرا که هر جا آتشفشان خاموش باشد، نیترات خاک هم بیشتر است؛ بنابراین یکی از دلایل رابطه سرطان با آب به خاکی که نیترات دارد برمیگردد یا آبی که در جایی زیاد بماند.»
برایناساس، بین آب رودخانه ارس و ابتلا به سرطان معده در میان مردم اردبیل رابطه معناداری پیدا نشده است و طبق گفته ملکزاده در هر سال، 50 نفر از هر 100 هزار اردبیلی به این بیماری مبتلا میشوند. درحالیکه این عدد در تهران به 18، 19 و در بندرعباس به 7 نفر در همین تعداد میرسد. بین شیوع یک نوع سرطان از شمال تا جنوب ایران تفاوت جدی وجود دارد.
مطالعات انجامشده همچنین رابطهای بسیار قوی بین سرطان مری و استفاده از آب آبانبارها در ترکمنصحرا یافته است. این فوق تخصص بیماریهای گوارش و کبد میگوید: «ترکمنصحرا بیشترین میزان ابتلا به سرطان مری در جهان را دارد و یکی از دلایل این روند، عادت مردم به استفاده از آبهای مانده در آبانبارهاست. غلظت میکروبها و بهخصوص نیترات در آبی که راکد مانده مدام بیشتر میشود.»
نگاه پژوهشها به آبهای آلوده
جدا از نقش عادات غذایی و وجود نیترات در آب در چشمهها و چاهها، بعضی پژوهشها آلودگیهای شیمیایی و فلزات سنگین در رودخانه ارس را تأیید میکنند. مطالعه انجامشده از سوی «پژوهشنامه مطالعات مرزی» که پیشتر به آن اشاره شد، به وجود پنج معدن مس و مولیبدن در شمال، شمالشرق و شرق شهر مرزی آگاراک و در فاصله بین 200 متری تا 5 کیلومتری بستر رودخانه ارس پرداخته است که «باعث شده سالیانه میلیونها مترمکعب از پسابهای سمی معادن به علت جهت شیب زمین به سمت رودخانه جاریشده» و بهدنبال آن «غلظتهای آلایندههای شیمیایی و فلزات سنگین در آب رودخانه» افزایش یابد.
این مطالعه در ادامه میگوید در حال حاضر سرطان معده در استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی شیوع بسیار بالایی دارد و میزان بروز سرطان معده در این استانها در مردان 50 در هر 100 هزار نفر و در زنان 25 در هر 100 هزار نفر در هر سال است.
«مستندسازی خسارتهای بهداشتی - محیط زیستی آلودگی آب رودخانه ارس با تأکید بر بازه مرزی ارمنستان» پژوهش دیگری است که شهریور 99 از سوی مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علومپزشکی تبریز و نظارت دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست منتشر شده است که علاوهبر سرطان به آسیبهای دیگر آلودگیهای ارس میپردازد.
این پایش بهطور نمونه با بررسی اثرات «سرب» بهعنوان یکی از مهمترین آلایندههای ارس نوشته است: «ترکیبات آلی سرب سریعتر جذب میشوند و بنابراین، خطر بیشتری دارند. مشتقات سرب آلی ممکن است سرطانزا باشند. زنان بهطور کلی نسبت به مردان مستعد مسمومیت با سرب هستند. سرب باعث اختلال قاعدگی و ناباروری و سقط خودبهخودی میشود و خطر تولد نوزاد مرده را افزایش میدهد.»
«متسامور» نیروگاهی بدون ایمنی اولیه
«متسامور» که نامش این روزها با آلودگی رودخانه ارس همراه شده، به کهنگی و ایمنی ضعیفش مشهور است. این نیروگاه بازمانده شوروی است، در دهه 1970 در 36 کیلومتری «ایروان» ساخته شده و سالهاست که بخشی از برق مصرفی این کشور را تأمین میکند.
منابع داخلی درباره نیروگاه متسامور بارها به یکی از گزارشهای مجله «نشنالجئوگرافیک» اشاره کردهاند. گزارش کمیسیون توسعه پایدار اتاق بازرگانی درباره «آثار و پیامدهای پروژه آناتولی شرقی (داپ) بر منابع آب شمالغرب (رودخانه ارس)» یکی از آنهاست، که آذر 1401، متسامور را «یکی دیگر از مهمترین منابع آلودهکننده رودخانه ارس» معرفی کرد و بهنقل از نشنالجئوگرافیک نوشت که این نیروگاه «خطرناکترین نیروگاه اتمی جهان و یکی از پنج نیروگاه نسل اول دنیا» بهشمار میرود.
گزارش مورد اشاره 14 آوریل 2011 منتشر شده است و بیش از هر چیز درباره خطر این تأسیسات بهدلیل قرارگیری روی گسل هشدار میدهد. هفتم دسامبر 1988 زمینلرزهای به بزرگی 6.8 ریشتر رخ داد و 25 هزار کشته و پانصد هزار بیخانمان بهجای گذاشت. متسامور با دو رآکتور فعال، از زلزله جان سالم به در برد، اما دولت شوروی بهدلیل افزایش نگرانیها نیروگاه هستهای را تعطیل کرد.
عمر مفید رآکتورهای VVER که متسامور هم از آن دسته است، با احتساب ایمنی کامل، برابر 30 سال است و اکنون پنجدهه از ساخت این نیروگاه میگذرد. البته مقامات ارمنستان میگویند تغییراتی که در سالهای گذشته در رآکتور انجام شده، آن را ایمنتر کرده و آژانس بینالمللی انرژی اتمی هم در سالهای گذشته از بهبود ایمنی این تأسیسات گفته است؛ اما بعضی کارشناسان همچنان ایمنی متسامور را کافی نمیدانند.
مقالهای با عنوان «پدافند هستهای با رویکرد مقابله با حوادث هستهای در نیروگاه متسامور ارمنستان» که مهرماه سال 1395 در کنفرانس ملی پدافند غیرعامل و توسعه پایدار ارائه شد، با اشاره به شباهت تکنولوژی رآکتور هستهای متسامور به نیروگاه اتمی چرنوبیل، وقوع یک حادثه احتمالی هستهای را بررسی کرده است. نتایج تحقیقات عددی و شبیهسازی نشان میدهد که درصورت بروز یک حادثه هستهای در متسامور، عناصر موارد رادیواکتیو در عرض کمتر از 6 و نیم ساعت وارد ایران میشود و در کمتر از 18 ساعت و 20 دقیقه به شهر پرجمعیت تبریز و 16 ساعت و 12 دقیقه به استان اردبیل میرسد.
این مقاله از سوی دیگر به این اشاره میکند که ارسال هوایی اورانیوم با غنای 6.3 درصد از روسیه برای متسامور، خود یک بمب هستهای هوایی بهشمار میآید و از سوی دیگر قرار گرفتن روی «آلپا»، کمربند بزرگ زلزلهخیز جهان نیز یکی دیگر از تهدیدات این نیروگاه است.
پیش از این، در سال 2004 نماینده اتحادیه اروپا متسامور را «خطری برای کل منطقه» خوانده و دولت ایالات متحده این تأسیسات را «کهنه و خطرناک» توصیف کرده و بر ساخت تأسیسات جدید تأکید کرده بود. ارمنستان مدتهاست که ساخت یک نیروگاه هستهای جدید را در برنامه دارد، اما تأمین مالی، مانع اصلی این کار بوده است. در روزهای گذشته مجله بینالمللی مهندسی هستهای (neimagazine) از انجام مطالعه امکانسنجی اولیه برای ساخت نیروگاه با رآکتور VVER-1200 در ارمنستان خبر داد.
درهمینحال، جمنیوز (jamnews) رسانه قفقاز هم نوشت: عمر عملیاتی نیروگاه متسامور در سال 2026 به پایان میرسد، اما ارمنستان قصد دارد عمر آن را ده سال افزایش دهد. بنابراین، قرار است ساخت نیروگاه هستهای جدید در سال 2036 به پایان برسد؛ هرچند هنوز مشخص نیست که کدام کشور شریک این پروژه خواهد بود.
آب رودخانه ارس بهویژه در محدوده سد «خداآفرین» و دشت مغان، علاوهبر آلودگی به مواد پرتوزا، به فلزات سنگین و سمی مانند سرب و ترکیباتش، آرسنیک، ترکیبات آلومینیوم، نیکل، مس، آهن، منگنز و 53 آلاینده دیگر نیز آلوده است. منشأ اکثر این آلایندهها نیز کشور ارمنستان است. خبرنگاران «پیام ما» در پیگیری موضوع آلودگی آب رودخانه ارس، 11 مطالعه که از سوی نهادهای رسمی و دانشگاهی کشور و طی سالهای 1399 تا زمستان 1401 انجام شده را بررسی کردهاند و این نتایج و آنچه در متن گزارش میخوانید حاصل همین بررسیهاست.
اگرچه تاکنون خبرهای متعدد مبنیبر آلودگی آب ارس با مواد پرتوزا و فلزات سنگین منتشر شده است، اما کمتر اظهارنظری رسمی و دولتی درباره میزان این آلودگیها به چشم میخورد. بااینحال، مطالعات زیادی در ایران وجود دارد که براساس نمونهگیریهای متعدد، حجم بالای آلایندهها در مبادی ورودی آب به ایران را تأیید و منشأ آلودگی را ارمنستان معرفی کردهاند.
یکی از این مقالات، «تأثیرات آلودگی رودخانه مرزی ارس توسط کشورهای ارمنستان و آذربایجان بر امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران» است که زمستان 1401 در مجله «پژوهشنامه مطالعات مرزی» منتشر شده است. این گزارش که توسط اعضای گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه «شهید بهشتی» و گروه «ژئوپلیتیک» دانشگاه «عالی دفاع ملی» تهیه شده است، به صراحت میگوید: «بررسیها و آزمایشهای انجامشده حاکی از ورود پسابها و آلایندههای صنعتی و معدنی بسیار مضر در رودخانه ارس است.»
این گزارش تأکید میکند: «تحقیقات در حوزه استفاده از این آب آلوده در مناطق حاشیه مرزی رودخانه، نشانگر وقوع خسارت جبرانناپذیر در حوزه انسانی و محیط زیستی برای سه استان اردبیل، آذربایجانشرقی و غربی است که با تولید بحرانهای دامنهدار در این مناطق در ابعاد مختلف، امنیت ملی کشور را در آینده نزدیک از این منظر با مخاطره جدی مواجه میکند.»
بخش دیگری از این گزارش بیان میکند که در سالیان گذشته و با بیتوجهی مسئولانِ کشور ارمنستان، ارس بهوسیله پسابهای «صنعتی»، «معدنی» و «رادیواکتیو» مورد آلودگی بسیار خطرناکی قرار گرفته است: «این نوع آلودگی که درنهایت منجر به آلودگی آب آشامیدنی و آب بخش کشاورزی منطقه بزرگی از ایران میشود، با بروز انواع بیماریها، بخش بزرگی از جامعه انسانی و زیستی کشور را با مخاطره مواجه کرده است و با به چالش کشیدن امنیت انسانی و غذایی، ابتدا امنیت بخشی از کشور و درنهایت امنیت ملی کشور ایران را با خطر جدی مواجه میکند.»
پساب هستهای بدون تصفیه
اما آنچه مهمترین بخش این گزارش به نظر میرسد، بیان این نکته در مورد دو نیروگاه «متسامور» یک و دو است که در مجموع، سالانه 288 تُن «اورانیوم» مصرف میکنند: «فاضلاب نیروگاه اتمی متسامور ارمنستان بدون هیچگونه تصفیه در جنوب ساداراک در موقعیت جغرافیایی عرض شمالی 728.3937 و طول شرقی 556.4448 وارد ارس میشود.»
بر اساس این گزارش که جدیترین سند بررسی آلایندههای رادیواکتیو ارس به شمار میرود، آمده است: «در کشور ارمنستان شهرهای صنعتی «میری»؛ «آگاراک»، «نیو وادی» و «شوانیدزور» با صنایع معلوم و آلودگیهای آشکار و پنهان که گاهی با حجم بالایی از کف رودخانه ارس یا تعبیه شده در مکانهای کمتر قابل دید حتی توسط مرزبانی، وارد رودخانه ارس میشوند، تا کیلومترها ساختار بیولوژیکی آن را برهم ریختهاند. نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه هستهای و قدیمی و غیراستاندارد مذکور به رود ارس، به علت کهنگی قطعات و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هستهای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقهای و بینالمللی و اتحادیه اروپا تأیید شده است»
براساس این مطالعه، درباره آب مخزن سد «خداآفرین» این نگرانی وجود دارد که در حال حاضر چندصدهزار ایرانی آن را برای شرب استفاده میکنند و علاوهبراین، آب این سد مورد بهرهبرداری تفریحی و آبزیپروری توسط تعاونیهای فعال محلی و ملی است.
این مطالعه بیان میکند که قطعاً اثرگذاری منابع آلوده بر سلامت این مخزن عظیم آبی، سلامت جسمی و وضعیت اقتصادی مردم بهرهبردار از آن را با مشکلات جدی مواجه میسازد: «دریاچه سد خداآفرین، در موقعیت عرض شمالی و طول شرقی 559.3909، 121.4656 قرار دارد. این دریاچه مولود احداث سد و دریافت آبهای رودخانههای «خمارلی» از آذربایجان و رودخانه ارس است.
سدی که قرار است آب شرب شهرهای آذری ایران و آب کشاورزی سرزمینهای وسیعی را در دو طرف مرز ایران و آذربایجان تأمین کند. آب رودخانه ارس در این منطقه حداکثر آلودگی را دارد و مملو از انواع آلودگیهای خطرناک و فلزات سنگین است که بر کیفیت ارس تأثیر غیرقابل انکاری گذاشته است.»
این گزارش یکبار دیگر در بخش نتیجهگیری، اطلاعات خود را تأیید و تأکید میکند: «ورود فاضلاب بسیار سمی و خطرناک به منابع آبی ارس ناشی از بهرهبرداری نیروگاه اتمی قدیمی متسامور توسط ارمنستان و احتمال خطر آفرینی فراوان جانی و محیط زیستی بنا به گزارشهای کارشناسان منطقهای و بینالمللی دارد.»
تأیید دوباره رادیواکتیو
به نظر میرسد بخش زیادی از آنچه که مبنای پژوهش منتشرشده در «پژوهشنامه مطالعات مرزی» قرار گرفته است، علاوهبر مطالعات میدانی و آزمایشگاهی مربوط به گزارشهایی است که به انتشار عمومی نرسیدهاند. یک منبع آگاه به «پیام ما» میگوید که در دولت، مجموعهای از گزارشهای محرمانه در این ارتباط وجود دارد. اما علاوهبر «محرمانهها» منابع و مطالعات گوناگون دیگری نیز طی سالیان مختلف، وجود آلودگی رادیواکتیو در ارس را تأیید میکنند.
بهار 1402 مقالهای علمی از سوی گروههای جغرافیای سیاسی و روابط بینالملل دانشگاه «خوارزمی» تدوین شد که خشکیدن دشتهای حاصلخیز منطقه بهویژه «مغان»، نابودی جنگلهای «ارسباران» و تهدید امنیت غذایی در شمال باختری کشور را بهدلیل آلودگی رودخانه ارس توسط ارمنستان و مشخصنبودن رژیم حقوقی رودخانه میداند.
این گزارش در مورد عناوین کدگذاریشده آلایندههای ارس، ریختن پساب از خاک ارمنستان، ازبینرفتن ماهیها و آبزیان رودخانه (طی سالهای 95 و 96 گزارشها و خبرهایی مبنیبر تلفات یکباره و گسترده ماهیان در پاییندست خداآفرین منتشر شده است)، آلودهشدن آب ارس به فلزات سنگین آلومینیوم، مس و آهن به میزان بیش از حد مجاز، رهاکردن پسابهای صنعتی سنگین و نیروگاه هستهای متسامور را بهعنوان برخی از تهدیدهای ارس معرفی میکند که باید در مناسبات هیدروپلیتیک کشورهای حوضه آبریز «کورا - ارس» مورد توجه قرار گیرند.
این گزارش در بخشی مجزا، منطقه «مِغری» ارمنستان را بهعنوان محل ورود آلایندهها به رودخانه اعلام میکند و بیان میکند که فاضلاب صنعتی و پساب حاصل از استخراج فلزات و همچنین ترکیبات پرتوزا از این منطقه به رودخانه وارد میشوند.
در بخشی از پژوهشی که آذرماه سال گذشته توسط «کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و آب اتاق بازرگانی ایران» در مورد آثار و پیامدهای پروژه آناتولی شرقی موسوم به «داپ» منتشر شده است، نیز آمده است: «نیروگاه اتمی متسامور یکی دیگر از مهمترین منابع آلودهکننده رودخانه ارس قلمداد میشود. امروزه با ورود فاضلاب صنعتی این نیروگاه به رودخانه ارس، سلامت منطقه با تهدید جدی روبهرو شده است.»
این گزارش در بخش دیگری مینویسد که ارمنستان مدتهای طولانی است که از معادن مس واقع در حاشیه شمالی رودخانه ارس بهرهبرداری میکند و این اقدامات باعث کاهش کیفیت آب این رودخانه مرزی شده است. همچنین، تخلیه و انباشت پسماندها و باطلههای معدنی مس در طول چندین دهه متمادی در طول رودخانه ارس از سوی ارمنستان و بعضاً شکست برخی از این سدهای باطله معدنی، باعث انتشار آلایندههای زیادی در این رودخانه و کاهش کیفیت آب میشود.
حجم بالای فلزات سنگین
اما مسئله آلودگی در ارس فقط به موارد پرتوزا که این مطالعات هم با محافظهکاری نام عناصر آن را قید نمیکنند، خلاصه نمیشود. در این رابطه یک مقاله از سوی «مجله ترویجی بومشناسی منابع آبی» و با عنوان «آلودگیهای رودخانه و سد ارس: فعالیتهای انسانی یا تغییرات آب و هوایی»، در تابستان 1401 منتشر شده است. بر اساس نتایج این مطالعه از مجموع عناصری که بهعنوان فلزات سنگین میشناسیم، 59 نمونه فلز در آب و 61 نمونه فلز در رسوبات وجود دارد. همچنین، این پژوهش بر وجود «سرب» بیش از حد مجاز و «آرسنیک» که حتی در ماهیان نیز آزمایش و تأیید شده، در آب ارس تأکید دارد.
براساس این گزارش، فلزات شناساییشده در مسیر روستای «جانانلو» تا «نوردوز»، منطبق با فلزات تراوششده از معدن مس و «مولیبدن» در «آگاراک» ارمنستان است. غلظت آلومینیوم بالاتر از میزان استاندارد بهداشتی و محیط زیستی کشور است. غلظت منگنز نیز بالاتر از استانداردهای ایران است.
نکته مهم، بالابودن میزان سرب در آب رودخانه است که خطراتی را از نظر آشامیدن و شیلات ایجاد میکند. همچنین، به وضوح افزایش غلظت درخصوص عناصری مانند «آلومینیوم»، «آرسنیک»، «بور»، «مس»، «مولیبدن»، «سرب» و «گوگرد» دیده شده است. مضاف بر اینکه در این مطالعه افزایش «وانادیم» (حداکثر 59 میکروگرم بر لیتر) قابل مشاهده است. اعدادی از آلایندهها که به نظر میرسد طی چند سال اخیر در محدودههای مرزی مورد مطالعه رودخانه ارس، با ثبات وجود داشته است.
سازمان محیط زیست وضعیت را میداند
اعداد این گزارش منطبق بر گزارشی است که «دفتر مدیریت و حفاظت آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست کشور» با همکاری «مرکز تحقیقات سلامت و محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تبریز» انجام داده است.
براساس این گزارش که تحقیقی از آلایندههاست، نتایج آنالیز نمونههای آب نشان میدهد که در ایستگاه مربوط به «کردشت» که در پاییندست هر سه «سد باطله» قرار دارد، غلظت فلزات و عناصر در آب رودخانه ارس بهطور معنیداری نسبت به ایستگاههای بالادست یعنی «دوزال» (ما بین سد باطله دوم و سوم) و همچنین بالادست شهر نوردوز افزایش مییابد.
این موضوع نشاندهنده آن است که پساب تخلیهشده از سد باطله سوم، احتمالاً نقش بسزایی در اینخصوص ایفا میکند و آلودگی ناشی از سد باطله سوم بهصورت چشمگیری بر کیفیت آب رودخانه ارس تأثیر میگذارد. این افزایش غلظت به وضوح در خصوص فلزات و عناصری مانند «نقره»، «آلومینیوم»، «سریوم»، «باریم»، «کبالت»، «کروم»، «مس»، «آهن»، «منگنز»، «مولیبدن»، «فسفر»، «سرب»، «بیسموت»، «تیتانیوم»، «وانادیوم»، «ایتریوم» و «روی» دیده میشود. این فلزات در آب باتوجهبه ترکیبات مربوط به معدن مس آگاراک، مشخصکننده منشأ آلودگی است.
این پژوهش همچنین در مورد تحلیل این عناصر مینویسد: «علاوه بر مس و مولیبدن، افزایش برخی فلزات نیز در آب رودخانه ارس در محدوده مورد بررسی قابل توجه است. فلز آلومینیوم در ایستگاه کردشت به حدود 7329 میکروگرم در لیتر افزایش مییابد. استاندارد ثانویه US EPA (محیط زیست ایالات متحده) براساس قانون آب پاک (آمریکا) مقدار مجاز برای آلومینیوم در آب آشامیدنی 50 تا 200 میکروگرم است. استاندارد ملی آب شرب نیز این مقدار را به صورت حداکثر مجاز 100 تا 200 میکروگرم تعیین کرده که غلظتهای موجود، نشاندهنده آلودگی شدید آب رودخانه ارس به آلومینیوم است. منشأ این آلودگی احتمالاً ناشی از خود انباشتهای معدنی یا کاربرد ماده منعقدکننده آلومینیوم در بخش فرآوری معدن آگاراک است.
افزایش غلظت آهن و منگنز نیز قابل توجه است. براساس استاندارد ملی ایران، حداکثر مطلوب و حداکثر مجاز منگنز در آب شرب بهترتیب 100 و 400 میکروگرم است. در ایستگاه کردشت مقدار اندازهگیریشده منگنز 353.52 میکروگرم است.
سرب، خطرناکترین آلاینده فلزی
نکته مهم درباره آب ارس، آلودگی آب این رودخانه به فلز سرب است. استاندارد آب پاک ایالات متحده، مقدار مجاز برای سرب در آب آشامیدنی را «صفر» ذکر کرده است؛ اما حداکثر مجاز سرب براساس استاندارد ملی ایران در آب شرب 10 میکروگرم در لیتر تعیین شده است.
براساس نتایج آنالیز، غلظت فلز سرب قبل از نوردوز 8.41 میکروگرم در لیتر است که در دوزال به 27.04 میکروگرم در لیتر و در کردشت به 140.84 میکروگرم در لیتر (14 برابر حدمجاز) افزایش مییابد. در سد خداآفرین نیز این مقدار 26.61 میکروگرم در لیتر تعیین شده است که بیش از 2.6 برابر حد مجاز است. باتوجهبه خطرات ناشی از مواجهه با سرب، به نظر میرسد یکی از مهمترین خطرات بهداشتی و محیطزیستی ناشی از آلودگی آب رودخانه ارس توسط معدن آگاراک و تخلیه سرب به آب رودخانه ارس باشد که منجر به آلودگی شدید آب این رودخانه شده و نهایتاً سد خداآفرین را نیز آلوده کرده است.
این گزارش تأکید میکند که از نظر محیطزیستی، ترکیبات سرب بهطور کلی جزء آلایندههای سمی هستند. نمکهای سرب و ترکیبات آلی سرب از نظر «اکوتوکسیکولوژیکی» (سمشناسی محیط زنده) مضرترین هستند و نمکهای سرب در کلاس 2 خطرناکبودن قرار میگیرند. همین موضوع در مورد ترکیبات سرب مانند «استات سرب»، «نیترات سرب» و «کربنات سرب» نیز صدق میکند. این گزارش بازه گستردهای از بیماریها را ناشی از مصرف بالای سرب در آب نام میبرد.
نتایج این پایش، همچنین در مورد افزایش «تیتانیوم» و «وانادیوم» نیز هشدار میدهد و اضافه میکند: «آخرین نکته در خصوص آلودگی رودخانه ارس، مشاهده «آرسنیک» در آب این رودخانه در مقادیر بالای حدمجاز 10 میکروگرم در لیتر است که جای بررسی دارد. البته این موضوع به بالادست شهر نوردوز مربوط میشود و احتمالاً منابع آلودگی در طول مسیر بالادستی وجود داشته باشد.»
همچنین گزارش دیگری با عنوان جنبههای محیطزیستی آلودگیهای محیطی رودخانه ارس، از سوی گروه مدیریت محیط زیست دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه علوم و تحقیقات منتشر شده است که وجود «نیترات» و «نیتریت» در آب ارس را تأیید میکند. براساس این گزارش، نیترات و نیتریت آب بیش از حد مجاز است. اندازهگیری نیترات آب در این پایش به نتیجه میانگین 323 رسیده است که 187 واحد از میزان استاندارد است.
این عدد در مورد نیتریت برابر با 0.67 میکروگرم در لیتر یعنی 0.17 میکروگرم در لیتر بیشتر از حد مجاز است. این گزارش در بخش نتیجه اعلام میکند که میزان «سدیم»، «پتاسیم» و نیترات تقریباً در تمامی ایستگاهها بالا بوده است که آن را به استفاده بیرویه از سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی و همچنین ورود فاضلابهای شهری و صنعتی نسبت داده است.
از میان اخبار