زلزله سیاسی خنثی شد / رونمایی از «بن سلمان 2» در خاورمیانه!
در اردیبهشت ماه، امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه طی مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری در این کشور توانست مارین لوپن، رقیب راست افراطی خود را با اختلاف بالایی شکست دهد و برای دوم دوره راهی کاخ الیزه شده و از وقوع آنچه که یک زلزله سیاسی به شمار می رفت، جلوگیری کند.
به گزارش اقتصادنیوز، سالی که گذشت، جهان روزگار پر آشوبی را از سرگذراند. از شدت گرفتن جنگ در اوکراین تا تنش بی‌سابقه در روابط دو قدرت بزرگ اقتصادی دنیا که طنین لرزه بر پایه‌های جهان تک قطبی را تداعی کرد.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز که در این سال چالش‌های کم‌سابقه‌ای را از سر گذراند و تنش‌های فزاینده‌ای را با غرب تجربه کرد، در پایان سال با مدیریت بخشی از بحران‌ها توانست ورق روندهای خطرناکی را برگرداند.
اکوایران در سلسله یادداشت‌هایی، مهمترین حوادث سال خورشیدی گذشته (1401) را مرور کرده است. در بخش نخست مروری بر مهمترین رویدادهای فروردین و در بخش دوم مروری بر مهمترین خبرهای اردیبهشت سال گذشته شده است.
عقب‌نشینی از کی‌یف و کشف گورهای دسته جمعی
نخستین ماه سال خورشیدی گذشته با عقب‌نشینی نیروهای متجاوز روسی از جبهه کی‌یف، پایتخت اوکراین آغاز شد. نیروهای اوکراینی موفق شدند بیش از 30 شهر و روستا در اطراف کی‌یف را از نیروهای مهاجم پس گرفته و برای اولین بار از زمان آغاز تهاجم روسیه در 24 فوریه، کنترل کامل منطقه پایتخت را به دست گرفتند. بدین ترتیب پس از بیش از پنج هفته درگیری، نیروهای روسیه با عقب‌نشینی از جبهه شمالی به سازماندهی نیروها برای نبرد در شرق پرداختند.
با این همه، با پاک‌سازی اطراف پایتخت از نیروهای اشغال‌گر، انتشار عکس‌هایی از گورهای دسته‌جمعی احساسات جهانی را برانگیخت. شهرداری شهر بوچا اعلام کرد که اجساد بیش از 300 نفر از ساکنین غیرنظامی این شهر را یافته که که در خیابان‌ها رها شده و یا در گورهای دسته جمعی دفن شده بودند.
تلفات گسترده غیرنظامیان در پی عقب‌نشینی روس‌ها - به ویژه در مورد صدها کشته در شهر بوچا - موجب محکومیت گسترده بین المللی و تحریم های جدید شد.
آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا اجساد اوکراینی‌های کشته شده در شهر بوچا پس از عقب نشینی نیروهای روسیه را مشمئزکننده توصیف کرد و گفت ما نمی توانیم این را عادی سازی کنیم. لیز تراس، وزیر امور خارجه وقت بریتانیا هم گفت که از جنایات در بوچا وحشت زده است و از تحقیقات دادگاه کیفری بین المللی در مورد جنایات جنگی حمایت می‌کند.
در همین ماه، ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین نسبت به استفاده ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه از سلاح‌های اتمی تاکتیکی علیه کشورش هشدار داد و گفت: «آن‌ها می‌توانند انجامش دهند، چرا که برای‌شان زندگی مردم هیچ ارزشی ندارد. ما باید به این مسئله فکر کنیم نه این‌که بترسیم، باید برای آن آماده باشیم. من فکر می‌کنم این فقط مسئله اوکراین نیست، بلکه برای تمام جهان است».
شوک فرانسوی
نخستین ماه سال ماه شوکه‌کننده‌ای برای فرانسوی‌ها هم به شمار آمد. ماهی که در آن امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه با کسب تنها 27.6 درصد آرا بالاتر از مارین لوپن با 23.4 درصد آرا در صدر نتایج انتخابات ریاست جمهوری فرانسه قرار گرفت و کار به مرحله دوم کشیده شد. این در حالی بود که مکرون در دور اول انتخابات پنج سال پیش، آرای بیش‌تری را به خود اختصاص داده بود و به وضوح در ساعات پایانی مبارزات انتخاباتی و به واسطه هشدارهای تند او به رای دهندگان برای به عقب راندن راست افراطی و حفظ جایگاه فرانسه در صحنه دیپلماتیک بین المللی در بحبوحه جنگ در اوکراین، توانست موقعیت خود را تا حدی تثبیت کند.
ملانشون، چپ‌گرای تندرو، هم با 22 درصد آرا - و بالاتر از حد پیش‌بینی‌شده - سوم شد و اریک زمور - که متهم به نفرت‌پراکنی نژادی است - با 7.1 درصد آرا - کم‌تر از آنچه که او انتظار داشت - چهارم شد.
اما شوک بزرگ نتایج، بدون شک مربوط به آرای بسیار پایین والری پکرسه، نامزد حزب راستگرای سنتی جمهوری خواهان به رهبری نیکلا سارکوزی بود. او کم‌تر از 5 درصد آرا را به خود اختصاص داد - نمایشی بسیار ضعیف که احتمالاً منجر به ظهور چهره‌های رادیکال‌تر در این حزب می‌شود.
این امر می‌تواند فرانسه را، به عنوان کشوری که جریان راست سنتی در قدرت حضور ندارد، در موقعیتی منحصربه‌فرد در اروپا قرار دهد. انحطاط احزاب سنتی فرانسه با رای 2 درصدی آن هیدالگو، نامزد حزب سوسیالیست و شهردار پاریس، تثبیت شد. یانیک جادو از حزب سبزها هم علی‌رغم این‌که مسائل محیط‌زیستی از نگرانی‌های اصلی رای‌دهندگان فرانسوی ببه شمار می‌رفت، موفق شد تنها 4.4 درصد آرا را به دست آورد.
عصیان خان
در این ماه، تلاش‌های حامیان عمران‌خان، نخست‌وزیر وقت پاکستان هم بی‌نتیجه ماند و پارلمان این کشور در جلسه‌ای جنجالی رای به برکناری او داد. در پی رای عدم اعتماد پارلمان، خان، یک رهبر پوپولیست و ستاره سابق کریکت، مخالفان سیاسی خود را به عنوان خائنانی محکوم کرد که با یاری مقامات آمریکایی برای برکناری او از قدرت توطئه کردند. او ده‌ها هزار نفر را به خیابان‌ها کشاند تا یادآور گذشته خود به‌عنوان یک رهبر اپوزیسیون باشد که می‌توانست پایتخت را با ناآرامی‌های توده‌ای فلج کند.
او برای جلوگیری از برکناری خود با سرپیچی از قانون اساسی، پارلمان را منحل و تلاش داشت از رای عدم اعتماد جلوگیری کند، اقدامی که دادگاه عالی پاکستان بعداً آن را لغو کرد. در نهایت، پس از هفته‌ها تنش سیاسی که در معیارهای دموکراسی شکننده پاکستان هم کم سابقه می نمود، بالاخره شهباز شریف، سیاستمداری کهنه کار و شاعرپیشه توانست با رهبری اپوزیسیون به مقام نخست وزیری در این کشور تکیه زند و در مقام بیست و سومین نخست وزیر پاکستان توانست در چرخه معیوب دموکراسی در این کشور جنوب آسیا مانع از این شود که عمران خان استثنایی بر قاعده عدم تکمیل دوره پنج ساله نخست وزیری در تاریخ مدرن پاکستان گردد.
نافرمانی در خلیج
در آخرین روزهای این ماه نیز، عبد ربه منصور هادی، رئیس‌جمهور یمن، تحت فشار عربستان سعودی، با واگذاری قدرت به شورایی جدید، متشکل از هشت نماینده از گروه‌های مختلف یمنی، از سمت خود کنار رفت و در بازداشت خانگی در ریاض قرار گرفت، چرا که عربستان سعودی به دنبال راه‌هایی برای پایان دادن به جنگ داخلی هفت ساله در یمن بود.
همچنین اکسیوس گزارش داد آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، از محمد بن زاید، ولیعهد امارات بابت تاخیر در واکنش به حملات حوثی ها علیه این کشور در ماه ژانویه عذرخواهی کرده است. این مسئله از این بابت اهمیت داشت که اماراتی‌ها به واسطه واکنش ضعیف و کند ایالات متحده نست به این حملات ناامید شدند و این در حالی است که متعاقب با آن دولت بایدن از نحوه واکنش اماراتی به حمله روسیه به اوکراین ابراز ناامیدی کرده بود و در میانه بروز اختلافات میان آمریکا با کشورهای خلیج فارس، عذرخواهی بلینکن راهی برای کاهش این تنش‌ها تفسیر شد.
در این زمان با افزایش قیمت‌های انرژی در غرب، کاخ سفید با بن‌بست نفتی با عربستان سعودی و امارات روبرو شد. امتناع عربستان و امارات از نجات بایدن - یا حتی از پذیرش درخواست‌های او - روابط بین کشورهای خلیج فارس و واشنگتن را به سطح بی‌سابقه ای رساندند و جریان فوق‌العاده ثروت از روسیه به دبی، درست در زمانی که آمریکا و اروپا تلاش می‌کرد اقتصاد پوتین را ساقط کنند، اوضاع را شعله‌ورتر کرد.
بخش دوم؛ مرور اردیبهشت 1401
بدترین نسل‌کشی‌های غیرنظامیان در تاریخ مدرن
دومین ماه سال 1401 مصادف با شدت گرفتن جنگ در اوکراین بود. در این ماه، بندر ماریوپل به اشغال نیروهای متجاوز روس درآمد. این اولین پیروزی بزرگ برای ارتش کرملین به شمار می رفت. با این حال تصرف ماریوپل طی درگیری خونینی انجام شد. وادیم بویچنکو، شهردار ماریوپل، جنگ در این شهر را یکی از بدترین نسل‌کشی‌های غیرنظامیان در تاریخ مدرن خواند و گفت تعداد تلفات غیرنظامیان این شهر طی این جنگ (با 200000 هزار کشته) بیش از دو برابر تلفات ناشی از دو سال جنگ با آلمان نازی در طول جنگ جهانی دوم بوده است.
با این حال، به رغم تصرف بندر ماریوپل، در اواخر این ماه نیروهای روس از حوالی شهر خارکیف - دومین شهر بزرگ اوکراین - نیز رانده شدند. شدت درگیری‌ها به قدری گسترده بود که رسانه‌ها از کشته شدن چندین ژنرال بلندپایه روس خبر دادند. والری گراسیموف، رئیس ستاد مشترک ارتش روسیه هم در پی ماموریتی از سوی ولادیمیر پوتین برای بازدید و بررسی خط مقدم جنگ در اوکراین، بر اثر اصابت ترکش زخمی شد.
در کشاکش این جنگ، خط ونشان‌های خطرناک روس‌ها نیز هم چنان ادامه داشت. پوتین، رئیس جمهوری روسیه در نشستی با نمایندگان پارلمان این کشور تهدید کرد واکنش روسیه در برابر «تهدیدهای استراتژیک غیرقابل قبول» در جنگ این کشور در خاک اوکراین «برق‌آسا» خواهد بود.
پوتین در این سخنرانی به صراحت گفت ارتش روسیه در استفاده از مدرن‌ترین سلاح‌ها تردیدی نخواهد داشت و تهدید کرد: «ما لاف نمی‌زنیم و اگر مجبور باشیم از آن استفاده خواهیم کرد و من می‌خواهم همه این را بدانند».
روسیه در این ماه برای اولین بار اقدام به به گروکشی با غرب در حوزه انرژی کرد و انتقال گاز به لهستان و بلغارستان و عرضه برق به فنلاند را متوقف کرد. رقابت نفتی ایران و روسیه (دو کشوری که مورد تحریم‌های بین‌المللی قرار دارند) هم در این ماه برای اولین بار عیان شد و گزارش‌های حاکی از آن بود که تخفیف‌های بالاتر روس‌ها برای فروش نفت خام، به چالشی در برابر عرضه نفت ایران شده است.
در این ماه، آنتونی بلینکن و لوید آستین، وزاری خارجه و دفاع ایالات متحده هم برای اولین بار از آغاز جنگ راهی کی‌یف شدند. از نگاه رویترز، دیدار مقامات آمریکایی درچنین سطح بالایی، تغییر در این مناقشه را برجسته می‌کرد. سفر شارل میشل، رئیس شورای اتحادیه اروپا به شهر بندری اودسا در اوکراین هم به دلیل حملات موشکی برای مدتی متوقف شد و برای ساعاتی او به پناهگاه زیرزمینی منتقل شد.
همچنین در این ماه، اولین نشانه‌های کارشکنی رجب طیب اردوغان در پیوستن کشورهای فنلاند و سوئد به ائتلاف ناتو آشکار شد. اردوغان خطاب به این کشورها گفت: «شما تروریست ها را به ما تحویل نخواهید داد، اما از ما می خواهید که به شما اجازه دهیم به ناتو بپیوندید. ناتو یک نهاد امنیتی است... بنابراین، ما نمی توانیم به سلب امنیت این سازمان امنیتی «بله» بگوییم». او همچنین گفت هیئت‌های سوئدی و فنلاند نباید زحمت آمدن به ترکیه را بکشند چرا که او با پیوستن این کشورها به ناتو مخالف است.
زلزله سیاسی خنثی شد
در اردیبهشت ماه، امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه طی مرحله دوم انتخابات ریاست جمهوری در این کشور توانست مارین لوپن، رقیب راست افراطی خود را با اختلاف بالایی شکست دهد و برای دوم دوره راهی کاخ الیزه شده و از وقوع آنچه که یک زلزله سیاسی به شمار می رفت، جلوگیری کند.
اکران بن‌سلمان 2
اما در این سوی دنیا در خاورمیانه، اردیبهشت ماه پرتحرکی به شمار می‌رفت. از سویی اردوغان، پس از چند سال سردی روابط کشورش با عربستان سعودی، راهی ریاض شد. سفری که به باور برخی تحلیل‌گران، نه تنها احیاکننده روابط بین دو کشور، بلکه تغییردهنده بازی برای کل منطقه بود.
در سوریه نیز خبرهایی مبنی بر هدف‌گیری جت‌های اسرائیلی توسط سامانه‌های دفاعی روسی در آسمان این کشور منتشر شد که نشان از تحول در زمین بازی سوریه داشت.
در لبنان، کشوری که مدت‌هاست درگیر انسداد سیاسی و بحران مالی بزرگ است، نیز نتایج انتخابات دلالت بر این داشت که حزب‌الله و متحدینش اکثریت پارلمان را از دست دادند. با این حال در شرایطی که هیچ بلوک سیاسی نتوانست اکثریت قاطع را به دست آورد، شائبه یک بن‌بست جدید هم‌چنان وجود داشت.
در امارات متحده عربی هم با درگذشت شیخ خلیفه بن زاید، بالاخره برادر او شیخ محمد - حاکم واقعی جزایر - به قدرت رسید. حکومت شیخ محمد، که از او با عنوان نیای محمد بن سلمان یاد می‌شود، در ماه‌های بعد حکایت از گردش در سیاست‌های این کشور خلیج فارس داشت.
مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق هم در این ماه از نزدیک شدن توافق میان ایران و عربستان خبر داد. با آزادی زندانیان کشتی اماراتی توسط حوثی‌های یمن، به نظر می‌رسید عمان بار دیگر نقش فعالانه‌ای را در میانجی‌گری میان ایران و عربستان به عهده گرفته است.
اختلاف بر سر سپاه
مذاکرات هسته‌ای نیز در این ماه با اختلاف بر سر درخواست ایران مبنی بر خروج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست سازمان‌های تروریست خارجی ایالات متحده و عدم پذیرش واشنگتن دنبال شد.
استفانی لیختنشتاین و نهال طوسی خبرنگاران پلتیکو در گزارشی نوشتند مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ایران به بن‌بست کامل رسیده و با وجود داشتن یک توافق تقریباً 27 صفحه‌ای تقریباً آماده اجرا، دیپلمات‌ها هنوز بر سر این نقطه اختلاف نهایی بین ایالات متحده و ایران معطل هستند. گفته شد بروکسل در این زمان پیشنهاد داد که برای حل این موضوع تنها بخش‌هایی از سپاه در این لیست باقی بمانند.
با این همه اتحادیه اروپا که تا این زمان فعال‌ترین نقش را در دیپلماسی شاتل میان ایران و آمریکا داشته و به عنوان هماهنگ‌کننده مذاکرات غیرمستقیم وین میانجی اصلی طرفین بود، در غیاب روسیه وظیفه دشوارتری برعهده گرفت.
سفر تقریبا هم‌زمان امیر قطر و انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا به تهران نیز حکایت از فعال‌تر شدن میانجی‌گران بین‌المللی برای حل‌وفصل آخرین اختلافات در راه احیای برجام داشت.
همچنین بخوانید
