ماموریت «فیدان» در تهران

روز شلوغ وزیر خارجه

روز یکشنبه 30 نوامبر برای سید‌عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، روز پرکاری بود؛ او ابتدا با سعود بن محمد الساطی، معاون وزارت خارجه عربستان، دیدار و گفت‌وگو کرد و ساعاتی بعد از وزیر خارجه ترکیه استقبال کرد. بنا به گزارش‌ها، سفر معاون سیاسی وزارت خارجه عربستان به تهران در ادامه مشورت‌های دیپلماتیک بین دو کشور و با هدف رایزنی در مورد روابط دوجانبه و تبادل نظر درباره تحولات منطقه‌ای از جمله وضعیت فلسطین، لبنان و سوریه، انجام شد. این سفر و متقابلا سفر مقامات وزارت خارجه ایران به ریاض بخشی از دیدارهای منظم دو کشور پس از احیای مناسبات دیپلماتیک است که ایران و عربستان بنا دارند آن را به یک معماری جدید در روابط دوجانبه و فراتر از آن در خاورمیانه تبدیل کنند. سیاست همسایگی و اول همسایگان در دولت‌های سیزدهم و اکنون چهاردهم جایگاه ویژه‌ای برای پادشاهی عربستان سعودی به‌عنوان بازیگری کلیدی در منطقه قائل است.

هم‌راستا با پررنگ شدن نقش عربستان در دیدارهای دیپلماتیک با مقامات جمهوری اسلامی ایران، ترکیه نیز جایگاه ممتازی در سیاست خارجی ایران دارد. روز شنبه 29 نوامبر، رسانه‌ها گزارش دادند که هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، برای انجام یک سری دیدارهای سطح بالا با هدف تقویت روابط دوجانبه و بررسی مسائل کلیدی منطقه‌ای به ایران سفر کند. منابعی در وزارت خارجه ترکیه گزارش دادند که این گفت‌وگوها بر تقویت ساختار نهادی روابط دوجانبه تحت شورای همکاری سطح بالا که در سال 2014 تاسیس شد، متمرکز خواهد بود. از سوی دیگر، روز شنبه روابط عمومی وزارت امور خارجه از سفر معاون سیاسی وزارت امور خارجه عربستان سعودی به تهران خبر داد.

پیش از سفر فیدان به تهران، رسانه‌های ترکیه‌ای طی گزارش‌هایی به بررسی محورهای احتمالی سفر وی به ایران پرداختند. شبکه تلویزیونی تی‌آر‌تی گزارش داد که انتظار می‌رود وزیر خارجه ترکیه خواستار افزایش تلاش‌های مشترک برای دستیابی به هدف 30‌میلیارد دلار تجارت دوجانبه شود و بر اهمیت حفظ گفت‌وگو بین دو کشور برای ارتقای ثبات منطقه‌ای تاکید کند. گفتنی است ترکیه و ایران دستیابی به حجم تجاری 30‌میلیارد‌دلاری را هدف‌گذاری کرده‌اند، رقمی که بنا بر اعلام آنکارا، تاکنون در حد 6.5‌میلیارد دلار (تا اکتبر 2025) باقی مانده است. حمایت ترکیه از حل مسالمت‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران و تاکید بر نقش مخرب سیاست‌های تهاجمی اسرائیل از دیگر محورهایی عنوان شد که فیدان طی دیدار با عراقچی بنا بود به آنها بپردازد.

 اولویت سیاست همسایگی

کنت والتز، دانشمند علوم سیاسی آمریکایی، در آثار خود بارها بر اهمیت رقابت بازیگران برای امنیت و ایجاد موازنه قدرت در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی تاکید کرده است. به باور وی، موازنه قدرت می‌تواند به کاهش دیگری‌سازی در عرصه سیاست و کنترل بحران‌های منطقه‌ای کمک کند. بر این اساس، تاکید دولت‌ها باید مبتنی بر موازنه‌سازی روابط قدرت باشد نه بیشینه‌سازی آن، امری که در درازمدت مانع از گسترش نزاع‌ها بر سر منافع می‌شود.

سفر اخیر فیدان به تهران را نیز می‌توان در چنین چارچوبی تفسیر کرد. پرونده قفقاز جنوبی بی‌شک در سفر فیدان اهمیت ویژه‌ای دارد. از یاد نباید برد که ترکیه با افزایش همکاری‌های نظامی با آذربایجان و گرجستان، به دنبال ایفای نقش پررنگ‌تری در امنیت منطقه قفقاز جنوبی است و هم‌زمان می‌کوشد مسیرهای ترانزیتی جدید را در هماهنگی با ایران تعریف کند. از سوی دیگر، ایران به واسطه تاریخ مشترک با قفقاز جنوبی و همچنین جایگاه این منطقه از جهت ارتباط زمینی با فدراسیون روسیه و شمال اروپا، اهمیت زیادی برای این منطقه قائل است. به بیان دیگر، بر پایه واقعیت‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، ایران نسبت به این منطقه به عنوان مکمل امنیتی و اقتصادی خود حساسیت زیادی نشان داده است.

با این اوصاف، چه‌بسا بتوان چنین گفت که رایزنی‌های جدی درباره پروژه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای مانند کریدور میانی و مسائل مربوط به ژئوپلیتیک قفقاز، برای تهران - آنکارا جنبه حیاتی دارد و این مساله بی‌تردید در زمره محورهای مهمی قرار داشته که سفر فیدان به ایران را تحت‌الشعاع قرار داده بود. همچنین از یاد نباید برد که ایجاد سازوکارهایی برای گفت‌وگوی سیاسی در سطح بالا با هدف تقویت روابط و ترویج طرح‌های اقتصادی مشترک از جمله پایه‌های اساسی در سیاست خارجه ترکیه در قبال همسایگانش تلقی می‌شود. این در حالی است که ایران نیز سیاست خارجی با همسایگان را براساس هم‌گرایی منطقه‌ای شکل داده تا بتواند نقش خود را در تعیین سرنوشت منطقه افزایش داده و در‌عین‌حال فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های اقتصادی، در سایه تحریم‌های غرب، ایجاد کند.

در همین زمینه، عراقچی طی نشست خبری روز یکشنبه با همتای ترکیه‌ای عنوان کرد که تهران یکی از مطمئن‌ترین تامین‌کنندگان انرژی برای آنکاراست و آمادگی تمدید قرارداد گازی، توسعه همکاری‌ها، ایجاد مناطق آزاد مشترک و تسریع در اتصال راه‌آهن دو کشور را اعلام می‌کند. وی همچنین عنوان کرد: «اتصال خط‌آهن دو کشور در منطقه چَشمِ ثریا آرالیک مورد توافق طرفین است و امیدواریم عملیات ساخت آن هرچه سریع‌تر آغاز شود.» از سوی دیگر، فیدان نیز در نشست خبری مشترک با عراقچی عنوان کرد که کشورش همیشه در موضوع هسته‌ای در کنار ایران بوده و خواهد بود. وی در ادامه با تاکید بر این نکته که تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران باید برداشته شود، عنوان کرد: «ایران در موضوعات اقتصادی باید در جامعه جهانی ادغام شود. هر کاری که برای رفع تحریم از دستمان بربیاید انجام خواهیم داد.»

همکاری استراتژیک و مدیریت تحریم‌ها

سوریه جدید و مدیریت تحریم‌ها و احتمال میانجی‌گری برای کاهش تنش‌ها از دیگر محورهایی است که سفر معاون وزارت خارجه عربستان و وزیر پیشین اطلاعات ترکیه به تهران را جالب‌توجه می‌کند. هماهنگی میان تهران و آنکارا برای مدیریت شرایط پس از فروپاشی دولت پیشین در دمشق، تضمین امنیت مرزهای مشترک و ممانعت از ایجاد خلأ قدرت از جمله محورهای پراهمیت برای روابط دو کشور به شمار می‌رود. این در حالی است که پس از اقدام آنکارا در مسدودسازی دارایی‌های برخی اشخاص و نهادهای ایرانی در پی فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط غرب، سفر فیدان می‌تواند فرصتی برای مدیریت این تنش و جلوگیری از تاثیرپذیری روابط دوجانبه از فشارهای غربی در نظر گرفته شود.

از سوی دیگر، معاون وزیر خارجه عربستان در حالی به تهران سفر کرد که طی روزهای اخیر درباره احتمال میانجی‌گری ریاض میان تهران و غرب گمانه‌زنی‌های بسیاری شده بود. رسانه‌ها پیش‌تر مدعی شده بودند که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی را میانجی مذاکرات ایران و ایالات متحده کرده است. از سوی دیگر، ریاض برای پیشبرد برنامه‌های اقتصادی خود نیازمند کاهش تنش‌های منطقه‌ای بوده و میانجی‌گری احتمالی میان طرفین متخاصم در پرونده هسته‌ای ایران از جمله مهم‌ترین ستون‌های این سیاست تلقی می‌شود.

همچنین از یاد نباید برد که در تاریخ 20 آبان‌ماه، ارتشبد فیاض بن حامد الرویلی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عربستان، به تهران آمد و با سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح دیدار و گفت‌وگو کرد. بر این اساس، سفر دیپلماتیک سعود بن محمد الساطی، در تداوم سفرهای بی‌سابقه مقامات ریاض به تهران طی یک سال گذشته، نشان از تغییر ماهیت روابط دارد، روابطی که اکنون بر تثبیت امنیتی متمرکز است. به بیان دیگر، چنین به نظر می‌رسد که هدف اصلی عربستان، تکمیل و تحکیم آشتی است که با میانجی‌گری چین در سال 2023 آغاز شد و این سفر تلاشی در این زمینه بود تا روابط از فاز توقف خصومت به فاز همکاری استراتژیک منتقل شود.

 همسویی سیاسی در خاورمیانه

اهمیت سفر مقامات سعودی و ترک به ایران همچنین از آن جهت برجسته‌تر بوده که تحرکات اخیر مقامات غربی در قبال تهران را در نظر بگیریم. در همین زمینه، ماه گذشته جان کی هرلی، معاون وزارت خزانه‌داری آمریکا در امور تروریسم و اطلاعات مالی برای رایزنی در مورد ایران به خاورمیانه سفر کرد. طی این تور منطقه‌ای هرلی به سرزمین‌های اشغالی، امارات، ترکیه و لبنان رفت و سفر وی، بنا بر بیانیه وزارت خزانه‌داری آمریکا، بر همکاری با شماری از شرکای کلیدی به منظور اجرای کارزار فشار حداکثری دونالد ترامپ علیه ایران و افزایش اقدامات حفاظتی برای ایجاد محدودیت بیشتر برای دسترسی تهران به نظام مالی جهانی متمرکز بود.

این در حالی است که سیاست خارجی ایران مدت‌هاست که بر چرخش به شرق و اولویت‌دهی به همسایگان متمرکز شده است. بر اساس این دکترین و در شرایطی که تحریم‌های آمریکا صادرات نفت و کانال‌های مالی را مختل کرده، همسایگان به حوزه‌های حیاتی برای تبادلات غیردلاری تبدیل می‌شوند. ترکیه، به عنوان یک گذرگاه حیاتی انرژی و یک بازار فعال منطقه‌ای، می‌تواند امکان استفاده از سازوکارهای مالی محلی را فراهم کند. عربستان سعودی نیز با ثروت عظیم و نقش بی‌بدیل خود در اوپک پلاس، پتانسیل هماهنگی در سیاست‌های نفتی و جذب سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی را دارد.

افتتاح کنسولگری ایران در وان

وی در ادامه به همکاری‌های پارلمانی دو کشور اشاره کرد و گفت: تبادل هیات‌ها در سطح عالی پارلمانی همواره در دستورکار بوده و به‌زودی شاهد آغاز فعالیت سرکنسولگری ایران در وان خواهیم بود که ظرفیت بیشتری را برای همکاری‌های استانی بین دو کشور ایجاد خواهد کرد.

ارزیابی مذاکره موثر با اروپا

وزیر امور خارجه ایران در حاشیه نشست خبری هم پاسخگوی برخی سوالات خبرنگاران از جمله درباره مذاکرات با اروپا شد. عراقچی با بیان اینکه «در جریان دیدار با وزیر خارجه فرانسه در مورد موضوع اوکراین نیز رایزنی و گفت‌وگو کردیم»، گفت: قرار شد که گفت‌وگوهای ایران و فرانسه در حوزه‌های مختلف ادامه پیدا کند. عراقچی با بیان اینکه ما با اروپایی‌ها در حال حاضر مذاکره‌ای نداریم؛ ولی زمینه‌های ایجاد یک مذاکره و گفت‌وگوی موثر را ارزیابی می‌کنیم، خاطرنشان کرد: هر لحظه‌ای که به این نتیجه برسیم که مذاکره با طرف‌های مقابل به نفع حقوق و منافع ایران و ملت ایران است در این زمینه تردیدی نمی‌کنیم؛ ولی زیر بار زیاده‌گویی و زیاده‌خواهی نیز نمی‌رویم.

دیدار با قالیباف، لاریجانی و پزشکیان

هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، پس از گفت‌وگو با همتای خود در باغ ملی، راهی دیدار با سایر مقامات ایران شد. وی در جریان ملاقات‌های خود با محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران درخصوص روابط دوجانبه و تحولات منطقه رایزنی کرد. در پایان، می‌توان چنین ارزیابی کرد که دیدارهای جاری تثبیت‌کننده این باور است که بلوک منطقه‌ای ایران، ترکیه و عربستان، می‌تواند یک حصار تاب‌آوری در برابر فشارهای فرامنطقه‌ای ایجاد کند. این بلوک می‌تواند با تمرکز بر کریدورهای حمل‌ونقل مشترک و توسعه تجارت با ارزهای جایگزین، اثرگذاری تحریم‌ها را تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد و در‌عین‌حال اتحادهای قابل‌توجهی برای میانجی‌گری و همچنین مقابله با هژمونی غرب ایجاد کند.

تهران؛ کانون رایزنی منطقه‌ای

سفر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به ایران از جنبه‌های مختلفی حائز اهمیت است. در وهله نخست باید به تلاش‌ها برای بازگشایی کنسولگری وان در ایران اشاره کرد؛ زیرا بیشتر سفرهای ایرانیان به‌ویژه در چند سال اخیر با توجه به وضعیت اقتصادی مردم به شهر وان صورت می‌گیرد و افتتاح کنسولگری کمک می‌کند که وقتی شهروندان ایرانی به آنجا می‌روند یا شرکت‌های ایرانی در آنجا سرمایه‌گذاری می‌کنند، اگر با چالشی مواجه شدند بتوانند به کنسولگری مراجعه کنند. ضمن اینکه در توسعه روابط نیز اثرگذار است.

موضوع بعدی بحث گذرگاه مرزی است که قرار است به‌زودی افتتاح شود که باعث افزایش مراودات اقتصادی بین طرفین خواهد شد. تا به حال سه گذرگاه مرزی بین ایران و ترکیه ایجاد شده و این مورد، چهارمین گذرگاهی است که بین دو کشور ایجاد خواهد شد که کمک زیادی به تجارت بین تهران و آنکارا خواهد کرد. به‌خصوص اینکه این گذرگاه قرار است با جدیدترین تجهیزات راه‌اندازی شود. موضوع بعدی بحث بازارچه‌های مرزی است که این موضوع نیز در این دیدار مورد گفت‌وگو قرار گرفته و اگر تحقق پیدا کند می‌تواند وضعیت آن منطقه را از نظر رفاهی سروسامان دهد و بهتر کند. بعد از آن نیز بحث مذاکرات منطقه‌ای مطرح است که فلسطین موضوع اصلی بود و طرفین طی صحبت‌هایشان دغدغه‌های مشترکی در خصوص اقدامات اسرائیل داشتند. همچنین بحث مقابله با پناهجویان غیرقانونی افغان نیز مورد ارزیابی قرار گرفت و چون این اقدام از سمت ایران صورت می‌گیرد، طرف ترک می‌خواهد که هماهنگی بیشتری با طرف ایرانی داشته باشد و مانع ورود پناهجویان غیرقانونی افغان از خاک ایران به خاک ترکیه شود.

سوریه نیز در دیدار وزرای خارجه ایران و ترکیه مورد بحث قرار گرفت. با توجه به وضعیت جدید سوریه، گفت‌وگوهایی در این باره انجام گرفت چون ترکیه در حال حاضر نفوذ و حضور بیشتری نسبت به ایران در سوریه دارد و طرفین با گفت‌وگو می‌توانند تاحدودی وضعیت را مدیریت کنند یا طرف ایرانی وضعیت جدید را بسنجد و بر مبنای آن تصمیم‌گیری کند. لبنان هم از جمله مسائل فیمابین بود و با توجه به حملات اسرائیل علیه خاک لبنان به‌ویژه در جنوب، این کشور از نظر سیاسی و نظامی وضعیت ناخوشایندی دارد. تهران و آنکارا معتقد هستند که وضعیت لبنان باید به ثبات برسد و حملات اسرائیل هم باید متوقف شود.

این دیدگاه مشترک می‌تواند برای تعیین سیاست منطقه‌ای دو کشور با هدف ایجاد ثبات و خارج شدن از وضعیت فعلی موثر باشد. اما سوای از محورهای این سفر، دیگر دیدگاه‌های ترکیه در قبال ایران هم حائز اهمیت است. به عنوان مثال ترکیه در گذشته نقش زیادی در پرونده هسته‌ای ایران داشت و حتی توافق‌نامه سه‌جانبه مشترکی بین ایران، ترکیه و برزیل در خصوص این موضوع در سالیان گذشته منعقد شد اما طرف آمریکایی آن را به رسمیت نشناخت و به نتیجه نرسید. ولی ترکیه‌ای‌ها به طور کلی نسبت به پرونده هسته‌ای ایران نگاه مثبتی دارند و تلاش دارند هر طور شده مانع سخت‌تر شدن وضعیت فعلی شوند و بتوانند از طریق اقدامات دیپلماتیک، راه‌حلی مسالمت آمیز برای پرونده هسته‌ای ایران پیدا کنند. در سفر اخیر فیدان به ایران هم مساله هسته‌ای مورد بررسی قرار گرفت اما بسیار کمرنگ بود و بیشتر موضوعات منطقه‌ای مانند سوریه، فلسطین، لبنان و قفقاز مورد بحث قرار گرفته است. لذا هم‌زمانی سفر وزیر خارجه ترکیه و معاون وزیر خارجه عربستان را نیز می‌توان از این زاویه تحلیل کرد.

هیاتی که از ترکیه به ایران آمده شامل کارشناسان منطقه سوریه و لبنان و به طور کلی خاورمیانه و شامات هستند. به نظر من با توجه به ترکیب این هیات بیشتر گفت‌وگوها راجع به مسائل خاورمیانه بوده است. معاون وزیر خارجه عربستان نیز با توجه به اینکه در موضوع لبنان و سوریه وضعیت پیچیده شده، برای رایزنی به تهران آمده بود. بنابراین روز گذشته تهران محل گفت‌وگوهای تنگاتنگ و پیچیده‌ای با طرف ترکیه‌ای و طرف عربستانی بود تا به نتیجه‌ای دست پیدا کنند و منطقه از وضعیت فعلی خارج شود.

* پژوهشگر مسائل ترکیه

ارزش همسایگان در فضای تحریم‌ها بررسی شد

رنگ‌وبوی اقتصادی سفر فیدان به تهران

سفر هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه به تهران در زمانی انجام شد که فضای منطقه و نظام بین‌الملل در آستانه تغییرات جدید قرار دارد. بازگشت احتمالی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران از یک‌سو و پیچیدگی‌های ژئوپلیتیک خاورمیانه از سوی دیگر، به این دیدار رنگ‌وبوی کاملا سیاسی - اقتصادی داده است. رسانه‌های ترکیه گزارش کردند که محور اصلی این سفر گفت‌وگو درباره موضوعات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی بوده و دو طرف بر تقویت سازوکار همکاری سطح عالی میان تهران و آنکارا تاکید کرده‌اند.

در ظاهر، سفر فیدان یک رفت‌وآمد دیپلماتیک معمولی است؛ اما وقتی آن را در بستر واقعیات اقتصادی و فشارهای فزاینده بین‌المللی قرار دهیم، معنای عمیق‌تری پیدا می‌کند. ترکیه در سال‌های اخیر توانسته ساختار اقتصادی نسبتا متنوع، منعطف و پیوسته به تجارت جهانی را حفظ کند؛ چیزی که برای ایران - در مواجهه با محدودیت‌های خارجی - اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. تحلیل‌های اقتصادی متعدد تفاوت‌های ساختاری میان دو کشور را برجسته کرده‌اند؛ از جمله اینکه اقتصاد ترکیه به‌دلیل باز بودن و تنوع‌بخشی، ظرفیت بیشتری برای تطبیق با نوسانات جهانی دارد.

برای ایران، ترکیه می‌تواند بیش از یک شریک تجاری باشد. جغرافیای ترکیه آن را به نقطه اتصال اروپا، قفقاز و خاورمیانه تبدیل کرده و همین جایگاه مسیرهای ترانزیتی حیاتی را در اختیار آنکارا قرار می‌دهد. در شرایطی که تحریم‌ها، ظرفیت‌های ایران برای تجارت مستقیم را محدود می‌کنند، داشتن چنین مسیرهایی ارزش مضاعف پیدا می‌کند. به همین دلیل در جریان سفر فیدان، دو طرف بر سرعت‌بخشیدن به پروژه‌های زیرساختی و مرزی و توسعه کریدورهای تجارت تاکید کردند.

اما اهمیت این سفر فقط در کاهش اثر تحریم‌ها برای ایران خلاصه نمی‌شود. ترکیه نیز منافع خاص خودش را دارد: از بازاری بزرگ و متنوع در ایران گرفته تا نقشی که می‌تواند در میانجی‌گری غیرعلنی بین تهران و دیگر بازیگران منطقه‌ای یا حتی غرب ایفا کند. هدف‌گذاری بلندپروازانه رسیدن به مبادلات تجاری 30‌میلیارد دلاری - که مقام‌های ترکیه بر آن تاکید داشته‌اند - نشان می‌دهد که آنکارا به روابط اقتصادی با ایران به چشم یک فرصت بلندمدت نگاه می‌کند. با این حال، مسیر همکاری بی‌دغدغه نیست. اختلاف دیدگاه‌ها در برخی پرونده‌های منطقه‌ای، فشارهای بین‌المللی بر بانک‌ها و شرکت‌های ترکیه برای رعایت تحریم‌ها و حساسیت‌های امنیتی دو کشور، همه عواملی‌اند که می‌توانند روند همکاری را کند کنند. حتی اگر دولت ترکیه اراده سیاسی لازم را داشته باشد، بخش خصوصی این کشور ممکن است به دلیل ریسک‌های حقوقی و مالی، محتاط‌تر عمل کند.

در مجموع، سفر هاکان فیدان به تهران را باید تلاشی برای بازتعریف روابط در دوره‌ای دانست که نه ایران می‌تواند از همسایگانش فاصله بگیرد و نه ترکیه می‌خواهد نقش خود را در معادلات منطقه‌ای از دست بدهد. اگر توافق‌ها و طرح‌های اعلام‌شده عملی شوند، ترکیه می‌تواند در ماه‌ها و سال‌های آینده به یکی از مهم‌ترین مسیرهای تنفسی اقتصادی ایران تبدیل شود؛ نقشی که ارزش آن در دوران بازگشت تحریم‌ها بیش از همیشه دیده خواهد شد.