مرگ پنهان زمین در ایران؛ حاصل خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی
استان‌ها - ایرنا - بخش‌های وسیعی از کشور از افت سفره‌های زیرزمینی آب تاثیر گرفته و قلب دشت‌ها در بحران خشکسالی و بی‌توجهی انسان‌ها چاک چاک شده است؛ صحبت از پدیده ای خزنده به نام فرونشست و مرگ پنهان زمین در ایران است که حیات را تهدید می‌کند.
اخیرا رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشاف معدنی کشور با بیان اینکه میزان آبی که درون زمین فرو می‌رود با میزان آب استخراج شده متناسب نیست، اظهار کرد که همین امر باعث بروز پدیده فرونشست در همه جای کشور به‌جز استان‌های گیلان و مازندران شده است.
فرونشست به معنی فرو ریزش و یا نشست سطح زمین است که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد.
فرونشست زمین که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است، محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره‌وری از آبخوان‌ها و منابع آبی زیر زمینی را دارد این پدیده که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است، محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره‌وری از آبخوان‌ها و منابع آبی زیر زمینی را نسبت به دیگر کشورهای دنیا دارد و در نتیجه، میانگین میزان فرونشست زمین در ایران براساس برخی تحقیقات، سالانه به بیش از 25 سانتیمتر می‌رسد.
به واقع علل متعددی همچون تراکم و از دست رفتن آب در آبخوان، زهکشی خاک های آلی، استخراج معدنی زیرزمین، تحکیم طبیعی زمین، فروچاله ها و ذوب یخچال را برای فرونشست زمین ذکر کرده اند اما به باور کارشناسان، علت اصلی پیشروی این پدیده در کشور ما به برداشت های بیش از حد از منابع زیرزمینی آب و مدیریت نادرست منابع آبی برمی گردد.
فرونشست زمین در مطالعات زمین‌شناسی که از آن به عنوان "مرگ پنهان زمین" یاد می شود و پیامدهای آن از ایجاد شکاف های مارپیچ و عمیق در دشت‌ها به آسیب های شهری رسیده است، هم اکنون زیرساخت های شهری و برون شهری، راهها و دیگر زیر سازه‌ها را تهدید می‌کند.
به واقع این پدیده جبران ناپذیر خسارات سایر پدیده های طبیعی همچون زلزله یا سیلاب را تشدید می کند، آثار فرهنگی و باستانی را از بین می‌برد، کشاورزی را نابود می کند، مناطق شهری و روستایی را درگیر و جاده‌ها و سیستم‌های حمل و نقل را تخریب می‌کند.
همچنین، فرونشست علاوه بر تبعات محیط زیستی، آسیب های اقفتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد با فرونشست دیگر امکان تغذیه آب‌های زیرزمینی وجود ندارد و پایداری زمین هم از بین می‌رود. از دست رفتن زمین به معنی از دست رفتن امنیت غذایی، از بین رفتن تولید و افزایش مهاجرت و سایر تبعات منفی اجتماعی و اقتصادی است.
گفته شده است که اولین فرونشست منطقه ای در ایران سال 46 در دشت رفسنجان رخ داد و سپس دشت‌های مشهد، همدان، کرمان، فارس، اراک درگیر شدند.
در استان اصفهان نیز نخستین فرونشست زمین اواخر دهه 60 تا اوایل دهه 70 در دشت مهیار بوقوع پیوست و دشت‌های مهیارشمالی، اصفهان، برخوار و شهرضا جزو دشت‌های ممنوعه اعلام شدند.
تداوم خشکسالی، کاهش بارندگی و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر باعث شده است که از 606 دشت در کشور بیش از 300 دشت ممنوعه شوند و در حالی که این دشت‌ها دچار وضعیت قرمز شده‌اند، بقیه دشت‌ها نیز شرایط مناسبی ندارند.
بر اساس تعاریفی که از سوی وزارت نیرو اعلام شده است، دشت های آبی هر منطقه بر اساس میزان افت کمی و کیفی سفره‌های زیرزمینی به سه دسته دشت‌های آزاد، ممنوعه و بحرانی دسته بندی می شود که دسته بندی ممنوعه و بحرانی یعنی سطح آب به‌طور دائم در این دشت پایین می‌رود.
هم اکنون برنامه‌هایی مانند طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی در کشور به اجرا گذاشته شده است که تداوم تزریق اعتبار به این طرح ها و عملیاتی شدن آنها اهمیت دارد.
اصفهان از بحرانی‌ترین مناطق کشور
یکی از بحرانی‌ترین مناطق کشور از نظر فرونشست، دشت‌های استان اصفهان است؛ این استان 35 دشت دارد و افزایش چشمگیر برداشت آب از سفره‌ها و آبخوانهای زیرزمینی باعث شده است که 27 دشت در وضعیت نامناسبی از نظر ذخائر آبی قرار گیرند و هرگونه توسعه بهره‌برداری و برداشت جدید در آنها بمنظور تعادل بخشی به منابع آبی، ممنوع شود.
بسیاری از کارشناسان مهمترین دلیل فرونشست زمین در استان اصفهان را خشکی زاینده رود و علت اصلی خشکسالی را نه تغییر اقلیم بلکه رفتارهای انسانی می دانند.
با تغذیه نشدن آبخوان دشت اصفهان و برداشت‌هایی که فزاینده شده‌اند، میزان فرونشست در شهر اصفهان حدود 16 سانتیمتر است که زبانه‌های آن وارد شهر شده و قسمت‌های مرکزی و بافت تاریخی شهر را نیز تحت تاثیر قرار داده است به ویژه این که سازه‌های تاریخی به دلیل قدمت و حساسیتی که دارند در صف اول آسیب‌های ناشی از فرونشست قرار می‌گیرند.
در جنوب اصفهان در پارک ملی کلاه قاضی، یک شکاف عظیم ایجاد شده که نشاندهنده افت شدید سفره های آب زیر زمینی است.
به بیان بابک ابراهیمی معاون و عضو هیات مدیره آب منطقه ای اصفهان، سالانه 6 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آبی زیرزمینی استان رخ می دهد و میزان آبخوان ها تا 70 درصد افت دارند که منطقه اصفهان - برخوار - سگزی و نجف آباد از بحرانی ترین نقاط استان هستند.
یکپارچه بودن دشت اصفهان - برخوار در مسیر شاهین‌شهر، خمینی شهر، دولت آباد و حبیب آباد، تمرکز جمعیت بیش از یک و نیم میلیون نفر، استقرار بیش از 6 هزار اثر تاریخی و میراث فرهنگی و 815 هزار واحد مسکونی از جمله دلایل اهمیت بالای موضوع فرونشست در این دشت است.
بهرام نادی عضو کارگروه فرو نشست اتاق بازرگانی اصفهان هم معتقد است که خطر تخلیه کامل آبخوانهای این منطقه بدون تغذیه و ناشی از فرونشست زمین به خصوص در منطقه برخوار تا سال 1409 جدی است و اگر به مرز 2 متر برسد باید شهر اصفهان را رها کرد.
در همین حال، برخی کارشناسان سازه به ایرنا گفته اند که بیشتر پل‌های تاریخی اصفهان به دلیل قرارگیری روی آبرفت با عمق‌های مختلف و همچنین میدان نقش جهان با آثار بی نظیری چون مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، عمارت عالی قاپو و سردر بازار قیصریه به دلیل ضخامت و وسعت زیاد آبرفتی که بر آن بنا شده‌اند، تحت تاثیر عوارض فرونشست قرار دارند و شدت گرفتن فرونشست‌ها می‌تواند برای آثار میراث فرهنگی اصفهان تهدید جدی باشد.
هم اکنون در میدان فیض، در جوار پل خواجو، آثار فرونشست در دیواره ها و ساختمان‌ها مشخص است و در پل‌های تاریخی سی و سه پل، جویی، خواجو، آثار این پدیده دیده می شود.
پل‌های تاریخی داخل محدوده شهر اصفهان از غرب به شرق شامل مارنان، سی و سه پل، جوبی، خواجو و شهرستان است و به جز پل شهرستان که روی سازه سنگی بنا شده است، سایر پل‌ها روی آبرفت با عمق‌های مختلف ساخته شده‌اند که در صورت حمله فرونشست، احتمال بروز ترک و خرابی در آنها وجود دارد.
اما فرونشست زمین در محدوده دشت مهیار شهرضا، ارتباط مستقیمی با راههای اصلی در استان اصفهان دارد که هر ساله هزینه‌های زیادی به این بخش تحمیل می‌کند.
به بیان فرزاد دادخواه معاون راهداری اداره کل راهداری و حمل ونقل جاده‌ای استان، برای مقاوم سازی راههای استان در برابر فرونشست در اواخر سال 96 حدود یک میلیارد تومان اعتبار برآورد شده بود که در زمان حاضر این هزینه به بیش از پنج تا 6 میلیارد تومان رسیده است.
فرونشست همچنین حطر بالقوه مهمی برای شبکه برق سراسری اصفهان است و مقاوم سازی و بهینه‌سازی دکل‌های برق در مقابل فرونشست یکی از چالش‌های اصلی صنعت برق استان است.
بیش از 10 هزار کیلومتر خطوط انتقال و توزیع در مناطق تحت پوشش شرکت برق منطقه ای اصفهان وجود دارد که سالانه 2 بار به صورت "پیمایشی" و "صعودی" بررسی می‌شوند.
بازرسان شرکت برق منطقه ای اصفهان 2 سال پیش اولین گزارش‌های فرونشست را در محل استقرار دکل‌های فشار قوی اعلام کردند و در حالی که قرار است سازمان زمین شناسی آخرین نتایج نرخ‌های فرونشست در اصفهان را آبان امسال اعلام کند، منصور شیشه فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان مهمترین راه نجات این استان از فرونشست زمین را با توجه به اقلیم حاکم در این خطه، تغذیه آبخوان‌ها و تغذیه کسری منابع آب کاسته شده از آبخوان ها می داند.
دو راهبرد بهینه سازی مصرف آب و تعادل بخشی منابع آب برای مقابله با فرونشست در اصفهان مورد نظر قرار دارد و در این راستا، پر و مسدود کردن چاه‌های غیر مجاز، اجرای طرح‌های نوین آبیاری در 120 هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان با هدف کاهش مصارف آب در بخش کشاورزی، نصب ابزارهای اندازه گیری هوشمند روی چاه‌ها، اجرای مطالعات تعیین عمق کف شکنی چاه‌ها در 17 دشت استان، ابلاغ طرح الگوی کشت در همه دشت های استان، جدا سازی آب شرب از آب فضاهای سبز در 112 شهر، بازسازی 300 کیلومتر از شبکه های فرسوده، بازچرخانی آب، به اجرا درآمده است.
کرمان و جراحت عمیق نشست زمین
نشست زمین در تمامی دشت های کرمان، جراحتی به عمق خشکسالی‌های پیاپی در این استان است. کرمان 23 شهرستان دارد که بیشترین آنها به جز بافت، رابر و بخش هایی از شرق استان که آب شربشان از سدها تامین می شود، مابقی حتی برای شرب و کشاورزی عمدتا به چاه ها روی آورده اند. هزاران چاه مجاز و غیر مجاز در استان وجود دارد که روزانه سفره های نیمه خالی زیرزمینی را خالی تر از گذشته می کنند.
گرچه اقداماتی همچون تصویب سند سازگاری با کم آبی و انتقال آب فرااستانی تاکنون در استان کرمان اجرایی شده اما شدت مصرف و اضافه برداشت از منابع زیرزمینی به حدی است که دشت های کرمان یکی پس از دیگری به سمت خشکی پیش می روند
پدیده فرونشست زمین نخستین بار اواخر دهه 40 در دشت رفسنجان (شمال استان) گزارش شد و بتدریج در نیمه های شمالی استان طی دهه های 50 و 60 گسترش یافت. به طوری که این فرایند در نیمه جنوبی استان نیز طی 20 سال گذشته آغاز شد و اکنون جایی در استان وجود ندارد که درگیر حدی از پدیده فرونشست زمین نشده باشد با این همه، شدت رشد فرونشست دشت های شمالی استان طی سال های اخیر کاهش یافته است.
بیشتر مناطق جنوب و جنوب غربی استان کرمان از جمله دشت ارزوییه، فاریاب، جیرفت و عنبرآباد طی سال های اخیر بیشترین فرونشست را داشته‌اند
به گفته کارشناسان، مشکل فرونشست فعلا در شهر کرمان به علت اشباع بافت زمین با آب هایی همچون فاضلاب، وجود ندارد زیرا هنگام حفاری در این شهر در نزدیکی سطح زمین به آب می رسیم.
آذربایجان غربی و فرونشست در دشت سلماس
آذربایجان غربی زمانی از استان‌های پرآب کشور بود اما امروزه کمبود آب به سفره های زیرزمینی این استان به ویژه در منطقه شمال رسیده و نوعی مرگ پنهان برای زمین در این استان اتفاق افتاده است.
به بیان مدیرعامل آب منطقه ای آذربایجان غربی، هرسال 32 میلیون مترمکعب کسری آبخوان و اضافه برداشت از چاه های مجاز و غیرمجاز در استان اتفاق می افتد که با تدابیر اتخاذ شده، هم اکنون کسری مخازن آب زیرزمینی در استان به 750 میلیون مترمکعب رسیده است.
یاسر رهبردین گفت: در آذربایجان غربی، آبخوان های دو منطقه دشت سلماسی و کهریز ارومیه بحران افت کمیت و کیفیت دارند فرونشست در دشت سلماس در شمال استان به دشت ممنوعه، فوق بحرانی است که برای رسیدگی به آن، سد زولا را در مدار آب شرب سلماس آورده ایم و میزان مصرف سالانه حدود 14 میلیون مترمکعب کمتر شده، البته با نصب کنتورهای هوشمند حجمی، آب کشاورزی را هم در منطقه مدیریت می کنیم.
همچنین منطقه کهریز ارومیه، یک منطقه ممنوعه و بحرانی دیگر در آذربایجان غربی، به لحاظ کیفیت آب دچار افت شده و به علت پایین آمدن تراز این منطقه از تراز دریاچه ارومیه و نفوذ آب به آن، کیفیت آب به مخاطره افتاده است.
اما رییس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی آذربایجان غربی معتقد است که فعلا وضع استان بحرانی نیست، هر چند در حال حاضر وضعیت در دشت های خوی، نقده و میاندوآب به سمت بروز مشکل می رود.
به باور کارشناسان، با کاهش بارندگی ها و همچنین معضل دریاچه ارومیه، مدیریت آب های سطحی برای اختصاص حق آبه دریاچه و همچنین بخش کشاورزی ضروری است تا کشاورزان کمتر به کندن چاه روی آورند که در آن صورت، می توان با بهبود وضعیت سفره های زیرزمینی، از تداوم بروز پدیده فرونشست جلوگیری کرد و چه بسا سفره های زیرزمینی را روز به روز بالاتر آورد.
آذربایجان شرقی و فرونشست زمین در دشت های مرند، شبستر - صوفیان، تسوج و کردکندی
استفاده بی رویه از منابع آب، افت سطح آب های زیرزمینی، استخراج گاز و سایر منابع معدنی، کاهش بارندگی ها و خشکسالی و خالی شدن خلل و فرج خاک موجب فرونشست زمین در مناطق قابل توجهی از آذربایجان شرقی شده است.
در سال های اخیر در محل تعدادی از ایستگاه های اندازه گیری سطح آب زیرزمینی، شواهدی مبنی بر وقوع پدیده فرونشست (لوله زایی چاه های پیزومتری) در برخی از دشت ها از جمله مرند، شبستر - صوفیان، تسوج و کردکندی مشاهده شده است و در صورتی که افت سطح آب زیرزمینی دشت ها کاهش یا متوقف نشود، فرونشست زمین تداوم داشته و تبعات منفی آن جبران ناپذیر خواهد شد.
از سال 97 تا 99 میزان فرونشست زمین در دشت شبستر حدود 9 سانتی متر در سال، دشت کشکسرای مرند حدود 9.5 سانتی متر، دشت سراب حدود 7سانتی متر، دشت شربیان حدود 10 سانتی متر، دشت میانه حدود 6 سانتی متر، دشت بناب و عجب‌شیر حدود پنج سانتی متر در سال بوده است. دشت های شبستر، کشکسرای، شربیان و سراب با نرخ سالانه فرونشست بیشتر نسبت به سایر دشت های استان وضعیت نگران کننده ای دارند.
شرکت آب منطقه ای آذربایجان شرقی به منظور جلوگیری از وقوع یا تداوم فرونشست زمین و تبعات نامطلوب آن، از سال های گذشته اقدامات مهمی را در قالب طرح احیاء و تعادل بخشی آب های زیرزمینی شامل، نصب کنتورهای هوشمند و تقلیل منصوبات چاه های بهره برداری برای جلوگیری از برداشت بی رویه و غیر مجاز از آب های زیرزمینی، انسداد چاه های غیرمجاز، تمدید ممنوعیت توسعه بهره برداری از آب های زیرزمینی، تغذیه مصنوعی و آب های زیرزمینی آغاز کرده و با جدیت ادامه می دهد.
بر این اساس، در سال های اخیر میزان افت سطح آب زیرزمینی دشت های استان کاهش یافته و امید است با تداوم اقدامات تعادل بخشی، در آینده نزدیک، جبران کامل کسری ذخیره مخازن آب زیرزمینی آذربایجان شرقی حاصل شود
تهران روی خط بحران
در استان تهران سالانه حدود چهار میلیارد متر مکعب از چاه‌های زیر زمینی برداشت می‌شود که حدود 10 درصد توسط چاه‌های غیر مجاز است. به عبارت دیگر چیزی حدود 400 میلیون مترمکعب آب از چاه‌هایی برداشت می‌شود که هیچ نظارتی روی آن نیست.
آمارها حاکی است که بیش از 28 هزار حلقه از حدود 42 هزار حلقه چاه حفر شده در استان تهران غیرمجاز است؛ این یعنی برداشت بی رویه از سفره‌های زیرزمینی آب، کاهش روز به روز کیفیت خاک و در نهایت فرونشست زمین به ویژه در جنوب تهران که زنگ خطر را به صدا درآورده است.
گفته می شود که تهران سالانه 36 سانت نشست دارد اما رییس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور معتقد است که مدت‌هاست درباره تهران و جنوب آن نرخ نشست 36 سانتیمتر در سال را اعلام می‌کنند، این رقم فقط در یک بازه زمانی در سال 80 به وسیله یک محقق دانشگاهی انجام شد و بعد از آن هیچ داده اندازه‌گیری، این رقم را نشان نداده است.
ایمان انتظام گفت: یعنی توجه نمی‌شود که نرخ فرونشست مربوط به یک بازه زمانی است و این رقم سالیانه بر اساس اینکه آب چقدر پایین برود و چه نوع خاکی در منطقه وجود دارد، تغییر می‌کند.
براساس آمار، در استان تهران، به ویژه حاشیه غربی شهر تهران در شهریار و جنوب شرق تهران در نزدیک ورامین افزایش جمعیت عمدتا مهاجر از سال 1368 تا 1400 اتفاق افتاده و جمعیت استان تهران 6.5 میلیون نفر افزایش یافته است و تامین نیازهای آب شرب و کشاورزی این جمعیت فراتر از توان آب‌های زیرزمینی و آب های سطحی استان تهران در این منطقه است.
در زمان حاضر، انسداد چاه‌های غیرمجاز، تغذیه مصنوعی و جلوگیری از اضافه برداشت از چاه‌های مجاز به طور جدی در دستور کار قرار دارد تا با اجرای این طرح بتوان در منابع و سفره های آب زیرزمینی و بعضی از دشت‌های استان تعادل نسبی را برقرار کرد و روند افت آب‌های زیرزمینی و شاخص فرونشست را کاهش داد.
کارشناسان همچنین انجام مطالعات ژئوتکنیک و انجام آزمایشات مکانیک خاک در ساخت و سازهای استان تهران را یکی از ضرورت‌ها و نیازهای مهم قبل از اجرای پروژه‌ها و احداث انواع بناها در این استان می دانند.
خراسان شمالی و کاهش 40 سانتی‌متری سطح آب‌های زیرزمینی
اضافه برداشت آب و تداوم خشکسالی، هشت دشت از 11 دشت خراسان شمالی را در معرض فرونشست زمین قرار داده است. تغییر اقلیم و برداشت آب از سفره‌ها و آبخوانهای زیرزمینی چهار دشت شیروان - فاروج، دشت اسفراین، دشت جاجرم و دشت صفی آباد را در موقعیت ممنوعه بحرانی قرار داده و چهار دشت بجنورد، سملقان، شوقان و رباط نیز ممنوعه است.
خشکسالی و به تبع آن فرونشست بر اقتصاد مردم این منطقه نیز تاثیر می گذارد چرا که کشاورزی مهم ترین بخش تولیدی این استان است و اشتغال 36.4 درصد مردم منطقه در زمینه کشاورزی است.
طبق اعلام شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی؛ کاهش 40 سانتی متر در سال سطح آب های زیرزمینی در این استان منجر به پدیده فرونشست و شکاف زمین در دشت های شیروان و اسفراین و جاجرم شده است و همچنین دشت های اسفراین و جاجرم به علت افت سطح آب زیرزمینی با مشکل حمله آب شور به منابع آب های شیرین مواجه است.
بر اساس آخرین پردازش‌های انجام شده سازمان نقشه برداری کشور در استان خراسان شمالی، مناطقی به وسعت 400 کیلومترمربع در اطراف شهرهای اسفراین و سنخواست دچار فرونشست با بیشترین نرخ 6.6 سانتی متر در سال است. همچنین شهرهای فاروج با بیشینه نرخ 7.5 سانتی متر در سال، جاجرم 8.5 سانتی متر در سال، قاضی 9.5 سانتی متر در سال دچار فرونشست شده اند. بر اساس اعلام شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی، میزان چاه های غیرمجاز در این استان از چاه های مجاز بیشتر است و سه هزار و 400 چاه مجاز در این استان 450 میلیون متر مکعب آب برداشت می کنند، در حالی که حدود چهار هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان برآورد شده که 35 میلیون متر مکعب میزان برداشت این چاه ها است.
راهکارهای پیشنهادی کارشناسان برای مقابله با پیشرفت خزنده پدیده فرونشست در استان شامل نصب کنتور هوشمند برای چاه ها، ادامه انتقال آب دریای عمان به دشت های تشنه استان به عنوان طرحی بنیادی و البته زمانبر و اصلاح الگوی کشت است.
خراسان رضوی و بحران در 6 دشت
خراسان رضوی سرزمینی خشک و بی آب است و به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی، در 22 سال گذشته روند بارندگی در خراسان رضوی به جز 2 سال آخر، کاهش داشته است و افزایش جمعیت و کاهش بارندگی، سرانه آب استان را از هزار و 491 مترمکعب در سال 1385 به 780 مترمکعب در سال 1395 رسانده و این عدد اکنون در استان حدود 600 مترمکعب و در دشت مشهد کمتر از 200 مترمکعب است.
محمد علایی افزود: با افزایش تعداد و عمق چاه ها، شاهد کاهش آبدهی آنها و نابودی آبخوانهای زیرزمینی در استان بوده ایم که این موجب نشست زمین، بروز شکاف و ترک در سطح زمین و شور شدن آب در دشت مشهد شده است.
براساس اطلاعات موجود، فرونشست در 6 دشت خراسان رضوی بحرانی شده است که شامل دشت های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین می شود.
علایی با اشاره به اینکهفرونشست در 6 دشت خراسان رضوی بحرانی شده، این پدیده به نزدیکی حرم مطهر رضوی رسیده است، اما حاد بودن این وضعیت مورد تایید کارشناسان نیست گفته می شود فرونشست به نزدیکی حرم مطهر رضوی رسیده است، گفت: حاد بودن این وضعیت مورد تایید کارشناسان سازمان زمین شناسی نیست، هرچند دشت مشهد به پدیده فرونشست دچار شده است اما وضعیت آن مشکلی برای حرم مطهر رضوی به وجود نمی آورد.
برای مقابله با پیشروی فرونشست، برنامه مدیریتی برای کاهش برداشت آب از چاه های استان به اجرا درآمده است که با اجرای این برنامه، میزان برداشت آب از چاه های خراسان رضوی از چهار میلیارد و 622 میلیون مترمکعب در سال 1395 به سه میلیارد و 687 میلیون مترمکعب در شرایط کنونی رسیده است و طبق برنامه باید این میزان برداشت در گام نهایی به 687 میلیون مترمکعب کاهش یابد.
جلوگیری از استقرار صنایع پرآب‌طلب و کاهش کشت سبزبرگها در پاییز امسال از راه حل های توصیه شده برای کاهش فشار وارد شده به آبخوان هاست.
خراسان جنوبی و اضافه برداشت 101 میلیون مترمکعبی از آبخوان‌ها
خراسان جنوبی مهر امسال بیستمین سال خشکسالی را پشت سر گذاشت و به دلیل تبعات ناشی از بحران خشکسالی در 2 دهه اخیر برداشت از آب‌های نیمه عمیق و عمیق در این استان افزایش یافته که حاصل آن پدیده فرونشست زمین در دشت‌های این استان پهناور بوده است.
از مجموع 44 دشت و محدوده مطالعاتی در استان، 9 دشت ممنوعه بحرانی و 22 دشت ممنوعه است همچنین در دهه اخیر تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان به دلیل افت مستمر آبخوان‌ها از 2 به 9 دشت افزایش یافته است.
سالانه 905 میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت 101 میلیون مترمکعبی، این منابع سالانه 26 سانتیمتر افت دارد.
سالانه 905 میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی خراسان جنوبی برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت 101 میلیون مترمکعبی، این منابعسالانه 26 سانتیمتر افت دارد.
به گفته کارشناسان، کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی در نتیجه برداشت‌های بی‌رویه، مهمترین دلیل فرونشست زمین در خراسان جنوبی است که اولین بار سال 1394 در مسیر آیسک به فردوس و اطراف این جاده مشاهده شد و در مجاورت این راه ارتباطی به طور وسیع گسترش یافت که امروز هم با پیشروی، سطح وسیعی از منطقه را با زخم‌های عمیق درگیر کرده است.
پدیده فرونشست به صورت محسوس و غیرمحسوس در دشت‌های مختلف استان شروع شده که در برخی دشت‌ها از جمله دشت مختاران و سرایان به صورت محسوس مشاهده شده و در حال تشدید است.
کارشناسان و محققان صنعت آب تغییر الگوی کشت، استفاده از روش‌های نوین آبیاری، تغییر الگوی مصرف آب در صنعت، استفاده از چرخه‌های بسته آب در راستای کاهش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی و آگاه سازی مردم نسبت به الگوی مناسب مصرف را از جمله مهمترین راهکارها و راه حل‌ها برای مدیریت پدیده فرونشست بیان می کنند.
فارس و بحران گسترده در 95 درصد دشت‌ها
در زمان حاضر، گستره خشکسالی و کم آبی در استان فارس به همراه فرونشست دشت ها به یک یا دو دشت این استان خلاصه نمی شود، به واقع بیش از 95 درصد دشت‌های فارس از نظر منابع آبی ممنوعه و بحرانی است.
بیشترین نشست زمین نیز طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی در سال 1395، در فاصله بین دشت فسا و جهرم رخ داده که میزان آن به 54 سانتیمتر در سال می رسد.
اکنون زمین در دشت مرودشت نزدیک تخت جمشید به شدت در حال نشست است و گفته می شود نقش رستم در حال آسیب دیدن جدی است.
همدان و مرثیه تولد فروچاله‌ها
سالانه بین 250 تا 300 میلیون متر مکعب برداشت مازاد آب در استان همدان وجود دارد. باتوجه به برداشت های بی رویه از سفره های آب زیر زمینی، اکثر دشت های استان همدان بحرانی بوده و در سالهای اخیر باعث بروز بیش از 30 فروچاله در ابعاد و عمق های مختلف در دشت کبودراهنگ و قهاوند شده است که افزایش آنها تهدیدی برای مناطق شهری و روستایی و مراکز صنعتی است.
سالهای آغازین دهه 70 را می توان دهه تولد فروچاله ها در همدان نامید چرا که ثمره سالها افزایش روز افزون برداشت های غیراصولی از منابع زیر زمینی و حفر چاه های غیرمجاز، منجر به دهان گشودن زمین در «جهان آباد» فامنین و در منطقه «همه کسی» قهاوند بوده است.
شهرستان کبودراهنگ در استان همدان بیشترین میزان فروچاله ها را به خود اختصاص داده چرا که بیلان آب در این منطقه منفی است و به گفته معاون برنامه ریزی و هماهنگی امور عمرانی فرمانداری این شهرستان، بیلان آب در دشت مرکزی، میزان ورودی یک میلیون و 162 هزار متر مکعب و خروجی یک میلیون و 255 هزار متر مکعب است.
«یدالله ابراهیم خانی» افزود: متوسط افت آب در دشت های کبوراهنگ طی سالجاری 113 سانتیمتر است و هم اینک 15 فروچاله در این شهرستان شناسایی شده که عمیق ترین آن مربوط به سال 97 با حدود 30 متر گودی است
همچنین به گفته علیمردان طالبی مدیرکل مدیریت بحران استانداری همدان، فرونشست زمین در شهرستان فامنین از روستای «کردآباد» به صورت خطی شروع شده و تا همه کسی قهاوند ادامه دارد یعنی اراضی همدان به صورت جنوب شرق به شمال غرب مستعد فرونشست است و هم اینک فرونشست زمین در دشت های کبودراهنگ، اسدآباد، فامنین و بهار با روندی آرام و تدریجی در حال رخ دادن است.
طرح های تعادل بخشی، برپایی خاکریزهایی برای پیشگیری از ورود سیلاب به اراضی روستایی که سبب جمع شدن آب پشت خاکریز و نفوذ تدریجی آن به سفره های زیر زمینی شد، مسدود کردن چاه های غیرمجاز و استفاده از پساب فاضلاب شهر همدان از جمله راهکارهای اتخاذ شده برای مقابله با فروچاله و فرونشست زمین در همدان بوده است.
به گفته محمد ضروری مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای استان همدان، در سه تا چهار سال گذشته اقدامات خوبی در راستای حفظ آب های زیرزمینی انجام شده و با توجه به انسداد چاه های غیر مجاز و افزایش میزان بارندگی، روند شیب تند افت آب های زیر زمینی متوقف شده است.
گلستان و فرونشست زمین در بندر ترکمن
خشکسالی و استخراج بی رویه منابع آب زیر زمینی و کم توجهی به مصرف بهینه آب تهدید خزنده ای را متوجه گلستان کرده و بر اساس هشدار سازمان زمین شناسی کشور، این استان طی سال های اخیر با فرونشست جدی زمین مواجه شده است.
نقشه های تخصصی این سازمان نشان می دهد که شدت افت فرونشست در برخی نقاط استان به حدود 22 سانتیمتر رسیده است، موضوعی که تمامی فعالیت های از جمله اقتصادی و اجتماعی این استان مرزی را با جمعیت دو میلیون نفری آن تحت تاثیر قرار داده است.
براساس نقشه پراکندگی تهیه شده در زمینه فرونشست، گلستان در منطقه ای به وسعت 4500 کیلومتر مربع در اطراف شهرهای گرگان، کردکوی، بندرترکمن، سرخنکلاته، آق قلا، گنبدکاووس و دلند با فرونشست زمین مواجه بوده که سرعت این فرونشست در بندرترکمن افزون بر 22 سانتیمتر در سال و بیشتر از دیگر مناطق است.
در زمان حاضر 20 هزار حلقه چاه مجاز در استان وجود دارد که از این میزان 17 هزار و 600 حلقه چاه در بخش کشاورزی، هزار و 400 حلقه در بخش صنعت و 600 حلقه چاه هم در بخش آشامیدنی است. 15 هزار حلقه چاه غیرمجاز در آبخوانهای کم عمق در حال تعیین تکلیف است.
مسدود کردن برخی از چاه های آب کشاورزی غیرمجاز و حتی مجاز و اعمال قوانین سخت گیرانه تر برای صدرو مجوزهای جدید و یا اعمال محدویت در میزان برداشت آب از جمله راهکارهای موثر در کاهش این رخداد طبیعی است.
قزوین و نرح فرونشست 10 سانتی‌متری
مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که همه ساله بین 2 تا 10 سانتی متر فرونشست در دشت قزوین اتفاق می افتد که بخشی از آن متعلق به منطقه عصمت آباد، خان آباد و حتی جنوب شهرستان آبیک است.
در 2 هزار و 441 هکتار از دشت قزوین که درگیر فرونشست است، 341 روستا با 100 هزار نفر جمعیت حضور دارند.340 کیلومتر خط انتقال برق در این محدوده واقع شده و واحدهای تولیدی و فرودگاه نیز استقرار یافته‌اند که زنگ خطری برای استان است.
یدالله ملکی مدیرعامل شرکت آب منطقه ی استان قزوین با بیان اینکه سطح آب‌های زیرزمینی استان هر سال یک متر افت می‌کند، افزود: بیشترین افت آب‌های زیر زمینی از شهر ارداق به سمت تاکستان گزارش شده است.
وزارت نیرو نسبت به افت آب‌های زیزمینی حساسیت نشان داده و برای کشاورزان قزوین 770 میلیون متر مکعب برداشت آب را مجاز دانسته درحالی که هم اکنون یک و نیم میلیارد متر مکعب آب از سوی بخش کشاورزی برداشت می‌شود.
شرکت آب منطقه‌ای از پنج سال گذشته تاکنون توانسته با هدف ایجاد تعادل در دشت قزوین به بستن انواع چاه‌های غیرمجاز اقدام کند تا جایی که ابتدا تعداد این چاه‌های غیرمجاز نزدیک به سه هزار حلقه بود و اکنون با مسدود کردن آنها، به 500 حلقه رسیده است.
البرز و دغدغه فرونشست در دشت اشتهارد
دشت اشتهارد در استان البرز و همسایه آن یعنی دشت بوئین زهرا در استان قزوین در این سال ها براثر عطش ناشی از خشکسالی و کم بارشی و برداشت بی حد وحصرآب از منابع زمینی دچار فرونشست و شکاف شده که التیام این زخم های عمیق به قرن ها زمان نیاز دارد.
شهرستان اشتهارد در جنوب غربی استان البرز یکی از قطب های صنعتی و کشاورزی استان محسوب می شود اما این منطقه کویری از آب های سطحی بی بهره بوده و همین امر سبب شده تا برای مصارف شرب، کشاورزی، باغداری و صنعت به سفره های ضعیف زیر زمینی منطقه رجوع شود، آبخوان هایی که شوری آب آنها کام مردم را تلخ کرده است.
به وجود آمدن این فاجعه زیست محیطی سبب دغدغه شدید برای مردم و مسوولان استان البرز و مناطق همجوار شده زیرا در صورت افزایش شعاع شکاف ها بیم آن می رود که مناطق شهری و روستایی حتی کلانشهرهای کرج و تهران را تحت تاثیر خود قرار دهد.
میزان دسترسی به آب های زیر زمینی اشتهارد از 120متر در 2 دهه اخیر اکنون به بیش از 300 متر رسیده و آبخوان های این شهرستان از آب تخلیه شده است.
انتقال پساب تصفیه خانه فاضلاب مهرشهر کرج به اشتهارد و اختصاص 150 متر مکعب آب در ثانیه از سدهای کرج و طالقان به اشتهارددو پروژه بزرگی هستند که در راستای مدیریت منابع آبی در حال تکمیل هستند.
فرجام سخن
کاهش بارش، مدیریت نکردن مصرف آب در بخش کشاورزی، رعایت نکردن سهمیه برداشت آب توسط برخی کشاورزان و استفاده از روش های سنتی آبیاری، افزایش مصرف آب توسط صنایع و مردم موجب شده است که بخش قابل توجهی از منابع آبی در سراسر کشور خشک شود و سطح سفره های زیرزمینی به شدت پایین بیاید، این مساله موجب شده تا حفره های تهی از منابع آبی بر اثر فشار طبقات فوقانی زمین فرو بریزد و پدیده فرونشست زمین در بسیاری از مناطق اتفاق بیافتد.
این پدیده به دلیل برداشت ذخایر آب زیرزمینی که میراث به یادگار مانده از نسل گذشته برای ما است، در حال رخ دادن است و تنها راه جلوگیری از آن، کنترل برداشت از این منابع و ایجاد تعادل بین منابع و مصارف است و توسعه پروژه‌های آبخوان‌داری هم می‌تواند کمک کند.
دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه امیرکبیر و پژوهشگر آب و محیط زیست هم لزوم تهیه نقشه فرونشست زمین در کشور را حیاتی می‌داند و می گوید با تهیه این نقشه نباید اجازه ساخت و ساز را در دشت‌هایی که سفره‌های آب زیرزمینی در آنها از بین رفته بدهیم.
کارشناسان همچنین معتقدند هرپروژه ای که در راستای توسعه پایدار قرار است اتفاق بیافتد، باید به استناد بندهای قانونی و مصوبه هیات دولت و ضوابط و مقررات فنی با ملاحظات ارزیابی زیستی باشد.
*س_برچسب‌ها_س* *س_پرونده خبری_س*
