چشم انداز روابط ایران و عراق در دوره جدید

به گزارش مشرق و به نقل از کمیته رسانه و ارتباطات شورای ائتلاف نیروهای انقلاب، محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق بعد از سفر به دوکشور عربی «اردن و کویت»؛ در راس هیاتی سیاسی - اقتصادی و امنیتی به تهران آمد. دولت السودانی که پس از یک بن بست سیاسی یک ساله در اوایل آبان ماه نخست وزیری اش مورد تایید مجلس عراق قرار گرفت، از حمایت اکثریت گروه ها و جریانهای سیاسی عراق برخوردار است. السودانی ازلحاظ تفکرسیاسی به گروه‌های شیعی مقاومتی نزدیک است.

روی کار آمدن محمد شیاع السودانی به یک سال بن‌بست سیاسی درکشورعراق خاتمه داد. السودانی به عنوان یک چهره مقبول جریانهای سیاسی عراق که به اعتدال و تفکر و تعقل شهرت دارد، در قالب یک برنامه بلندمدت به دنبال ایجاد ثبات در حوزه سیاست داخلی و عرصه بین المللی است.

گسترش روابط با کشورهای منطقه بخصوص کشورهای همسایه و محور مقاومت ازمبانی تفکر او در حوزه سیاست خارجی است. سفر السودانی به همراه وزیران خارجه، نفت و مشاور امنیت ملی و رئیس دفتر نخست وزیر به تهران و دیدار با مقامات کشورمان در این برهه خطیر، یکی از سفرهای تاریخی سران عراق به ایران محسوب می شود که درتفاهم و تعامل دوکشور و تضاعف ظرفیت های مادی و معنوی دوکشور نقش بنیادین خواهد داشت وتاثیر بالایی درگسترش روابط دو کشور و تحقق پرونده هماهنگی امنیتی، مبادلات تجاری، همکاری انرژی و سرمایه گذاری، گردشگری و سفرهای مذهبی، پرونده آب و مقابله با چالش‌های تغییر آب و هوایی، در تقویت ثبات و امنیت منطقه نقش راهبردی خواهد داشت.

دولت کنونی عراق یک دولت ائتلافی قوی است که از حمایت نخبگی و عموم مردم برخوردار است. از این رو با تکیه بر وجهه مردمی و رویکرد معتدل و معقولی که دارد می تواند کشورعراق را از وضعیت ناامنی و بی ثباتی پایدار به سمت امنیت پایدار هدایت کند و عوامل موجد نا امنی، بویژه آمریکا و خرده بازیگران متحدش درعراق را به درستی مدیریت کند و مصوبات مجلس را به اجرا بگذارد.

السودانی در شرایطی در سومین سفر خارجی خود به تهران آمده که با چالش‌های متعددی در داخل و خارج مواجه است، پنج موضوع مبارزه با بیکاری؛ کاهش میزان فقر؛ مبارزه با فساد؛ بهبود سطح ارائه خدمات به مردم؛ اصلاح اقتصاد و تامین و تضمین امنیت و ثبات داخلی و مرزی کشور را اولویت اصلی خود در بودجه سال 2023 قرار داده است و بر عراق به عنوان کشوری با حاکمیت مقتدر، مردمی و مستقل برخودار از روابط حسنه پایدار با همسایگان تاکید دارد.

بنابراین سفر السودانی به ایران در شرایطی رقم خورده که جهت‌گیری و راهبرد دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی بر اساس اصل گسترش روابط با همسایگان، کاملاً شفاف، متوازن و مبتنی بر اولویت تحقق و تامین منافع ملی در حال پیشرفت است و عراق دراین راهبرد جایگاه کلیدی دارد.

اقدامات و اصلاحات مقدماتی دولت السودانی

السودانی پس از فراز و فرودهای بسیار در عرصه سیاسی عراق، در حالی به عنوان یک گزینه مورد اقبال مرجعیت، افکار عمومی و جریان های متعدد سیاسی، قدرت را در دست گرفت که تمام شرایط و ویژگی های یک دولتمرد مقتدرِ مدبر را داراست.

السودانی بعد از تصدی پست نخست وزیری چند اقدام راهبردی را دردستورکارقرارداد:

برکناری مقامات گذشته: نخست وزیر جدید عراق سلسله تصمیماتی را برای کنارگذاشتن مسئولان امنیتی برجسته و مشاوران دولت قبلی از جمله: «رائد جوحی»: رئیس سازمان اطلاعات عراق، «حمید الشطری»: رئیس سازمان امنیت ملی و «نعم مهدی»: مشاور سازمان امنیت ملی گرفت. بازبینی پرونده‌های افرادی که به دستور الکاظمی عهده‌دار مناصب نظامی و غیر نظامی شده بودند و صدور حکم برکناری و عزل اغلب آنها.

اقدام بسیار مثبت و اصولی دولت مرکزی عراق در استقرار نیروهای ارتش فدرال در سراسر مرزهای مشترک دو کشور ایران و ترکیه، به ویژه با توجه به حضور فعال تروریست‌های تجزیه‌طلب ضدایرانی در اقلیم کردستان عراق، نشانه دیگری از نگاه راهبردی السودانی به مناسبات دو کشور داشت.

سفر به تهران: حضور السودانی در تهران نشان‌دهنده پذیرش توافقات گذشته از سوی اوست، چه در چهار دور سفر «مصطفی الکاظمی»، نخست‌وزیر پیشین عراق به ایران، توافقاتی در حوزه مسائل اقتصادی، تجاری، بانکی و امنیتی صورت گرفته بود که اکنون باید مورد تاکید و بازخوانی قرار گیرد.

وضعیت حاکم بر روابط تهران و بغداد

1. اقتصادی:

روابط ایران و عراق در سطح اقتصادی 12 برابر روابط اقتصادی ایران با 27 کشور عضو اتحادیه اروپاست. به عبارتی تبادلات تجاری ایران با 27 کشور عضو اتحادیه اروپا به اندازه مناسبات یک ماه ایران و عراق هم نیست. این درحالی است که در داخل ایران بخش اعظم حق ماموریت‌ها و مناصبی که لوکس محسوب می‌شوند مربوط به کشورهای اروپایی است. در عراق برخی کشورهای رقیب ایران هم‌زمان 22 وابسته اقتصادی در سفارت‌خانه‌هایشان دارند اما ایران یک وابسته اقتصادی دارد این درحالی است که ایران 15 مرز آبی و خاکی با کشور همسایه عراق دارد که نیاز به ساماندهی دارند.

متاسفانه وضعیت صادرات ایران در 7 ماه ابتدای سال جاری نشان دهنده آن است که «عراق» بیشترین مشارکت منفی در صادرات ایران از میان 20 مقصد صادراتی را داشته است. براساس آمار گمرک در میان 20 کشور با مشارکت منفی در ارزش صادرات عراق بیشترین سهم را داشته است.

با توجه به داده های اعلام شده سهم عراق در ارزش صادرات در مدت زمان مورد بررسی 5.4 درصد بوده است. ارزش صادرات به این کشورها 9.7 میلیارد دلار بوده که مشارکت منفی 10.2 واحد درصدی در رشد صادرات داشته اند. قرار گرفتن عراق در میان 20 مقصد صادراتی با مشارکت منفی در حالی ثبت شده که عراق یکی از شرکای استراتژیک ایران محسوب می شود و منفی شدن روند صادرات با این کشور قابل توجه است. طی ماه‌های اخیر روند مبادلات تجاری میان ایران و عراق کاهشی بوده است.

2. وضعیت سیاسی:

روابط سیاسی ایران و عراق باوجود تحولات سیاسی داخلی عراق و حکمرانی بی ثباتی و ناامنی های مستمر همواره از یک پایداری نسبی برخوردار بوده است و حتی در دوران دولت الکاظمی نیز این روابط به سطح تیرگی و یا دلخوریهای راهبردی سوق پیدا نکرد. جمهوری اسلامی ایران نیز با عنایت به نگاه منطقی و معقولی که به روابط راهبردی ایران با کشور عراق دارد همواره برتداوم، توسعه و تحکیم روابط با این کشور تاکید داشته است و درحوزه دیپلماسی و میدان درحمایت از دولت و مردم عراق سنگ تمام گذاشته است و با وجود تحمل به هزینه های فراوان هیچگاه از راهبرد گفتمان مقاومت و همسایه محور در تعامل با بغداد که از نظر ژئوپلتیک، ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک برای ایران عدول نکرده است و عراق را بخشی از منظومه مقاومت دانسته که حلقه محوری عمق استراتژیک ایران را تشکیل می دهد.

3. دفاع و امنیت:

ایران و عراق دو کشور با جایگاه راهبردی در عرصه روابط بین الملل هستند که تعامل و هم پیمانی آنها نقش منحصر به فردی در شکل دهی معادلات سیاسی و امنیت آینده در منطقه و حتی در جهان خواهد داشت. از این رو ایران به عنوان بازیگری که بزرگترین نقش تاریخی در حوزه تامین و تضمین امنیت و استقلال عراق در دو دهه گذشته داشته است، درچارچوب نگاه راهبردی هیبریدی که به متحد منطقه ای خود دارد، توافقات نظامی و امنیتی مطمئنی را در حوزه مبارزه با تروریسم، قاچاق موادمخدر و... با عراق به انجام رسانده است و در شرایط مختلف نیز صداقت خود را برای دولت و جامعه عراق به اثبات رسانده است.

مساله باقی مانده میان دو کشور درحوزه امنیتی که درچارچوب توافقات امنیتی و ضدتروریسم می تواند حل و فصل گردد، موضوع حوزه گروهک های تروریستی کُردی مستقر درشمال عراق است که به نظر می رسد با توجه به نگرش و رویکرد معقول دولت جدید عراق این مساله نیز درفضایی منطقی که تامین کننده منافع دوطرف باشد، حل و فصل خواهد شد. در همین راستا دولت السودانی می تواند طرح استقرار یگان هایی از نیروهای ارتش عراق را با هماهنگی نیروهای پیشمرگ کُرد در امتداد 200 کیلومتری از مرزهای مشترک با جمهوری اسلامی ایران، به اجرابگذارد و این دغدغه مشترک که به عنوان عامل مزاحم و مخل روابط پایدار کشور است را برای بلند مدت برطرف سازد.

بُعد امنیتی و نظامی سفر السودانی با توجه به تحولات اخیر در ارتباط با اقلیم کردستان عراق و حملات ایران به مقرهای گروه های تجزیه طلب ضدایرانی در اقلیم از برجستگی بیشتری دررسانه ها برخوردار بود. هماهنگی های دو کشور برای محافظت نیروهای عراقی از مرزهای مشترک جمهوری اسلامی با عراق (با هدف جلوگیری از ورود تجزیه طلبان و براندازان به خاک ایران) به شکل پررنگ تری درفضای مجازی و رسانه ای منعکس شد و رویکرد دیپلماتیک توام با اقتدار دفاعی ایران در مقابله با سوء استفاده امنیتی از هرگونه خلاء درعراق علیه تمامیت ارضی و امنیت ملی نیز یک پیام بسیار روشن بود که ضرورت و اهمیت ویژه موضوع را به خوبی به طرف عراقی تبیین کرد. توافق نظامی بغداد_اربیل که نیازمند توافق سیاسی نیز هست یک گام رو به جلو برای تعیین تکلیف مساله گروهک های تروریستی کُردی مستقر دربخش شمالی کشور عراق است.

پیشنهادات و چشم انداز

این سفر فرصتی ویژه برای افزایش و تعمیق روابط بین دو ملت و بهره‌مندی متناسب هر دو کشور خواهد بود و شاید به همین دلیل است که دشمنان دو ملت با انواع ترفندهای جنگ روانی مانند شایعه‌سازی، دروغ‌پردازی و ساخت کلیپ‌های دروغین تلاش می‌کنند با اختلاف‌افکنی مانع تحقق این مسئله شوند.

بر این اساس به نظر می‌رسد؛ شرایط موجود بیش از هر زمان دیگری بسترهای لازم برای انتفاع دو کشور از ظرفیت‌های یکدیگر را فراهم آورده که باید با حفظ هوشیاری در برابر کید دشمنان، به بهترین شکل از آن استفاده شود. دولت عراق ملتزم است که به هیچ گروهی اجازه ندهد تا از خاک عراق برای اخلال امنیتی برای طرف دیگری استفاده کند. باید دقت داشت درحال حاضر، عراق به محل چالش‌های منطقه‌ای تبدیل شده است و مسئولان عراقی باید به این مسایل و تبعات آن برای کشورهای همسایه از جمله ایران توجه بیشتری داشته باشند.

کشوری که تا این حد چالش امنیتی دارد دچار توسعه نمی‌شود و مناسباتش با همسایگان دستخوش نوسان خواهدشد. با وجود اینکه دولت جدید عراق رویکرد بسیار سازنده ای در قبال تعمیق روابط جامع و تحقق منافع مشترک دو ملت بزرگ عراق و ایران دارد اما تحقق مقاصد و اهداف دولت جدید عراق درداخل و درتعامل با کشورهای همسایه مستلزم درایت، هوشمندی و اقدامات هدفمند تهران و بغداد است و این مهم نیز منوط به طراحی دقیق از سوی اتاق مشترک اقتصادی، سیاسی و امنیتی دوکشور است.

به بیان دقیق‌تر؛ اراده همزمان تهران و بغداد بر گسترش روابط دو کشور با توجه به مرز 1400 کیلومتری و علایق تمدنی، فرهنگی و مذهبی مشترک، روابط بین دو کشور در مسیری متفاوت از گذشته است و با توجه به تحولات جاری در سطح منطقه و مرزهای غربی ایران، سفر محمد شیاع السودانی به ایران در یک دوره بسیار حساس و استراتژیک اتفاق افتاد که چند پیامد مهم در پی خواهد داشت:

1. دیدگاه مشترکی بین ایران و دولت عراق درباره مسأله تروریسم و حضور گروه‌های تجزیه‌طلب که زمینه ناامنی دردو کشور را بوجود آورده است و به دلیل استفاده ابزاری رژیم صهیونیستی و آمریکا تبدیل به عامل مخل و بهم زننده روابط دو کشور شده اند، یک فرصت تاریخی برای فیصله دادن به حضور گروه‌های تروریستی و تجزیه‌طلب کُردی درمرز مشترک عراق با ایران در غرب و شمالغرب ایران است. این فرصت استثنایی درچهاردهه اخیر بی نظیر است. با توجه به مصوبه شورای امنیت ملی عراق جهت استقرار ارتش عراق در طول خطوط مرزی ایران و عراق و ترکیه این اتفاق محقق خواهد شد؛

2. با توجه به حمایت و هماهنگی دولت عراق و ایران برای مبارزه با تروریسم، تفاهم و تعامل دوکشور در زمینه مبارزه با تروریسم از جنس داعش نیز گسترش خواهد یافت. دولت عراق با توجه به حضور همه جانبه ایران در شکست دولت اسلامی داعش و آزاد سازی عراق، تمایل بالایی برای تداوم این هماهنگی و همکاری دارد و درآینده نیز این مساله به عنوان دغدغه مشترک طرفین باقی خواهد ماند و دردستورکارمشترک قرار خواهد گرفت؛

3. توسعه و تعمیق روابط اقتصادی و تجاری دوکشور. گسترش روابط اقتصادی تا سقف 20 میلیارد دلار. ایران و ترکیه از جمله کشورهای تأمین‌کننده کالاهای اساسی در عراق هستند. از جمله دو کشوردر معاهدات گازی و برقی می توانند روابط راهبردی خود را استمرا بخشند و توسعه دهند. با توجه به اینکه دولت عراق یکی از واردکننده‌های اصلی گاز و برق از ایران است. السودانی به دنبال این است که قراردادها را در این زمینه گسترش دهد و ایران به‌عنوان یک پشتیبان اصلی در این زمینه معرفی خواهد شد. ایران نیز بایدتلاش کند، این گره استراتژیک باقی بماند.

4. اتصال خط راه‌آهن خرمشهر به بصره یکی از خطوط ترانزیتی مهم در بین کشورهای محور مقاومت است که درآینده به استان الانبار امتداد خواهد یافت و با عبور از استان دیرالزور سوریه به بنادر سوریه در دریای مدیترانه خواهد رسید. عملیاتی سازی این کلان پروژه استراتژیک یکی از تدابیر راهبردی است که تاثیرات بسیار تعیین کننده ای در حوزه اقتصاد، امنیت و تعاملات فرهنگی به جا خواهد گذاشت و ایران نیز باید با هماهنگی ظرفیت های دیپلماسی و میدانی به تقویت، پایداری این طرح راهبردی اهتمام ورزد.

5. نقش واسطه‌گری عراق در برقراری ثبات در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بویژه نقش میانجی گری در اصلاح و ترمیم روابط ایران با کشورهای عربی علی الخصوص عربستان، مصر و اردن؛ تحقق این مهم می تواند به تحقق راهبرد همسایه محوری و شکست راهبرد آمریکا و صهیونیستها برای محدودسازی ایران بیانجامد.

6. دولت السودانی با توجه به روحیه ملی قوی که دارد و با عنایت به رویکرد استقلال طلبی و نگرش امنیت پایداری که از آن برخوردار است و با حمایت پارلمان درآینده به عملیاتی سازی مصوبه مجلس در اخراج آمریکایی های اقدام خواهد کرد و خروج آمریکا از عراق محقق خواهد شد.

7. با روی کارآمدن دولت السودانی رسیدگی به پرونده ترور سردار سلیمانی و ابوالمهدی المهندس در فرودگاه بغداد بار دیگر به یکی از پرونده‌های مهم در عراق تبدیل خواهد شد و وارد مرحله‌ای‌جدید خواهد شد.